Tíminn - 07.02.1975, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Föstudagur 7. febrúar 1975
Dr. Jakob Benediktsson:
Dr. Jakob Benediktsson. Tlmamynd G.E.
Til hvers eru menn að semja
orðabækur? Þetta má virðast fá-
nýt spurning, þar sem flestir
mundu svara þvl tii að i orðabók-
um fái menn skýringar á merk-
ingum orða og notkun þeirra i
ýmsum samböndum. Þetta er
vitaskuld rétt um megniö af þeim
orðabókum sem almenningur
notar, hvort heldur þær eru með
þýðingum úr einu máli á annað
eða móðurmálsorðabækur með
skýringum á sömu tungu. Hitt
gera menn sér ef til vill siöur ljóst
hvað til þess þarf að hægt sé að
gera góða orðabók svo að hún
fullnægi þeim kröfum sem not-
endur kunna að gera til hennar.
Nú eru slikar kröfur margvisleg-
ar, enda eru til margvislegar
orðabækur, ekki aðeins almenn-
ar, heldur og sérgreindar á ýms-
an hátt, t.d. orðabækur um mál
ákveðins timabiis, svo sem orða-
bækur um fornnorrænu, eða
ákveðna tegund bókmennta, eins
og mál fornskálda, eða þá orða-
bækur um tæknimál ýmsra
starfsgreina o.s.frv. Loks eru tii
almennar sögulegar orðabækur
sem eiga að geyma orðaforða
margra aida, og það er kannski
ekki slzt um sllkar orðabækur
sem ástæða er til að spyrja til
hvers sé verið að semja þær.
Til þess liggja raunar margar
ástæður. Ég skal fyrst nefna eina
sem snýr beint að almenningi.
Góð handorðabók verður ekki til
nema hún styðjist við miklu
meira efni en hægt er að koma
fyrir I henni. Að baki hennar
verður að liggja svo mikið dæma-
safn að úr þvl fáist nokkurn veg-
inn örugg vissa um notkun orða
og oröasambanda, þannig að
stuttoröar skýringar verði ekki
villandi eða beinlinis rangar.
Þegar af þessum rökum er nauð-
synlegt að til sé stór orðabók sem
hafi að geyma mikið dæmasafn.
En nú gætu menn spurt: Er þá
ástæða til að safna dæmum nema
úr núttíðarmáli eöa t.d. máli síð-
ustu aldar eöa vel það? Því er til
að svara að við Islendingar erum i
þeirri sérstöðu að geta lesið Is-
lenzkar bókmenntir frá upphafi:
orðaforöi tungunnar hefur ekki
breytzt meira en svo, að þetta
veldur ekki verulegum erfiöleik-
um. Þó er það svo að mörg orð
hafa horfið úr notkun eða breytt
um merkingu, og sá lesandi sem
rekst á þau I gömlum ritum þarf
þvl á þvl að halda að geta fengið
skýringu á þvílíkum orðum og
merkingu þeirra. I mörgum til-
vikum hafa orð úr eldra máli ver-
ið vakin upp aftur,.þó að þau hafi
lltt eða ekki verið notuð um lang-
an aldur, og I öðrum tilvikum
hafa gömul orð varðveitzt I mæltu
máli öldum saman, enda þótt þau
hafi sjaldan eða aldrei komizt á
bók. Þvl er mjög erfitt að setja
glögg mörk milli þess sem er
virkur orðaforði nútimamáis I
venjulegu mæltu máli og þess
sem getur verið mönnum tiltækt I
ræöu og riti þegar sérstaklega
stendur á. Sá orðaforði sem menn
þekkja en nota ekki I venjulega
mæltu máli — óvirki orðaforðinn
— er miklu meiri en flesta grun-
ar, og verulegur hluti hans eru
einmittorð flr eldra máli, hvort
sem þau hafa varðveitzt á bókum
eða I munnlegri geymd.
Orðaforði, orðsaga,
merking orða og nýyrði
Hlutverk sögulegrar orðabókar
eins og Orðabókar Háskólans er
þvl að skrásetja eins mikið af
oröaforða íslenzkrar tungu frá
upphafi og unnt er, gera grein
fyrir sögu orðanna, merkingar-
breytingum þeirra. tilkomu nýrra
orða og hvarfi annarra. Þetta er
vitaskuld draumsýn sem aldrei
getur rætzt að fullu. Orðabók um
mál liðinna alda hlýtur að byggja
á rituðu máli, en þvl fer fjarri að
allur orðaforðl mælts máls hafi
komizt á bæiur. Jafnvel fjöl-
skrúðugar bóllmenntir eins og
fornbókmenntir okkar eru viðs-
fjarri þvl að sýna okkur allt orða-
far mælts máls þeirra tima: þar
skortir vitneskju um fjölmargt
það sem menn hafa borið sér I
munni á hverjum degi, heiti á
mörgu þvi sem snerti daglega önn
fólksins I landinu — þvllikum orð-
um skýtur kannske upp endrum
og eins, nánast af hreinni tilvilj-
un. Þetta á vitaskuld ekki slður
við um mál slðari alda, þar sem
bókmenntir eru fáskrúðugari eða
einhæfari.
Söfnun okkar sem vinnum við
Orðabók Háskólans tekur til við
upphaf islenzkrar prentaldar,
með Nýja testamenti Odds Gott-
skálkssonar, sem út kom 1540.
Formálsorðabók sú sem unnið er
að I Kaupmannahöfn á vegum
Árnanefndar á að ná yfir Islenzkt
mál fram að þessum tima, og
þessar tvær orðabækur eiga þvi
að veita yfirlit um Islenzkan orða-
forða frá upphafi.
Með tilkomu prentlistar og upp-
hafi bókaútgáfu á Islenzku.skap-
aðist nýr grundvöllur Islenzks rit-
máls, sem áður hafði aðeins verið
til I handritum. En prentað mál
Islenzkt var fyrstu tvær aldirnar,
eða langt fram á 18. öld, ákaflega
einhæft, nær eingöngu guðsorða-
bækur, helztu undantekningarnar
voru Jónsbók og þau fornrit sem
Þórður biskup Þorláksson lét
prenta I Skálholti á 17. öld. Málfar
þessara bóka mótaðis af þvl að
þær voru flestar þýddar, og stlll
siðskiptaritanna bar þess greini-
leg merki að meira kapp var oft
lagt á nákvæmar þýðingar en is-
lenzkt málfar. Við það bættist að
efni þessara rita sneiddi hjá veru-
legum hluta orðaforðans, svo að
þekking okkar á orðaforða þess-
ara alda væri harla bágborinn ef
ekki væri öðrum ritum til að
dreifa. En sem betur fer var
margt annað skrifað á íslandi á
þessum öldum, þó að ekki kæmist
það á prent. I handritasöfnum eru
varðveitt kynstur af rituðu máli
veraldlegs efnis frá siðari öldum,
og þó að talsvert af þvl hafi verið
gefið út á slðari timum, eru býsn-
in öll óprentuð, og ærin verkefni
fram undan að vinza það merk-
asta úr þvi og koma á prent. Þó að
margt af þessum skrifum hafi lít-
iðbókmenntagildigetur það verið
merkilegt frá sjónarmiði orða-
bókarmanna: þar geta leynzt orð
og orðasambönd sem ekki eru
kunn af prentuðum bókum sam-
tlmans, og sum sem kannske hafa
aldrei komizt á prent.
Orðasöfnun og
orðabókargerð
fyrir 1800
Nú er ekki óeðlilegt að menn
spyrji: var þá ekkert unnið að
oröasöfnun og orðabókargerð á
öldunum fyrir 1800? Vissulega
var það gert, allt frá því á önd-
verðri 17. öld, og mætti af þvl
segja langa sögu, en hér verður
að stikla á stóru. Áhugi lærðra
manna, innlendra og erlendra, á
Islenzkum fornbókmenntum hófst
að verulegu leyti fyrir tilstilli
latlnurita Arngrlms lærða, og af
þeim áhuga var sprottin elzta til-
raun til Islenzkrar orðabókar.
Magnús Ölafsson, prestur I Lauf-
ási (d. 1636), skrifaði upp talsvert
af fornum kveðskap fyrir erlenda
fræðimenn og tók til við að semja
orðabók yfir fornlslenzkt skálda-
mál og annað orðfæri úr fornrit-
um. Hann dó frá þvl verki óloknu,
en eftirmaður hans, sr. Jón
Magnússon I Laufási, lauk við
handritið og sendi það utan. Ole
Worm, sá mikli áhugamaður um
Islenzk fræði, kom þvl loks á
prent árið 1650 og fékk Guðmund
Andrésson til að búa það til prent-
unar, en hann jók það nokkuð.
Guðmundur var þá fyrir skömmu
orðinn skjólstæðingur Worms,
eftir aö Worm hafði átt drjúgan
þátt I bjarga honum úr Bláturni,
þar sem hann sat vegna skrifa
sinna um Stóradóm. Orðabók
Magnúsar, Specimen Lexixi
Runici, — eða sýnishorn af rúna-
orðabók, eins og Worm kallaði
hana — var vitanlega allsendis
ófullnægjandi sem Islenzk orða-
bók, bæði vegna orðavals og litill-
ar fyrirferðar, og þvi var það
eðlilegt að Guðmundur Andrés-
son tókst á hendur að semja
stærri orðabók — vafalaust fyrir
hvatningu Worms. Hann dó þó frá
henni ókaraðri 1654, en handrit
hans var samt gefið út árið 1683.
Um útgáfuna sá danski prófess-
orinn P.H. Resen, en kunnátta
hans I Islenzku var harla bágbor-
in og hann virðist ekki hafa látið
neinn islending lesa prófarkir, þvi
að i útgáfunni er einhver sú mesta
auðlegð af prentvillum sem til er i
nokkurri bók eftir Islenzkan
mann. Báðar þessar orðabækur
voru með þýðingum á latlnu, og
komu þvi þeim einum að haldi
sem latinulærðir voru. I orðabók
Guðmundar er talsvert af orðum
úr mæltu máli samtimans, en
orðaforði hennar er þó fremur lit-
ill. Þóerhún engan veginn gagns-
laus heimild, þvi að i henni er sitt-
hvað tilfært sem ekki þekkist úr
eldri ritúm. Og hún var i 131 ár
eina prentaða orðabókin um Is-
lenzkt mál siðari alda sem
lesendur áttu völ á.
Þvi fór þó fjarri að menn fengj-
ust ekki við oröabókargerð á
næstu öld. Hitt var heldur að
fjöldi manna samdi orðasöfn, stór
og smá, en öll áttu þau sammerkt
I þvl að þau komust ekki á prent,
heldur lágu ónotuð i handrita-
söfnum og eigu einstakra manna.
Hér er þess enginn kostur að
nefna nema stærstu orðasöfnin.
Guðmundur ólafsson (d. 1695)
vann fyrir fornfræðanefnd Svia á
árunum 1681—95, og samdi þá
m.a. stóra Islenzk-latneska orða-
bók, sem hann lauk þó ekki við að
fullu. Handritið er varðveitt I
Stokkhólmi, en af þvi virðast hafa
glatazt a.m.k. tvö bindi, en varð-
veitt eru 16, sumpart I uppkasti,
sumparthreinrituð. En af þessari
orðabók er það skemmst að segja
að hún gleymdist með öllu og var
jafnvel álitið að hún væri glötuð,
allt fram á f jórða áratug þessarar
aldar, þegar Jón prófessor Helga-
son gróf hana upp I Konunglega
bókasafninu i Stokkhólmi. Hún
hefur aldrei verið notuð við neina
orðabókargerð, en Orðabók Há-
skólans hefur fengið af henni ljós-
myndir. Ætla mætti að Guðmund-
ur hefði fengið handritið greitt
eftir blaðsiðufjölda, þvi að bæði
stendur ekki ýkja mikið á hverri
blaösiðu, og hann hefur þess utan
stundum drýgt efnið heldur frek-
lega, t.d. eru i hreinskriftinni um
800 bls. sem byrja á forskeytinu
all-,en það hefur hann sett fram-
an við öll lýsingarorð sem honum
duttu I hug. Allt um það er þarna
mikill orðaforði saman kominn,
en megingalli bókarinnar er sá að
þar er mjög litið um dæmi eða
oröaambönd.
Eljuverk Jóns
frá Grunnavik
Stórum merkilegri er hin mikla
orðabók Jóns Ólafssonar frá
Grunnavik, en að henni vann
hann frá þvl um 1734 til æviloka
(1779). Þetta er geysilegt elju-
verk, I níu þéttskrifuðum bindum
I arkarbroti. Jón hélt áfram að
bæta við handritið hvar sem
auöur blettur var I þvl, og að
slöustu festi hann inn miða I opn-
urnar, þegar hvergi var eftir
gómstór blettur óskrifaöur. Hann
tilfærir fjölda dæma, bæði úr rit-
uðu máli og mæltu, og ekki sizt
fyrir þá sök er orðabók hans ó-
metanleg heimild um mál 17. og
18. aldar, þvl að þar stendur
býsna margt sem ekki verður
fundiö I prentuðum bókum. Orða-
bók Háskólans á ljósmyndir af
handritinu, en það er geymt I
Arnasafni, og búið er að skrifa
mestallan orðaforðann upp á
orðabókarseðla.
Einu orðabók 18. aldar sem á
prent komst samdi Björn
Halldórsson, prestur i Sauðlauks-
dal. Handritið sendi hann til
Kaupmannahafnar 1786, en ekki
komst það á prent fyrr en 1814, og
sá Rasmus Rask um útgáfuna.
Þýöingar Björns voru á latinu,
eins og tiðkazt hafði i öllum eldri
orðabókum, en I prentuðu útgáf-
unni var dönskum þýðingum bætt
viö,og jók það vitaskuld notagildi
bókarinnar að verulegum mun.
Hún var fyrsta islenzka orðabók-
in sem segja mátti að kæmi að
verulegu gagni: I henni var mikið
efni úr mæltu máli samtiðarinn-
ar, en henni var lokið það
snemma að I henni er ekki tekið
tillit til þeirrar miklu nýsköpunar
I ritmáli sem hófst með útgáfu
Lærdómslistafélagsritanna 1781.
Heita má að allur orðaforði henn-
ar sé tekinn upp I orðabók Sigfús-
ar Blöndals, enda var hún aðal-
heimild hennar um mál 18. aldar.
Nltjánda öldin var framar öllu
tlmabil hinna miklu fornmáls-
oröabókar: þá komu út bækur
eins og Lexicon Poeticum Svein-
bjarnar Egilssonar, fornmáls-
orðabók Guðbrands Vigfússonar
(sem raunar var gerð upp úr
söfnum Konráðs Gislasonar) og
orðabók Fritzners um forn-
norrænu, svo að þær stærstu séu
nefndar. En orðasöfnun úr sam-
tlðarmálihélt eigiaðsiður áfram,
þó að minna af þvi kæmist á
prent, Hallgrlmur Scheving,
sem var kennari við Bessastaða-
skóla frá 1810 og siðar I Reykjavik
til dauðadags 1861, byrjaði
snemma að safna orðum til við-
bótar við orðabók Björns Hall-
dórssonar. Kringum 1830 lét hann
konráö Gislason, sem var þá i
skóla, hreinskrifa orðaafn, sem
enn er varðveitt I Lbs. 220, 8vo.
Þetta safn hefur ekki verið notað i
prentuðum orðabókum, en það er
merkilegt.ekki sizt vegna þess að
þar er mikið af orðum úr mæltu
máli og oft tekið fram úr hvaða
landshluta orðin séu runnin. Hall-
grlmur hélt áfram söfnun sinni til
dauðadags og lét eftir sig mikið
safn, en harla erfitt til afnota, þvi
að það var á smáseðlum sem tor-
velt var að halda I röð, og auk
þess næsta ólæsilega skrifað. Sá
mikli nytjamaður, Páll Pálsson
stúdent, skrifaði safn Schevings
upp að honum látnum, og er það
nú varðveitt i Lbs. 383—85, 400.
Þarna er saman kominn mikill
fróðleikur, bæði úr bókum frá 18.
og 19. öld og úr mæltu máli.
Meginið af orðaforða þessa safns
er tekið upp i orðabók Sigfúsar
Blöndals enda var það ein helzta
heimild hans um mál þess tima
sem safnið tekur til.
Jón Þorkelsson rektor vann alla
ævi að orðasöfnun og komu út á
prent eftir hann fjögur orðasöfn
úr fornu máli og nýju. Merkast
þeirra er þriðja safnið, sem er að
mestu leyti tint saman úr prent-
uðum bókum frá l9.-öld. Þetta
safn er ekki hugsað sem sjálfstæð
oröabók, heldur sem viðbót við
orðabók Björns Halldórssonar, en
það varð slðar ein meginstoð Sig-
fúsar Blöndals um mál 19. aldar.
Orðabók
Sigfúsar Blöndals
Sigfús Blöndal hagnýtti sér þær
prentaðar orðabækur sem nú
hafa verið nefndar ásamt hinu
stóra safni Hallgrims Schevings.
Sjálfur orðtók hann einkum bæk-
ur frá seinni hluta 19. aldar og
fyrstu áratugum hinnar 20. Auk
þess fékk hann I hendur orðasafn,
Björn M. Ólsens úr mæltu máli,
en þvi hafði hann safnað á ferðum
sinum um landið. á árunum
1884—93. Enn bættist margt I
Orðabók Sigfúsar frá samstarfs-
mönnum hans þegar bókin var
búin til prentunar, og kom þá inn
margt orða úr mæltu máli, sem
aldrei hafði áður I orðabækur
komizt.
Nú mætti spyrja: Sýnir orðabók
Sigfúsar Blöndals þá ekki sæmi-
lega mynd af Islenzku máli siðari
alda? Vissulega gerir hún það, en
ekki nema að vissu marki. Þar
ber tvennt til: annars vegar sú
staðreynd að þær prentaðar orða-
bækur sem Sigfús studdist við eru
ekki reistar á nægilega viðtækri
orðasöfnun, hinsvegar að mark-
mið bókarinnar var ekki sögu-
legt, en það þýðir að ekki er gerð
nein tilraun til að rekja merk-
ingarbreytingar eða sögu orð-