Tíminn - 08.02.1975, Blaðsíða 11

Laugardagur 8. febrúar 197S.
TÍMINN
11
AAálmblendiverksmiðian
Framhald af bls. 9. •
Viö þetta bætist greiösla fyrir
tækniþekkingu aö upphæö kr. 375
milljónir, sem Union Carbide
leggur fram sem hlutafé, eins og
fyrr segir. Vextir á byggingar-
tima eru áætlaöir um kr. 975
milljónir.
Aö mati íslenskra verkfræöinga
er ofangreind kostnaöaráætlun
mjög varleg og meiri likur til
þess, aö hún lækki en hækki viö
endanlega hönnun verksmiöjunn-
ar.
Rekstursáætlun
Starfsmenn nefndarinnar og
Union Carbide hafa gert itarlegar
rekstrar- og greiösluáætlanir.
Jafnframt hafa þær veriö endur-
skoöaöar viö stööugar verö-
breytingar. 1 fyrrnefndri skýrslu
nefndarinnar til ríkisstjórnarinn-
ar, er fyrstu 16 árunum skipt i
þrjú timabil og birt rekstraráætl-
un fyrir meöalár hvers timabils.
Hún litur þannig út i millj. Isl.
króna.
Þessi rekstraráætlun er byggö
á áætluöu verölagi ársins 1977 á
sama hátt og áætlun um stofn-
kostnaö. Eftir þaö er hins vegar
gert ráö fyrir föstu verölagi, enda
má telja liklegt, aö söluverö
framleiöslunnar hækki nokkurn
veginn i hlutfalli viö hækkaöan
reksturskostnaö.
Þess má geta, aö I þessari áætl-
un er reiknaö meö meöalsölu-
veröi um kr. 60 þús. tonniö af
framleiöslunni. Þaö er töluvert
lægra en gildandi markaösverö I
dag. Hins vegar þótti rétt aö gæta
varúöar i þessu sambandi vegna
sveiflna, sem geta átt sér staö i
markaösverði, ekki sist á þessum
timum. Þó er þaö staðreynd, aö
markaösverð á járnblendi hefur
fylgt markaðsveröi á járni, en á
þvi hafa oröiö litlar sveiflur og
t.d. langtum minni en á áli.
Samkvæmt þessari rekstrar-
áætlun reynist arögjöf fjár-
festingarinnar vera 13,6 af
hundraöi og töluvert hærra miöað
viö gildandi markaösverö.
Meö litliti til þess, aö þessi
iönaöur er talinn mjög öruggur,
sveiflur litlar og söluhorfur
tryggar, veröur slik arösemi aö
teljast vel viöunandi.
Fjármögnun
Gert er ráö fyrir þvi, aö verk-
smiöjan sjálf taki annað fjár-
magn en hlutafé aö láni erlendis.
Viöræöur eru þegar hafnar um
sllkar lántökur og virðist ekkert
þvi til fyrirstööu. Er þegar ljóst,
aö rlkisábyrgö mun ekki þurfa
fyrir slikum lánum. Verksmiöjan
sjálf meö sölusamningi og sölu-
ábyrgö frá Union Carbide mun
ábyrgjast lánin. Þau munu þvi
ekki skerða lánsmöguleika ís-
lendinga til annarra fram-
kvæmda.
Hlutaféö veröa hluthafar aö
sjálfsögöu sjálfir að útvega og
sömuleiöis veröa islendingar aö
útvega fjármagn til þess aö
byggja höfnina og til annarra
nauðsynlegra hliöarfram-
kvæmda, sem eru að visu litlar.
Þessi fjármagnsþörf yröi samtals
um kr. 2000 millj. Hluta af þessu
fjármagni mæti að sjálfsögöu
taka aö láni erlendis, þvi arð-
greiöslan frá verksmiðjunni
stendur vel undir slikum lántök-
um. Þó væri æskilegt að gera ráö
fyrir einhverjum fjárveitingum á
fjárlögum i þessu skyni á næstu
árum.
Þjóðhagsleg áhrif
Þjóöhagsleg áhrif er erfitt að
meta til fullnustu. Tekjur þjóöar-
búsins af verksmiðjunni má þó aö
sjálfsögöu áætla. Þær koma m.a.
fram I rekstraráætluninni aö
framan.
Hreinar gjaldeyristekjur á
meöalári eru áætlaöar um kr.
1300 millj. Þær skiptast i grófum
dráttum á eftirtalda fjóra liöi:
1. Orkukaup frá Landsvirkjun
2. Vinnulaun, tekjur skipafélaga
og tekjur annarra innlendra
þjónustuaðila
3. Tekjuskattur, opinber gjöld,
þar meðtalin lóöar- og hafnar-
gjöld
4. Aröur eigenda
Skiptingin er nokkurn veginn
jöfn á ofangreinda fjóra höfuöliöi,
ef allt timabiliö er skoöaö sem
heild, en nokkuö mismunandi eft-
ir árum.
Fyrirtækið greiðir skatta eftir
Islenskum lögum. Gert er ráö fyr-
ir þvi, aö það greiöi landsútsvar I
stað aöstööugjalds. Sveitarfélag-
iö fengi aö sjálfsögðu fasteigna-
gjald og hluta af aðstööugjald-
inu. Tekjur sveitarfélagsins gætu
oröið u.þ.b. kr. 10-12 milljónir á
ári, nema sérstakar reglur veröi
settar um skiptingu opinberra
gjalda á milli rikis og sveitar-
félaga. Auk þess fengi sveitar-
félagiö aö sjálfsögðu auknar tekj-
ur af starfsliði, sem viö verk-
smiöjuna vinnur, o.fl.
Eins og fram kemur aö ofan, er
gert ráö fyrir þvi, aö við verk-
smiöjuna vinni um 114 manns.
Hins vegar er það staöreynd, að
sá fjöldi, sem vinna mundi i ein-
hverjum tengslum viö þessa
verksmiðju, er langtum meiri,
t.d. I sambandi viö viðhald, flutn-
inga, o.fl., sem sótt yröi út fyrir
verksmiöjuna.
Staðsetning
Strax haustið 1971 voru ýmsir
staðir athugaöir meö tilliti til
sllkrar stóriöju. Þeir helstu voru
Straumsvik, Geldinganes, Hval-
fjöröurinn og við Eyjafjörö. Aö
mörgu leyti var staösetning viö
Eyjafjörð álitleg. Hins vegar
reyndist þaö útilokaö vegna orku-
skorts. Viö slikan rekstur veröur
aldrei unnt aö treysta á orku-
flutning einnar linu aö sunnan. A
svæöinu veröur aö vera varaafl.
Eftir aö hin stóra virkjun Laxár
fór út um þúfur var ljóst, að ekk-
ert sllkt varaafl yrði til fyrir
noröan þegar verksmiöjan átti aö
hefja framleiðslu.
Af ýmsum ástæöum þótti
óæskilegt aö staösetja slikt stór-
iöjufyrirtæki I Straumsvik.
Hafnaraöstaöa er þar ekki sér-
stök og undirstöður á hrauninu
varla nægilega traustar fyrir hina
þungu ofna málmblendiverk-
smiöjunnar.
Grundartangi við noröanverö-
an Hvalfjörö varð þvi fyrir val-
inu. Þar er hafnarstæöi mjög
gott. Meö tiltölulega litlum kostn-
aöi má gera þar höfn fýrir mjög
stór skip. Landrými er einnig nóg
og aörar aðstæður góðar.
Samningur um kaup á góðri
spildu úr landi Klafarstaöa hefur
veriö geröur. Er þar gert ráö fyr-
ir stækkunarmöguleikum eöa
öörum iönaði, sem getur notaö
hina góöu höfn.
Höfn hefur veriö teiknuö.
Flutningar til og frá verksmiöj-
unni mundu aö öllum likindum
fara fram á skipum af stæröinni
2000-10.000 lestir, a.m.k. til aö
byrja meö. Fyrsti áfangi i
hafnargeröinni verður þvi vel
viöráöanlegur. Hann mundi lik-
lega kosta u.þ.b. kr. 300 milljónir.
Höfnin yrði i eigu sveitarfélag-
anna I nágrenninu. Þau mundu
leggja til 25 af hundraði fjár-
magnsins, en rikiö 75 af hundraöi
samkvæmt hafnarlögum.
Gert er ráð fyrir þvi, aö af
flutningi til málmblendiverk-
smiöjunnar greiöist hafnargjöld
eins og þau eru greidd I Reykja-
vik. Vegna verksmiðjunnar færu
um höfnina um 200 þús. tonn á ári.
Tekjur munu þvi fara langleiöina
meö aö standa undir kostnaði.
Jafnframt viröist óhætt aö gera
ráö fyrir þvi, aö þær aukist fljót-
lega.
Mengun
1 sambandi viö umrædda
málmblendiverksmiöju hefur um
fátt verið meira skrifaö en
hugsaniega mengun. Mengunar-
varnir eru ákaflega mikilvægar
og viö Islendingar eigum aö
leggja á það höfuöáherslu aö
halda umhverfi okkar eins hreinu
og frekast er unnt. A þvi sviöi er
þvi miöur margt ábótavant. Hins
vegar er nauösynlegt á þessu
sviöi sem öörum aö fara ekki úr
einum öfganum yfir I hinn.
Meöal annars hefur Einar Val-
ur Ingimundarson, umhverfis- og
efnaverkfræöingur, skrifaö langa
grein í Morgunblaöiö 10. janúar
s.l. um hugsanlega mengun frá
málmblendiverksmiöju. Engin
grein, sem um þetta hefur veriö
skrifuö, er hlaöin jafn mörgum
vitleysum. Þaö er leitt, ekki sist,
þar sem greinin er skrifuö i nafni
visindanna. Þvi miöur óttast ég,
aö afstaða höfundar ráöist af öör-
um sjónarmiöum. Ég mun á eftir
á nokkrum stööum visa til þess,
sem segir i þeirri grein.
1. úrgangsefnin
Viö framleiöslu á einu tonni af
járnsili þarf um 3,38 tonn af hrá-
efni. Urgangsefnin eru þvi mikil.
Viö bræðsluna myndast mikiö
mgn af kolsýringi. Þaö er eitruö
lofttegund. Andrúmslofti er
hleypt inn yfir ofninn og þá
brennur kolsýringurinn og mynd-
ar koltvisýring. Þaö er tiltölulega
hættulltil lofttegund, sem stigur
upp I hin hærri lög lofthjúpsins.
Viö hinn margþætta og gifurlega
bruna, sem á sér staö á jöröu
niöri, safnast mikið magn af kol-
tvisýringi þarna uppi. Visinda-
menn deila um áhrif þess á llfiö á
jöröinni almennt.
Viö framleiöslu á 47.000 tonnum
af járnsili myndast um 21.00C
tonn af kisilryki. Þaö er ákaflega
flngert, nálægt þvi eins og
vindlingareykur, og mjög létt.
Kisilryk þetta er hins vegar ekki I
kristöllum. Aö sjálfsögöu eru til
af þvi f jölmargar efnagreiningar.
1 þvl finnst mjög litiö af hættuleg-
um þungmálmum eöa snefilefn-
um.
Aratugum saman hafa málm-
blendiverksmiöjur veriö starf-
ræktar án þess aö skeyta um
þetta ryk. Þaö hefur þó lagst yfir
allt umhverfiö, svipaö og se-
mentshjúpur. Nú er þvi hins veg-
ar safnaö saman, eins og ég mun
koma aö slðar.
Auk þessa, sem nú hefur veriö
taliö, myndast nokkur föst úr-
gangsefni, samtals um 2.500 tonn
viö framleiöslu á 47.000 tonnum.
Um þaö bil helmingurinn af þessu
er gjali, em myndast ofan á ofnin-
um, eins konar úrgansmálm-
blendi. Það er selt úr landi og not-
aö viö framleiðslu á lakari járn-
tegundum. Eftir veröa u.þ.b.
1000-1500 tonn, sem verður fyrst
og fremst brot úr steypumótum,
múrsteinsbrot og önnur slik föst
úrgangsefni. Ekki er kunnugt um
skaöleg efni i slikum úrgangi og
hefur þó verið margoft um þaö
spurt.
Hreinsitæki
Eins og frá hefur veriö greint I
upphafi, var þaö ein meginkrafa
nefndarinnar aö notuö yröu hin
fullkomnustu hreinsitæki. Union
Carbide tók þvi strax vel. Kváöu
fulltrúar þess það vera sam-
þykkta stefnu fyrirtækisins aö
byggja ekki fleiri verksmiöjur án
hreinsitækja.
Hreinsitæki I þessum iönaöi eru
hins vegar tiltölulega ný af nál-
inni. Það er ekki fyrr en á siöustu
árum aö fariö er aö krefjast
þeirra I Bandarikjunum. 1
Noregi er fyrst nú veriö aö krefj-
ast slikra tækja.
A fyrri árum voru verksmiðjur
Union Carbide þekktar fyrir ryk
og sóðaskap. Fyrirtækiö snéri
hins vegar viö blaðinu. Þaö fól
rannsóknastofum sinum aö þróa
hreinsitæki. Þetta hefur tekist og
eru þau tæki, sem fyrirtækið not-
ar nú viöurkennd af umhverfis-
yfirvöldum Bandarikjanna sem
þau fullkomnustu, sem völ er á.
Nú er veriö aö setja slik tæki i all-
ar verksmiðjur fyrirtækisins. A
myndinni hér á slðunni er sýnd
ein slfk verksmiðja meö og án
hreinsitækja. Þá verksmiöju hef
ég haft tækifæri til að skoöa. Þá
var hluti hennar án hreinsitækja.
Munurinn er meiri en orð fá lýst.
Um tvær geröir af ofnum er aö
ræöa.
1 fyrsta lagi eru lokaðir ofnar.
Þeir eru meö lokaðan skerm yfir
ofninum og er engu súrefni hleypt
þar inn. I þessum ofnum brennur
þvi ekki kolsýringurinn yfir ofn-
inum, heldur er hann brenndur i
skorsteinsopinu. Þar sem kol-
sýringurinn er ekki brenndur i
andrúmslofti yfir ofninum, er
loftmagniö, sem út fer, langtum
minna en i opnum ofnum aöeins
um 1/50 hluti. Hreinsitækin öll
verða þvi stórum viöaminni.
Einar Valur Ingimundarson
hneykslast mjög á þvi, að
náttúruverndaryfirvöldin ame-
risku skuli ekki krefjast full-
lokaöra ofna. Um þetta hef ég
rætt bæöi viö Union Carbide og
Náttúruverndarráö Bandarikj-
anna. Báöir aöilar staöfestu, aö á
þvi væru miklir tæknilegir erfiö-
leikar aö loka ofnum, sem fram-
leiöa 75% eöa hærri hundraös-
hluta af járnsili. Aöeins einn slik-
ur ofn er til i heiminum. Hann er i
Japan. Hann er hins vegar litill,
aöeins um 12 MW. Hér er þvi ekki
um aö ræöa „verslunarvöru iðju-
haldanna”, eins og Einar Valur
segir. Þvert á móti hafa sér-
fræðingar Union Carbide lagt á
þaö áherslu, aö þeir loki öllum
þeim ofnum, sem þeir geta og sé
þaö hagkvæmara vegna þess, að
hreinsitækin veröa langtum viða-
minni en við opna ofna.
Hins vegar eru svo opnir eöa
hálfopnir ofnar, þar sem súrefni
er hleypt inn til þess aö brenna
kolsýringinn yfir I koltvisýring.
Viö þá ofna, sem hér veröa
notaöir, er farin eins konar milli-
leiö. Þeir eru lokaöir, en á hliöum
þeirra eru þrjár huröir. Er gert
ráö fyrir þvi, aö tvær séu opnaöar
i einu til þess aö hleypa nægilegu
andrúmslofti inn fyrir brunann.
Þrjár hreinsiaöferöir eru
algengastar.
Blauthreinsun er mikið notuð
viö lokaöa ofna. Þá er gasiö skiliö
frá og brennt i reykháfsopinu, en
rykinu safnaö meö vatni. Þannig
næst yfir 99 af hundraöi af rykinu.
Þaö safnast sem leirleiöja. Viö
sllka hreinsun getur hins vegar
myndast I leiöjunni örlitiö af blá-
sýru.sem aö sjálfsögöu veröur aö
gera skaðlaust.
Rafsviöshreinsun hefur veriö
reynd en gefið heldur lélega raun.
Þá er rykiö leitt á milli hluta, sem
hlaönir eru rafmagni. Þaö dregst
þar aö og er þaö siöan þvegiö af.
Loks eru þaö pokasiur. I verk-
smiöjunni i Hvalfiröi veröa slik
hreinsunartæki notuö. Gasiö og
kfsilrykiö er kælt og siðan leitt I
gegnum pokasiurnar. Þær eru i 12
deildum og eru 144 pokar i hverri
deild. Venjulega eru 10 deildir i
notkun i einu. Þá er veriö aö
hreinsa hinar, skipta um poka,
o.s.frv. Pokarnir endast i 2-5 ár
eftir þvi hvaða efni er notað.
Samkvæmt upplýsingum frá
Náttúruverndarráöi Bandarikj-
anna eru pokasiurnar fullkomn-
ustu hreinsitæi, sem völ er á nú
fyrir slikan iönað. Þær ná um 99
af hundraði af rykinu. Frá slikum
verksmiðjum veröur ekkert ryk
sýnilegt i reykhálfsopi. Hins veg-
ar slitna pokarnir og á þá getur
komiögat áður en um þá er skipt.
Þá eykst rykiö, sem sleppur litil-
lega, t.d. úr 1 af hundraöi I 1,5 af
hundraöi. Með þessu fylgist vakt-
maöurinn, fyrst og fremst meö
þvi aö athuga, hvort ryk sést. Ef
poki bilar er hann fjarlægður og
rörinu til hans lokað. Þegar
nokkrir pokar hafa bilað er skipt
um alla pokana I viðkomandi
deild.
Kisilyrkið
Um kisilrykið hefur mikið veriö
rætt. Þaö er eins og fyrr segir
mjög fingert, mest af þvi af
stæröinni 0,1-1,3 þús. hlutar úr
mm. i þvermál.
Einar Valur Ingimundarson
ræöir mikið um það, að smæstu
rykkornin sleppi. Hann telur þau
hættulegust. I þessu sambandi
styöst hann mjög viö grein próf.
Friedlanders. Hann sleppir hins
vegar þvi, sem prófessorinn segir
um smæstu kornin og pokasiurn-
ar: „Þegar sfur eru notaðar er
mjög litlum kornum auöveld-
lega náð... Þvi smærri sem kornin
eru þvi ákveðnari er þeirra
„Brownian” hreyfing og þvi auð-
veldara er að fjarlægja þau”.
Þetta er þaö sama og sérfræðing-
ar Union Carbide sögðu okkur.
Þetta var einnig staðfest af sér-
fræöingum Náttúruverndarráös-
ins bandariska. Staöreyndin er sú
aö auöveldast er aö ná smæstu og
stærstu kornunum, en heldur
erfiöara meö þau, sem eru á
milli.
Sérfræöingar Náttúruverndar-
ráösins ameriska staöfesta, aö i
heildina nást um 99 af hundraði
rykkornanna. Þetta hlutfall á
ekki aö falla sem nokkru nemur
ef eftirlit og viöhald er i lagi.
Visað er i itarleg visindarit eftir
sænsku visindamennina Jan
Glömme og Ake Svensson hjá
Karolinska Institutet. Þetta eru
10 ára gamlar skýrslur um rann-
sóknir þeirra á allmörgum tilfell-
um sem talin voru kisilveiki hjá
mönnum, sem unnið höföu m.a.
hjá málmblendiverksmiöjum.
Þama er einnig fariö ákaflega
frjálslega meö niðurstööur. VIs-
indamennirnir komast að þeirri
niöurstööu, að aöeins sé unnt aö
leiða rök að þvi, aö 10 af þessum
tilfellum megi rekja til vinnu i
slikum verksmiðjum. Þeir segja
nokkurn veginn orörétt aö hættan
á kisilveiki i málmblendiverk-
smiöjum sé lítil og mjög ýkt.
Þeir telja raunar, að hættan sé
meiri i sambandi viö sandkorn
frá kvartzinu, þ.e. hráefninu sem
er notað. Þaö er kristallerað. Þaö
er dálitiö svipaö og sóldýrkendur
anda gjarnan aö sér i töluveröu
magni þegar þeir liggja á þurrum
dögum I golunni á hvitum baö-
ströndnm á Kanarieyjum.
Þetta má aö sjálfsögðu fyrir-
byggja meö þvi aö nota grimur
viö meöferö á þessum sandi. en til
þess munu verkamenn yfirleitt
hafa verið tregir.
Heilsuverndarstofnun ame-
risku verkalýðsfélaganna kveöst
engin tilfelli þekkja um kisilveiki
I þessum iönaöi og telur hann meö
þeim hættuminni. Aö sömu niður-
stööu hafa sjálfstæðar rann-
sóknastofnanir i Bandarikjunum
komizt
Þetta er einnig niðurstaöa
lækna hjá Union Carbide, en á
þeim má eflaust ekkert mark
taka. Þeir eru „fangar iöjuhald-
anna” aö mati hins unga fræöi
manns. Þó er þaö liklega staö-
reyndin, aö þeir vita meira um
þetta en nokkrir aörir.
Þar sem rykinu er nú safnaö.
t.d. i pokasiur, er þaö siðan vætt
ogsett Ihauga. Viö að blotna þétt-
ist þaö mjög og verður fyrir-
feröarminna. Náttúruverndar-
ráöinu bandariska er ekki kunn-
ugt um nein skaðleg efni frá slik-
um haugum. Rykið veröur þannig
eins og hella, svipað og sement,
sem blotnar. Þaö má svo aö sjálf-
sögöu þekja og græða upp.
Einnig er hugsanlegt að nota
Frh. á bls. 15
Milljónir kr.
1978-’82 1983-’87 1988-’93
Söluverðmæti 3417,4 3484,8 3484,8
—Verksmiöjukostnaöur 1572,4 1586,0 1586,0
—Þjónustugjöld 230,6 235,7 235,7
—Ýmsir skattar og útsvör 30,6 34,6 25,6
—Hafnar- og lóöagjöld 11,1 11,2 11,2
Framleiðslukostnaöur samt : 1844,6 1857,8 1857,6
Rekstrartekjur 1572,0 1617,0 1626,3
Afskriftir 566,8 566,8 472,4
Vaxtagjöld 593,5 319,3 72,6
Hagnaður fyrir tekjuskatt 414,1 730,9 1081,2
Tekjuskattur 50,7 178,9 319,5
Hreinn hagnaður 361,1 552,0 761,7
Arður til útborgunar 329,5 440,8 562,9
55% Island 181,2 242,4 309,6
45% Union Carbide 148,3 198,4 259.8