Tíminn - 01.12.1974, Blaðsíða 7

ladinsesh .! juaBbnnmia
Sunnudagur 1. desember 1974.
Leifur A. Símonarson:
TÍMINN
Steingervingur
á flækingi
Steingervingurinn, sem Leifur segir frá i greininni.
Vorið 1972 barst mér i hendur
litili steinn, sem mér þótti nokkuð
merkilegur. Steinn þessi fannst
sumarið 1967 á malarhól rétt
vestan við brúna yfir Vatnsdalsá i
Vatnsfirði á Barðaströnd. Fund-
arstaðurinn er um það bil 15 m frá
veginumog i því sem næst 400 m
fjarlægð frá sjó. Finnandi var
Halldóra Kristjánsdóttir, 11 ára
gömul, dóttir Kristjáns Baldvins-
sonar, læknis, sem þá var búsett-
ur i Sviþjóð. Kann ég Kristjáni
beztu þakkir fyrir að senda mér
steininn.
1 steini þessum er dökkgrá
tinna. Sums staðar i smáholum
má sjá leifar af kalki, en tinna
finnst aðallega i kalklögum frá
krítartimabilinu og einkum i
sjálfri kritinni. Þá finnst og all-
mikið f henni i danienlögum, t.d. i
Danmörku. 1 greinarkorni þessu
er danien talíö til tertiers og þá
sem elzta skeið paleósentima, en
nánar verður vikið að þvi siðar.
Steinn frá Vatnsfirði er nokuð
ilangur, kúptur að ofan, en flatur
aö neðan. Lengd hans er 47,2 mm,
mesta breidd 40,3 mm og mesta
hæð 26,5 mm. Hin reglulega lög-
un steinsins er athyglisverð. Að
ofan má sjá, að honum er skipt i
lOsvæði, sem liggja eins og geisl-
ar út frá Ilöngu toppsvæðinu. Af
þessum geislum eru 5 mjóir og 5
breiöir. Hér og þar má sjá, að
hver geisli er myndaður úr
tvöfaldri röð af plötum, sem
ganga á vixl. Mjóu geislarnir
bera tvær raðir af smáholum,
sem eru allt að 2 mm langar. A
neðri hlið er lágur hnúður út til
annars endans og litil hola með
hnúði út til hins. Engum blöðum
er um það að fletta, að hér er um
að ræða allnákvæma afsteypu af
igulkeri. 1 stuttu máli sagt ósvik-
inn s teingerving.
tguliker eru sérstakur flokkur
skrápdýra og er þeim skipað I tvo
undirflokka. Bezt mun vera að
aðskilja þá þannig, að i öðrum
(Regularia) eru dýrin kringlótt,
meö munn neðan á miðjunni og
endaþarmsop á toppsvæðinu, en i
hinum (Irregularia) eru dýrin
ilöng, með munn neðan á miðju
eða þá út til endans og enda-
þarmsop ætið utan toppsvæðisins.
Þá er stærð og gerð brodda mis-
munandi hjá þessum tveim
undirflokkum. Við sjáum strax,
að steingervingurinn hlýtur að
tilheyra seinni undirflokknum,
þeim óreglulega. Frekari grein-
ing leiðir i ljós, að hér er um að
ræða ættkvislina Echinocorys.en
tegundarákvörðun er ekki mögu-
leg. Danskur steingervingafræð-
ingur, H. Wienberg Rasmussen,
sem er sérfræðingur i skrápdýr-
um, hefur staðfest ákvörðun mina
og kann ég honum beztu þakkir
fyrir.
tgulker hafa skurn úr kalsiti, en
afsteypan er úr tinnu, þ.e. kisil
einsog i kvarzsteinum. Upplausn
kalsitskurnar og útfelling kisils i
holrúmið eftir Igulkerið hefur þvi
átt sér stað eftir dauða dýrsins.
Eins og fyrr sagði, er tinnu nær
eingöngu að finna i kalklögum fra
krit og danien. Kalklög þessi
uröu til á hafsbotni og gert er ráð
fyrir, að hann hafi verið mjög
eðjukenndur einkum þar sem
sjálf kritin myndaðist. Niðri I
botneðjunni lágu rotnandi dýra-
leifar, þar á meðal kisilsvampar,
sem voru mjög algengir á krit og
danien. Kisillinn leystist upp i
blöndu af vatni og rotnunarefn-
um, en féll siðan úr aftur i
sprungum og holrúmum, t.d. eftir
Igulker. Afsteypan sem fannst i
Vatnsfirði, er trúíega mynduð á
þennan hátt.
Hvaðan er steingerving-
urinn kominn?
Ættkvislin Echinocorys er nú
löngu útdauð, en hún var uppi á
efri hluta kritartimabilsins (frá
og með túrontima) og náði ögn
upp á tertier. Fullvist þykir, að
hún hafi dáið út i lok danien-
skeiðs. Steinninn frá Vatnsfirði á
sér þvi langa sögu að baki, þvi að
dýrið, sem afsteypan er af, hefur
amkvæmt ofanrituðu sálast fyrir
meira en 65 milljón árum.
Elzta berg á íslandi, sem aldurs-
ákvarðað hefur verið, er um 16
milljón ára gamalt. Má þvi tæp-
lega búast við að finna hér ofan
sjávarmáls eldri jarðlög en um
pað bil 20 milljón ára, þ.e. frá
miósen. ígulkerið frá Vatnsfirði
er þvi að minnsta kosti 45 milljón
árum eldra. Þess er varla að
vænta, að lög frá kritartimabilinu
eða neðsta hluta paleósentima,
sem kynnu að liggja undir Vest-
fjaröablágrýtinu. nái upp i
botn Breiðafjarðar. Hér mun þvi
vafalltið um aðfluttan steingerv-
ing að ræða.
Ættkvislin Echinocorys hefur
fundizt viða i Norðvestur-Evrópu
og ennfremur á Vestur-Græn-
landi, en er óþekkt á Austur-
Grænlandi og Spitsbergen. Þar
sem tinna er ekki kunn á Vestur-
Grænlandi virðist mega álykta,
að steingervingurinn sé kominn
frá Evrópu. Kemur þvi vart til
greina, að hann hafi borizt til
landsins með hafis. Er þá varla
öðru til að dreifa en flutningi af
mannavöldum.
Ekki er alveg hægt að útiloka
þann möguleika, að stein-
gervingurinn hafi komið til Is-
lands sem kjölfesta i skipi. Varia
hefur þó munað miklu um hann
svo lítill ogléttur sem hann er.
Hefur þá annað hvort verið um
hreinan uppmokstur að ræða eða
að hann hafi þvælzt með stærra
grjóti.
Þá er og mögulegt, að einhver
ferðamaður hafi tekið stein-
gervinginn með sér til landsins og
týnt honum hér. Heldur finnst
mér það þó ósennilegt. Hafi ein-
hverjum þótt hann þess virði að
hirða hann, hefur viðkomandi
tæplega gert það til þess eins að
týna honum hér norður á hjara
veraldar.
Þriðji möguleikinn, og sá sem
mér finnst sennilegastur, er að
steingervingurinn hafi komið
hingað til lands i kartöflupoka frá
einhverju landi i Norðvestur-
Evrópu. Kartöflur hafa verið
fluttar inn frá ýmsum Evrópu-
löndum, svo sem Danmörku, Pól-
landi, Hollandi, Belgiu, Italiu og
írlandi, og komið hefur fyrir, að
tinnustykki af kartöflustærð hafi
fundizt i pokunum. A þetta þó nær
eingöngu við um kartöflur frá
Danmörku, eftir þvi sem mér
hefur verið tjáð hjá Grænmetis-
Leifur A. Símonarson
steingervingafræðingur.
verzlun landbúnaðarins. Viða i
Evrópu, m.a. I Danmörku eru
kartöflur teknar upp með vélum
og þvælist þá stundum ýmislegt
með sem er af svipaðri stærð og
lögun og kartöflurnar, t.d. tinnu-
steinar, en tinna er nokkuð algeng
I isaldarlögum, jafnvel i jarðvegi,
sums staðar i Norðvestur-
Evrópu. Ekki er hægtað segja, að
þetta komi beinlinis á óvart, þvi
að lögin, sem liggja ofan á kritar-
og danienlögunum, eru oft þunn
og, t.d. í Danmörku, að mestu
leyti úr jökulruðningi. Þar er
ýmsu blandað saman og oft mikið
um tinnusteina, sem þola vel
hnjask vegna hörku sinnar.
Stundum má jafnvel finna stein-
gervinga i lögum þessum. Eru
þeir á sama hátt og 'tirnustein-
arnir ættuðir úr setlögum, sem
jökullinn hefur skriðið yfir.
Vil ég nú gera langa sögu
stutta, þvi mér þykir sennilegast,
að steingervingurinn frá Vatns-
firði sé kominn til Islands sem
dönsk kartafla! Siðasta áfang-
ann, á fundarstaðinn i Vatnsfirði,
hefur hann og vafalitið komizt af
mannavöldum. Geri ég þvi skóna,
að einhver svangur ferðamaður,
sem ekki kunni að meta fjöl-
breytni danskra jarðepla, hafi
fleygt honum frá sér með viðeig-
andi orðbragði.
Nokkur orð um danien.
Jarðsöguleg staða daniens hef-
ur um alllangan tima verið eitt af
þrætueplum jarðlagafræðinga.
Flestir álita nú orðið, að það til-
-eyri tertiertimabilinu og sé þá
fyrsta skeið paleósentimans.
Hins vegar halda nokkrir jarð-
lagafræðingar ennþá fast við þá
upprunalegu hugmynd, að skoða
beri danien sem lokatima kritar-
timabilsins.
Eins og nafnið ber með sér er
danien kennt við Danmörku, enda
er þar að finna vel varðveitt jarð-
lög frá þessum kafla jarðsögunn-
ar. Nægir i þvi sambandi að
minna á lögin viö Fakse og i
Stevn^ Khmá Sjálandi. Þegar á
heildina er litið, virðas'. lög frá
danien nokkuð útbreidd i Evrópu
og hafa einnig fundizt i Asiu,
Framhald á bls. J '
SANDVIK
snjónaglar
SANDVÍK SNJÓNAGLAR veita öryggi í
snjó og hdlku. Lótið okkur athuga gömlu
hjólbarðana yðar og negla þó upp.
Skerum snjómunstur í slitna hjólbarða.
Verkstæðið opið alla daga kl. 7.30 til kl. 22,
GÚMMIVNNUSTOFAN HF.
SKIPHOLTI 35 REYKJAVlK SlMI 31055