Tíminn - 12.02.1975, Blaðsíða 11

Miövikudagur 12. febrúar 1975
TÍMINN
11
Þjóðnýting?
Eysteinn Jónsson, fyrrum
formaður Framsóknarflokks-
ins, hefur skrifað um mismun-
andi rekstrarform og stefnu
Framsóknarflokksins I þeim
málum: .....vill Fram-
sóknarflokkurinn byggja jöfn-
um hödnum
á samvinnu
og einstak-
lingsrekstri
og félags-
rekstri i
ýmsum
myndum
eftir þvi,
sem við á
hverju sinni”. Ennfremur:
„Flokkurinn hefur stutt að öfl-
ugum rikisrekstri i ýmsum
greinum, svo sem Siidarverk-
smiðjum rlkisins, Sements-
verksmiöju rfkisins, Raforku-
veitum rikisins og Áburðar-
verksmiðjunni, sem að meiri-
hiuta er rlkiseign, svo sæmi
séu nefnd. En höfuðstefnan
varðandi rlkisrekstur mótast
þannig, að til hans skuli helzt
grlpa, þegar um stór verkefni
er að tefla og þannig vaxin, að
einungis getur orðið um eitt
fyrirtæki að ræða I landipu, og
þvi um einokun einkaaðila að
velja aö öðrum kosti”.
Einnig segir Eysteinn Jóns-
son: „Ennfremur þegg} um
brautryðjendarekstur er að
ræða, sem annars kemst ekki
á fót. Þýöingarmikil þjónustu-
fyrirtæki skulu vera á vegum
rlkis- og bæja....Loks telur
flokkurinn eðlilega þátttöku
og forgöngu bæjar- og sveitar,-
félaga og rikisvalds I stofnun
og eflingu fyrirtækja til at-
vinnuaukningar”. (Fram-
sóknarflokkurinn, saga hans
og meginstefna, 11. kafli I
Kjósandinn, stjórnmáiin og
valdið, bls. 261-262.)
Fyrst verður litillega fjallað
um ástæður þær, sem einkum
heyrast taldar upp fyrir þjóð-
nýtingu innan markaðshag-
kerfa Vesturlanda.
Almennar ástæður
Að mati kommúnista og
margra sósialista eru hinar ai-
mennu ástæður fyrir þjóðnýt-
ingu einkum tengdar gölium
þeim, er þeir þykjast hafa séð i
hinum vestrænu markaðshag-
kerfum. Þvi hafa þeir viljað af-
nema einkaeign á framleiðslu-
tækjunum og þá um leiö draga
úr efnahagslegum óstöðugleika,
ófriði á vinnumarkaði og rang-
látri skiptingu auös, tekna og
valda, sem þeir segja sérkenni
kapitalismans.
A þeirri öld, sem við lifum,
hefur tveimur hugmyndum hins
vegar vaxið fiskur um hrygg,
ekki sizt hjá lýðræðissinnuðum
jafnaðarmönnum: I fyrsta lagi,
aö aukin völd rikisstjórna hafi
sina ókosti (t.a.m. ófrelsi) og I
öðru lagi, að kapítalisminn og
kapitalistar geti þjónaö sam-
félaginu á réttlátari hátt en oft
er af látiö, ef hið samfélagslega
aðhald er sterkt.
Það hefur sannazt, að þjóð-
nýtingin ein sér, eykur lltið
efnahagslegt öryggi. Langtima
áætlanir þurfa að koma til I öll-
um atvinnuvegum vestrænu
markaðshagkerfanna, hversu
mikil eða lltil þjóðnýting hefur
átt sér stað innan þeirra.
Um réttlátari skiptingu arðs-
ins sem afleiöingu þjóönýtingar,
er erfitt að fullyrða. Þó má ekki
gleyma, að með margs konar
skatta- og ,,velferðar”-aðgerð-
um I hinu blandaða markaðs-
hagkerfi, eins og þvi, sem hér
er, má ná jafnvel enn lengra I
réttlætis- og jöfnunarátt en með
þjóðnýtingu einni saman. Á það
hafa m.a. framsóknarmenn oft
bent.
Þeirri kenningu hefur vaxið
fylgi undanfarna áratugi, að
verulegur, jafnvel mesti hluti
valdanna sé hjá framkvæmda-
stjórum stórfyrirtækjanna og
hjá verkalýðsleiðtogunum, hvar
svo sem formleg eign á fyrir-
tækjunum er innan markaðs-
hagkerfanna (sjá t.d. J.K. Gal-
braith).
Ekki þarf vinnufriður endi-
lega að fylgja I kjölfar þjóð-
nýtingar innan ákveðinna at-
vinnugreina. Það sanna dæmin.
Má t.d. nefna vinnudeilurnar
innan þjóðnýttra greina á
stjórnarárum brezka verka-
mannaflokksins 1945-1951.
Sérstæðar ástæður
Þær ástæður, sem svo eru
nefndar, eru sérstaklega tengd-
ar vanda ákveðinna atvinnu-
greina. Þá er um að ræða þjóð-
nýtingu á óarðbærum og illa
reknum atvinnugreinum I
einkaeign. Þannig var t.d. farið
um brezka kolaiðnaðinn og
járnbrautirnar, er þjóðnýting
þeirra átti sér stað I lok heim-
styrjaldarinnar siöari.
Rlkið getur með miðstýrðum
aðgerðum, svo sem fjár-
festingu, rannsóknum og endur-
skipulagningu þá lagfært illa
farnar greinar, þar sem
kostnaður við slika umsköpun
er meiri en svo, að einkaeigend-
ur ráði við hann. Þetta átti við
brezku dæmin hér að ofan og
sumum finnst, að þetta eigi að
einhverju, eða mestu, leyti við
togaraútgerð hér á landi.
Stundum er mælt með þjóð-
nýtingu vegna þess, að ákveðn-
ar atvinnugreinar eru þess
eölis, að einokunaraðstaða
skapast. Þannig eru orkuveitur,
vegalagning, samgöngur o.fl.
sllkar „samfélags” greinar viða
á Vesturlöndum I rlkisrekstri.
Það er vel hugsanlegt, að sllk-
ur rekstur sé I einkaeign, en þá
þarf afar sterkt aðhald hins
opinbera. Slikt aðhald þarf
raunar alltaf aö vera til staðar,
hvort sem þjóönýting hefur átt
sér stað eða ekki. Þeir, sem
stjórna þjóðnýttum fyrirtækjum
eða atvinnugreinum, verða
ávallt að finna fyrir aðhaldi
samfélagsins, en það aðhald hér
á landi veitir kjörin rlkisstjórn á
hverjum tlma.
Á að þjóðnýta
togaraútgerð
á íslandi?
Þaö heyrist oft á siðustu tlm-
um, að þjóðnýta veröi togaraút-
gerðina á íslandi: „Ríkið tekur
á sig tapiö en útgerðarmennirn-
ir gróðann þegar togaraútgerð-
in ber sig”. Þannig taka margir
til orða og segja jaínframt, að
þaðséa.m.k.einsgott, „aðrlkið
taki þetta allt yfir”. Vlst er um
það, að margt er til I þeirri
gagnrýni, séíh þarna felst. En
þjóðnýting togaraflotans er ekki
svo einfalt mál, sem menn
freistast oft til að ætla. Margir
togaranna eru nú þegar I félags-
legum rekstri bæjarfélaga, eða
samvinnu- og kaupfélaga, þótt
rlkisvaldið veiti ýmsa fyrir-
greiðslu, m.a. veruleg lán til
togarakaupanna. Hér verður að
fara með fyllstu gát. (Sjá hér á
slðunni ummæli Eysteins Jóns-
sonar um mismunandi
rekstrarform og stefnu Fram-
sóknarflokksins I þeim málum.)
Réttlæti, hagkvæmni, ásamt
athafnafrelsi verða að vera þeir
vitar, sem eftir er siglt. Gera
þarf gangskör að þvl, að togara-
útgerð I einka-, samvinnu-,
bæjar- eða sveitafélagarekstri
sé vel og hagkvæmlega rekin.
Nýta þarf aflann betur. Mörgu
verðmætu er nú hent sem úr-
gangi. Þvi þarf að breyta. Einn-
ig ber að flýta fyrir svartoliu-
notkun o.fl., sem hagkvæmt
telst.
Þar sem rlkiö lánar svo mjög
til togarakaupa, verður það að
ákveða tölu togaranna I landinu
út frá þjóöhagslegum sjónar-
miðum. Einnig ber rikisstjórn
að dreifa þeim um landið eins
og „vinstri” stjórnin kappkost-
aði. Að öllu athuguðu virðist
þetta nóg fyrir rikisvaldið, þ.e.
aðlána til togarakaupa, ákveða
I raun hversu margir togarar
skulu keyptir og dreifa þeim um
landið með byggðajafnvægið I
huga.
Vafasöm fyrirgreiðsla við
einhverja ákveðna útgerðar-
menn má aldrei hafa áhrif á
stefnuna. Ef sllk fyrirgreiðslu-
pólitlk yrði upp tekin, væri
ástæöa til þjóðnýtingar.
H.W.H.
Efnahagssveiflurnar
og andsvör
gegn þeim
Islenzka hagkerfið hefur
nokkur sérkenni sem fela það I
sér að efnahagur þjóðarinnar og
atvinnulíf, eru óvenjulega við-
kvæm fyrir snöggum sveiflum,
og þessar sveiflur eru iðulega
óviðráðanlegar. Þessi sérkenni
hafa mótað hagþróunina að
verulegu leyti hérlendis um
langt skeið. 1 fyrsta lagier hér
um það að ræða að islenzka hag-
kerfið er mjög háð frumfram-
leiðslu sem stunduð er and-
spænis náttúruöflunum og
aldrei að vita hver afrakstur
verður hverju sinni. Þetta á við
landbúnaðinn og þó fyrst og
fremst sjávarútveginn, en þess
má geta að árið 1973 námu
sjávarafurðir 74% alls útflutn-
ings.
t öðru lagi er hér um það að
ræða hve hlutur utanrlkisvið-
skipta er mikill I hagkerfi okk-
ar, en eins og hver maður sér er
það á annarra valdi hvaða kjör
við getum fengið fyrir vöru okk-
ar á erlendum markaöi eða
hvaöa verð við verðum að
greiða fyrir aðföng okkar
erlendis. A árinu 1973 nam
Útflutningur hérðan 41% miðað
við þjóöarframleiðsluna og
innflutningur hingað 44% með
sömu viðmiðun. Má nætti geta
hve þjóðin er berskjölduð and-
spænis erlendri,verðbólgu.
Það er alveg augljóst mál að
þessar aðstæður valda þvi að
hagkerfi Islendinga verður
mjög sveiflukennt, eftir veður-
fari og aflabrögðum annars
vegar, og mjög næmt, fyrir
verðbreytingum og hagþróun
erlendis hins vegar. Að sama
marki stefna og nokkur innri
einkenni Islenzks athafnallfs, og
má segja I þriðja lagiað staða
byggingariðnaðar I hagkerfinu
valdi hér einnig nokkru um.
Þessi iðnaöur er nefnilega af-
skaplega viökvæmur fyrir öll-
um breytingum á efnahag,
neyzlu og fjárfestingu og hefur
tilhneigingu til að margfalda
allar þær hræringar sem verða
á öðrum sviðum: Þegar vel árar
þenst hann út og veldur mikilli
þenslu, og þegar að kreppir fell-
ur hann saman svo að atvinnu-
leysi verður.
Verðbólguhringurinn
Þróun síðustu áratuga I Is-
lenzkum efnahagsmálum sýnir
að hér hefur átt sér stað hagþró-
un, sem einkennist af þvi að
hringrás verðbólgu endurtekur
sig aftur og aftur. Þessi verð-
bólguhringur er eitthvað á
þessa lund: Fyrst batna við-
skiptakjörin, afli vex, út-
flutningstekjur aukast, — þetta
leiðir til batnandi kjara
sjómanna og útgerðarinnar, —
þessum ábata er miölað út um
samfélagiö I neyzlu, fjárfest-
ingu og almennum kjara-
samningum, — innan skamms
tekur að gæta neyzlu — og eftir-
spurnarþensla og fjárfesting;
t.d. I húsbyggingum, eykst að
sama skapi, en verðbólgan tek-
ur stökk I kjölfarið, — þegar út-
flutningsverð hefur náð há-
marki fer það að siga, viö-
skiptakjörin rýrna og jafnvel
verður útgerðin fyrir öðrum
skakkaföllum, en að vanda
hefur vaxtarskeiðið skiliö eftir
sig mikinn skuldabagga, — loks
er þessari rýrnun miðlað út um
samfélagiö, þegar ekki verður
lengur haldið áfram, með sam-
drætti, minnkandi yfirvinnu og
jafnvel atvinnuleysi, og gengis-.
breytingum.
Þennan verðbólguhring, sem
hér var lýst, þekkir öll þjóðin
vitanlega, og það sem nýverið
hefur gerzt I islenzkum efna-
hagsmáium er að hringurinn er
að lokast enn einu sinni. Það
sem er sérstakt I þetta skiptið er
þaö hversu djúpur sá öldudalur
viröist vera sem við stefnum I.
Úrbætur á okkar valdi
Engum heilvita manni dettur
Ihug aö hér sé um einhverja þá
nornaspá að ræða sem ekki er I
mannlegu valdi að hagga.
Vitanlega er það á valdi okkar
Islendinga að minnka þessa
viðkvæmni hagkerfis okkar og
draga úr þeim áhrifum sem
sveiflurnar I þvi hafa á allt þjóö-
llfið. Til þess þurfum við innri
samstöðu og einbeitni að mark-
inu, og til þess verðum við aö
læra betur en áöur aö hegða
okkur þegar vel gengur. 1 því
skyni að ná þessum markmið-
um er margra kosta völ, en tak-
markinu verður ekki náö á
skammri stund eða án þess að
menn veröi talsvert á sig að
leggja. í fyrsta lagi veröur að
auka mjög ýmsa þá verö-
jöfnunarsjóði, sem þegar eru
fyrir hendi, og stofna aðra nýja.
Þaö skiptir miklu að þessum
sjóðum sé rétt beitt: að þeir
Frh. á bls. 15