Fréttablaðið - 23.12.2004, Blaðsíða 20

Verndardýrlingur Ís-
lands er Þorlákur Þór-
hallsson. Þorlákur
fæddist á Hlíðarenda í
Fljótshlíð. Hann hlaut
góða menntun í Odda á
Rangárvöllum, hjá
Eyjólfi Sæmundssyni
fróða. Hann virðist
hafa tekið prestvígslu
áður en hann náði tví-
tugsaldri. Hann varð
biskup í Skálholti frá
1178 til dauðadags
1193. Um það leyti sem
hann dó var hann að
huga að því að hverfa
af biskupsstóli og fara
aftur í klaustur. Þorlák-
ur stundaði nám í
Frakklandi (París) og
Englandi (Lincoln).
Hann var sex ár utan-
lands og varð fyrir
áhrifum af endurbóta-
hreyfingum í kirkjunni
á tólftu öld. Eftir að
hann koma heim varð
hann munkur í Kirkju-
bæ á Síðu og ábóti í ný-
stofnuðu klaustri í
Þykkvabæ, fyrsta
Ágústínusarklaustrinu
á Íslandi. Hann var
kjörinn biskup þegar
hann var fjörutíu og
fimm ára gamall. Á
biskupsstóli reyndi hann að bæta
siðferði presta og leikmanna og
auka sjálfstæði og völd kirkjunn-
ar. Sjálfur var hann ókvæntur,
andstætt mörgum klerkum og
biskupum um hans daga. Hann
krafðist þess að leikmenn létu
eignarrétt sinn yfir kirkjueignum
í hendur kirkjunnar. Um þetta
snerust staðamálin.
Ekki náði Þorlákur miklum ár-
angri í þessu enda var við öfluga
andstæðinga að eiga. Þeirra á
meðal var Jón Loftsson í Odda,
sem þar að auki hafði tekið systur
Þorláks frillutaki. Þetta sveið Þor-
láki líklega öðru fremur. Þorlákur
Þórhallsson var þegar á sínum dög-
um tignaður sem helgur maður. Í
sögu hans, sem kom út í ágætri út-
gáfu, segir af helgi hans og sögur
eru þar um jarteinir. Við andlátið
skáru menn hár hans og varðveittu
sem helgan dóm. Jarteinasögurnar
mögnuðust. Fjórum vetrum eftir
andlátið vitjaði hann í draumi
prests eins fyrir norðan og mælti
svo fyrir um, að líkami sinn skyldi
tekinn úr jörðu og með áheitum
prófað, hvort því fylgdi einhver
helgi. Prestur sagði Brandi biskupi
á Hólum draum sinn, og fleiri
bættust við, sem vildu láta reyna á
helgi Þorláks. Hann var blessaður
fimm árum eftir dauðann en þá lét
eftirmaður hans og frændi, Páll
Jónsson, taka upp bein hans og
gera honum kapellu. Á Péturs-
messu og Páls þann 29. júní leyfði
Páll Jónsson biskup í Skálholti
landsmönnum að heita á Þorlák
biskup og hafa á honum átrúnað
sem helgum manni. Þrem vikum
síðar, 20. júlí 1198, voru beinin bor-
in í kirkju. Er sá dagur honum síð-
an helgaður og kallast Þorláks-
messa á sumri. Mörg kraftaverk
voru skrásett og þökkuð fyrirbæn
hans. Sumarið 1199 var
Þorláksmessa á vetri í
lög leidd, og skyldi
syngja hana á andláts-
degi Þorláks, 23. desem-
ber. Þorlákstíðir eru
honum helgaðar,
gregoríanskur söngur
sem varðveittur er á
skinnbókarblöðum frá
miðöldum, elsti vitnis-
burður um fornan
messusöng Íslendinga.
Heimildir eru um
varðveislu Þorláks-
skríns í Skálholti fram á
19. öld. Kirkja var rifin
1802 og voru seldir á
uppboði ýmsir gripir,
meðal annars Þorláks-
skrín. Fljótlega varð
Þorlákur helgi dýrling-
ur á íslandi þótt ekki
kæmist hann í hina op-
inberu dýrlingatölu
kirkjunnar. Um fimm-
tíu kirkjur voru helgað-
ar honum í kaþólskum
sið. Allt til þessa hafa
menn heitið á Þorlák til
árnaðar, til dæmis við
bruggun. Er sá siður
sprottinn af jartein í
sögu dýrlingsins og enn
trúa Íslendingar því að
ef heitið er á hann
„komi ekki skjaðak í
ölið“. Margir halda því fram að
skötuát á Þorláksmessu sé vest-
firskur siður. Svo er ekki. Skötuát
tíðkaðist um allt vestanvert landið
og austur í sjávarbyggðir sunnan-
lands. Að eta fisk á Þorláksmessu
á sér rætur í því að dagurinn er
síðasti dagur jólaföstu en þá
neyttu menn ekki kets í pápískum
sið. Þorláksmessa á vetri var not-
uð til þrifa og þvotta á fyrri tíð. Þá
var algengt að fólk ætti ekki föt til
skiptanna. Því var mikilvægt að fá
þurrt veður til þess arna á Þorláks-
messu, því allir vildu vera í hrein-
um leppum á jólunum. Því var
þurrkur þennan dag kallaður „fá-
tækraþerrir“. Þótt Íslendingar
hefðu helgi á Þorláki sínum leið
langur tími þar til kennivald kirkj-
unnar samþykkti hann. 1984 lýsti
Jóhannes Páll páfi II loks yfir því
að Þorlákur Þórhallsson væri
„verndardýrlingur Íslands“. ■
20 23. desember 2004 FIMMTUDAGUR
„Hafið ekki áhyggjur - þeir
koma til þess að frelsa mig.“
- Þetta voru síðustu orð hans en rættust ekki
því þeir myrtu hann.
Dagur Þorláks helga
TÍMAMÓT: ÞORLÁKSMESSA AÐ VETRI
JOSEPH SMITH JR.
Upphafsmaður mormónahreyfingarinnar fædd-
ist þennan dag. Hann var drepinn af æstum
múg 1844.
timamot@frettabladid.is
ÞORLÁKUR HELGI Sumarið 1199 var Þorláksmessa á vetri í lög leidd,
og skyldi syngja hana á andlátsdegi Þorláks, 23. desember. Þorlákstíðir
eru honum helgaðar.
Þennan dag árið 1968 var áhöfnin
á bandaríska njósnaskipinu
Pueblo látin laus úr haldi, eftir ell-
efu mánaða vist. Skipið, með 83
manna áhöfn, var hertekið af
Norður-Kóreumönnum 23. janúar
1968 og héldu þeir því fram að
skipið hefði rofið landhelgi Norð-
ur-Kóreu. Johnson Bandaríkjafor-
seti varð ævareiður. Hann hélt því
fram að taka skipsins tengdist
nýárssókn Þjóðfrelsisfylkingarinn-
ar, Tet-sókninni, þótt ekki væri
unnt að færa sönnur á það.
Bandaríkjastjórn reyndi að fá Ör-
yggisráð SÞ til þess að fordæma
töku Pueblo og þrýsti á Sovétríkin
um að fá Norður-Kóreu til þess að
sleppa áhöfninni. Ellefu mánuðir
liðu án þess að þessar tilraunir
bæru árangur og áhöfnin sætti illri
meðferð í prísund Kim Il Sung.
Það var ekki fyrr en skipstjórinn
skrifaði undir játningu um að
hann hefði verið að njósna um
Norður-Kóreu að áhöfnin var látin
laus. Játningarskjalið var svo not-
að í áróðursstríði norðanmanna
gegn höfuðríki heimsvaldasinn-
anna, Bandaríkjunum. Johnson
forseti var harðlega gagnrýndur
heima fyrir linkind og hvernig
hann hefði haldið á málinu.
Gagnrýnendur héldu því fram að
beita hefði átt Norður-Kóreu refs-
ingum og viðskiptaþvingunum.
Málið var enn eitt áfallið fyrir
utanríkisstefnu Bandaríkjanna
gagnvart kommúnistaríkjunum.
NJÓSNASKIPIÐ PUEBLO: Norður-
Kóreumenn létu áhöfnina lausa
þennan dag 1968
ÞETTA GERÐIST MERKISATBURÐIR
1620 Uppbygging hafin í
Plymouth í Massachusetts,
fyrstu nýlendu Evrópu-
manna á austurströnd Am-
eríku.
1905 Páll Ólafsson skáld lést, 68
ára gamall. Hann orti m.a.
„Ó, blessuð vertu sumar-
sól“.
1944 Liðhlaupinn Eddie Slovik
tekinn af lífi. Fyrsti Banda-
ríkjamaðurinn til þess að
hljóta þau örlög síðan í
borgarastríðinu.
1956 Nixon, varaforseti Banda-
ríkjanna, heimsækir Ísland.
1958 Minnihlutastjórn Emils Jóns-
sonar tekur við völdum.
1968 Átök verða í miðbæ Reykja-
víkur: „Þorláksmessuslagur-
inn“.
1986 „Voyager“, fyrsta loftfarið,
lýkur hringferð um jörðina
án þess að taka eldsneyti á
níu dögum.
Áhöfnin af Pueblo látin laus
Elskulegur eiginmaður minn, faðir okkar,
tengdafaðir og afi
Árni Guðmundur Jónsson
frá Öndólfsstöðum
sem lést á heimili sínu, Höfðabrekku 27, Húsavík, laugardaginn
18. desember, verður jarðsunginn frá Húsavíkurkirkju miðviku-
daginn 29. desember kl. 14.00.
Þorgerður Aðalsteinsdóttir, Aðalsteinn Ásberg Sigurðsson, Þórveig
Kristín Árnadóttir, Sighvatur Rúnar Árnason, Eva Björg Jónsdóttir,
Hervör Alma Árnadóttir, Óskar Dýrmundur Ólafsson, Sólveig Ása Árna-
dóttir, Gunnar Svanbergsson, Arngerður María Árnadóttir, Elmar Þór
Gilbertsson og barnabörn.
Ástkær maðurinn minn, faðir okkar, tengdafaðir og afi,
Einar E. Torfason
Iðunnarstöðum, Lundarreykjadal,
andaðist á sjúkrahúsi Akraness miðvikudaginn 1. desember
síðastliðinn. Útförin hefur farið fram í kyrrþey að ósk hins látna.
Guðríður Sigurðardóttir, börn, tengdabörn og afabörn.
Elskuleg móðir okkar
Unnur H. Lárusdóttir
lést á líknardeild Landakots mánudaginn 20. desember.
Jón Magnússon, Ástþór Magnússon, Jónína Magnúsdóttir
og Elsa Magnúsdóttir.
AFMÆLI
Helga Ingimundardóttir er níræð í dag.
Óli Tynes fréttamaður er sextugur.
Jón Baldursson bridgemeistari er fimm-
tugur.
Halldór Einarsson „Hen-
son“ er 57 ára.
Skúli Hansen er 54 ára í dag.
Eyjólfur Valdemarsson yfirverkfræðing-
ur hjá RÚV er 55 ára.
Jónína Bjartmarz
alþingismaður er 52 ára.
Atli Hilmarsson hand-
boltamaður er 45 ára í
dag.
Árni Blandon sálfræð-
ingur er 54 ára.
ANDLÁT
Unnur H. Lárusdóttir lést mánudaginn
20. desember.
Guðrún Finnbogadóttir ljósmóðir lést
sunnudaginn 19. desember.
Hulda Valdimarsdóttir lést föstudaginn
17. desember.
Gunnar Einarsson, Vallarbraut 2, Njarð-
vík, lést föstudaginn 10. desember. Jarð-
arförin hefur farið fram í kyrrþey.
Inga Wiium frá Fagradal lést laugardag-
inn 18. desember.
Guðlaug Einarsdóttir lést mánudaginn
20. desember.
JARÐARFARIR
13.00 Lilja Ólafsdóttir, Sörlaskjóli 78,
Reykjavík, verður jarðsungin frá
Neskirkju.
Fastur liður í Þorláksmessu höfuð-
borgarinnar eru tónleikar Bubba
Morthens á Borginni. Við slógum á
þráðinn til Bubba og spurðum hann
hvað væri langt síðan hann byrjaði
á þessu.
„Þetta er í 21. skipti.“
Og uppselt?
„Seldist upp fyrsta daginn.“
En platan, hvernig gengur hún?
„Hún er líka uppseld, hjá útgef-
anda. Einhver eintök sjálfsagt eftir
í búðunum.“
Hvernig leggjast jólin í þig?
„Ég er edrú og í góðu skapi. Er
það ekki það sem máli skiptir?
Maður siglir bara jákvæður og
æðrulaus inn í hátíðirnar. Eina
verkefnið mitt þessa stundina er að
rifja upp söfnunarnúmerið hjá
Þjóðarhreyfingunni gegn Íraks-
stríðinu. Ég vona að ég geti lagt
þeim lið og skora á fólk að gefa
smápening í þetta. Þúsundkall, það
væri fínt!“ ■
BUBBI MORTHENS Í 21. skipti á Borginni
Allt uppselt