Tíminn - 06.03.1975, Page 9

8
TÍMINN
Fimmtudagur 6. marz 1975
Fimmtudagur 6. marz 1975
TÍMINN
9
nni og Llna og fylgilið hennar
fa þroskað hann og augðað?
■efar nokkur, að þessi drengur hafi átt með gripunum þær stundir, sein
tilfellum varla kallazt annað en
hálfræktun, eða „harkaræktun”
eins og einn ágætur búnaðar-
frömuðurhefur nefnthana,og hún
hefur framkallað gróöur, sem
ekki þrifst nema með stöðugri og
æ fjölbreyttari áburðargjöf.
Allt er þetta vissulega i ósam-
ræmi við eðli landsins, en verður
að skoðast sem „barnabrek”
þessa atvinnuvegar, eitthvað likt
og þegar unglingar „hlaupa af sér
hornin”.
Nútima ræktunarbúskapur
getur ekki staðizt nema i beztu
sveitunum, A útskögum og til
fjalla verður búskapur eftir sem
áður að byggjast að langmestu
leyti á landnytjum og hlunnind-
um, og slikur búskapur er
yfirleitt i góðu samræmi við nátt-
úru landsins, eins og við nú þekkj-
um hana, enda hefur hann verið
stundaður frá örófi alda. Eyðing
annesja og uppsveita hefur þvi i
mörgum tilfellum mjög alvarleg-
ar afleiðingar fyrir verndun á
náttúrufari viðkomandi svæða.
Ég efa það ekki, að landbúnað-
urinn muni bráðlega breyta um
stefnu varðandi ræktunaraðferðir
og alla landnýtingu, enda hefur
hann þegar rekið sig harkalega á
agnúana á núverandi stefnu. Það
leiðir lika, af sjálfu sér, ef
búendur skilja réttilega hlutverk
atvinnugreinar sinnar — skilja,
að það er ekki einasta siaukin
framleiðsla, sem er aðalatriðið,
heldur fjölþættur, þjóðhagnýtur
tilgangur, þá mun ekki standa á
þeim að leitast við að vernda
umhverfi sitt og varðveita það
fyrir alda og óborna.
Uppeldi
Eins og þegar var getið er það
enn mikil tizka að koma kaup-
staðabörnum i sveit, og telja
margir það ómetanlegt fyrir
þroska þeirra og velferð. Þetta er
vissulega mjög eðlileg skoðun,
þótt hér hafi lika orðið nokkur að-
stöðubreyting á siðari árum,
vegna hinnar miklu vélvæðingar
og framleiðslukapphlaups i
búskapnum.
Bæði er nú ekki eins mikil þörf
fyrir börn og unglinga i sambandi
við bústörfin, og á hinn bóginn er
dvöl þeirra i sveitunum orðin
áhættusöm vegna tækninnar.'Eru
þvi margir bændur ófúsir að taka
á sig þá ábyrgð, sem fylgir þvi að
taka kaupstaðabörn. Þetta er
mjög illa farið, þvi búskapur
hefur vissulega mikið uppeldis-
legt gildi fyrir alla,og ekki sizt
bömin.
Hér gegna sambýlin ennþá
ómetanlegu hlutverki, enda eru
þar minni umsvif og vélar færri
en á góðbúunum. Er þvi furðulegt
öfugmæli, að sumir kaupstaðabú-
ar (og reyndar lika sumir
bændur) vilja endilega láta
leggja niður þessi bú, og jafnvel
styrkja eigendur þeirra til að
flytjast burtu.
Nær væri að styrkja þau til að
gegna þvi mikilvæga uppeldis-
hlutverki, sem mörg þeirra hafa
nú, og flest þeirra hafa möguleika
á. Væri það sennilega hentugri
stefna en hinar svonefndu
sumarbúðir, sem viða eru að risa
upp, en þar komast börnin ekki i
neina snertingu við húsdýr og fá
ekki þá tilfinningu, sem ef til vill
er mikilvægust hverjum manni,
að finnast hann vera til einhvers
gagns.
Heilsugæzla
Heilsugæzla er nú mikið til
umræðu og ekki ófyrirsynju, þvi
sennilega hefur heilsufar
almennings á Vesturlöndum
aldrei verið jafn bágborið.
Viðurkennd er þörf kaupstaðar-
búanna til að komast út úr borg-
arþrasinu, helzt i nokkrar vikur á
ári, ef þeir eiga að halda sönsum
og sæmilegri heilbrigði. A þessu
sviði er þó ekki völ margra góðra
kosta, og oft virðast menn kaupa
köttinn i sekknum, hvað þetta
snertir. Flestir leggja i rándýr
ferðalög og dveljast á rándýrum
hótelum, bara til að láta sér leið-
ast.
Hlutverk landbúnaðarins á
þessu sviði er efalaust mikið og
ómælt, þótt menn virðist litið hafa
gert sér grein fyrir þvi til þessa.
Samt er það ljóst, að margir þess-
ara ágætu „sjúklinga” gætu verið
matvinnungar, og jafnvel heldur
meira, á sveitabæjum, sem boðið
geta upp á fjölþætta likamlega
vinnu við landbúnaðarstörf, jafnt
sumar sem vetur. Hið fræga
fordæmi Kinverja, sem sendu
allflesta kennara sina i sveit um
nokkur misseri, er vissulega þess
viröi, að það sé athugað og
gaumgæft, enda efa ég ekki, að
þessi sveitadvöl hefur verið
þarlendum kennurum einhver sá
bezti lærdómur, sem þeir hafa
nokkru sinni fengið.
Lokaorð
Hér hafa nú verið rædd nokkur
meginatriði, sem telja má hlut-
verk fjölþætts og heilbrigðs
landbúnaðar i heilbrigðu þjóð-
félagi. Þeim er öllum sameigin-
legt, að þau krefjast þess ein-
dregið, að snúið verði af þeirri
braut siaukinnar framleiðslu og
einhæfni, sem gengin hefur verið
á undanförnum árum.
Fjölþættur smábúskapur, sem
byggir sem allra mest á hinum
heimafengnum landgæðum, en
sem allra minnst a aðfluttri
iðnaðarvöru eða matvöru, hlýtur
samkvæmt þessu að vera hag-
stæðastur fyrir þjóðarbúið, þegar
á heildina er litið, og tekið er tillit
til allra aðstæðna i nútið okkar og
þeirri framtið, sem okkur er auð-
ið aö skyggnast i.
t samræmi við þetta þarf svo að
koma á nýrri verðlagningu land-
búnaðarframleiðslunnar, sem
miðast að mestu leyti við
tilkostnaðinn og það fjölþætta
hlutverk, sem búskapnum er
falið, i stað þess að binda það við
kaup nokkurra vinnustétta eins
og nú gerist. Þá þarf einnig að
gera mun meiri kröfur til hollustu
landbúnaðarvörunnar en nú er
tiökað. Af þessu leiðir efalaust
hærra verð,og sjálfsagt væri það
heppilegra en auknar styrk-
greiðslur, sem ýta undir vanmat
kaupstaðarbúa og jafnvel sjálfra
bændanna á þessum mikilvæg-
asta atvinnuvegi þjóðarinnar.
Almbrudögum 1975
orkunýtingu, ferðir o.fl., en allt
hlýtur þetta stuðning af
landbúnaði á viðkomandi stöðum,
sem oft riður baggamuninn.
Framleiðsla matvöru
o.fl.
Þetta hlutverk landbúnaðarins
er svo alþekkt og umrætt, að ekki
þarf að eyða mörgum orðum að
þvi hér. Fráleitt er að deila um
þýöingu þess fyrir þjóðina að
framleiða sem mest af þeirri
matvöru, sem hún þarfnast. 1
þessum ótryggja heimi getur að-
flutningur matvæla stöðvazt
hvenær sem er og fyrirvaralaust,
svo við verðum einn góðan veður-
dag neyddir til að lifa af gæðum
landsins og hafsins. Einnig ætti
innlend matvara að jafnaði að
vera hollari en erlend sökum
þess, hve mengun er orðin mikil i
sumum góðum landbúnaðar-
löndum. Innlend matvælafram-
leiðsla er þvi lifsspursmál fyrir
þjóðina, og ekkert minna en það.
Vanmat sumra kaupstaðarbúa
á innlendri matvöru er liklega
eða að nokkru til komið vegna
hinna miklu niðurgreiðslna, sem
hafa komið þvi inn hjá mönnum,
að matvara megi helzt ekki kosta
neitt, og allt, sem er ódýrt, er lika
ómerkilegt i augum meðalþegns-
ins í framleiðslu- og neyzluþjóð-
félaginu.
Náttúruvernd
Ef til vill finnst sumum það
öfugmæli að ræða um náttúru-
vemd i sambandi við búskap, og
minna þá ef til vill á rányrkju
undanfarinna alda, framræslu
mýra, áburðardreifingu á úthaga
o.s.frv. Og vist er það rétt, að
bændur eru ekki alltaf til fyrír-
myndar i þessu efni.
Það breytir þó engu um þá
staðreynd, að búskapur -;rður
jafnan að byggja á náttúru-
gæðum. Þegar til lengdar lætur,
er hann tilneyddur að starfa með
náttúrunni, en ekki gegn henni.
öðru visi fær hann ekki staðizt.
Honum fylgir að visu alltaf
einhver umbreyting á náttúru
landsins, en slik umbreyting þarf
ekki að vera hættuleg, og er það
sjaldnast i samanburði við þær
breytingar, sem aðrir atvinnu-
vegir framkalla og byggja á.
Honum er þvi, að öðru jöfnu, bezt
trúandi fyrir þvi að varðveita
gæði náttúrunnar.
Framleiðslukapphlaupið i
landbúnaðinum, hefur að visu
valdið þvi, að enn er stunduð
rányrkja i beitarlöndum viða um
landið.og mýrar hafa verið ræst-
ar fram af fullkomnu fyrir-
hyggjuleysi og tillitsleysi. Hin
nýja ræktun getur og i flestum
izt það henta að stýra
verölagi landbúnaðarvöru, og
halda þvi langt fyrir neðan hið
raunverulega gildi. Þar gildir enn
gamla reglan, sem þekkt var i
Róm til forna, að stjórnmála-
menn verða þvi aðeins vinsælir,
aö þeir gefi fólkinu „brauð og
leiki”, þótt raunar sé það fólkið
sjálft, sem hér gefur sjálfu sér.
Af þessu hefur komið upp sú ein-
kennilega mótsögn, að það er oft
dýrara að lifa af eigin matvöru-
framleiðslu, heldur en selja hana
og kaupa siðan aftur i smásölu.
Þar af leiðandi er framleiðslan
sjálf eða verðmætasköpunin ekki
aðalatriði, heldur er það salan.
Hérlendis hefur verðlag land-
búnaöarvöru verið bundið við al-
mennt verðlag og kaupgjald i
landinu, og á þaö einnig við það
verð, sem bændunum er greitt
fyrir vöruna, hið svokallaða
„kaup” bænda. Eina leið bænd-
anna til að auka rauntekjur sinar
hefur þvi verið að auka fram-
leiöslu söluhæfrar vöru, enda
hefur það verið rikjandi land-
búnaðarstefna hér á landi undan-
farna áratugi, og óspart verið
styrkt af stjórnvöldum. Þetta
hefur verið framkvæmt annars
vegar með aunkum afköstum
ræktarplantna og húsdýra, sem
náð hefur verið með næsta tak-
markalausri áburðar- og fóður-
bætisgjöf, en hins vegar með
stækkun túna og fjölgun gripa,
þ.e. almennri bústofnsstækkun.
Endimörk vaxtarms
Nú er hins vegar ljóst, að þessi
tekjuaukningaraðferð getur ekki
gengið nema mjög takmarkaðan
tima. Fyrr eða siðar kemur nefni-
lega að þvi, að hvorki er hægt að
ná meiri afköstum hjá húsdýrun-
um, né stækka búin meira. Hag-
vaxtaraðferðin er þvi augljóslega
mun takmarkaðri i landbúnaði en
öðrum atvinnugreinum, þar sem
oft virðist geta verið um að ræða
ótakmarkaðan vöxt, þótt slikt sé
að sjalfsögðu blekking þar lika.
Það er lika ljóst, að þetta vaxt-
arkapphlaup i landbúnaðinum
hefur valdiö margvislegu tjóni á
atvinnuveginum sem slikum og á
framleiðsluvörum hans, jafnvel
ekki laust við að það komi niður á
kaupendum og neytendum vör-
unnar. Hin miklu vöruskipti og
tæknivæðing hafa gert land-
búnaðinn ósjálfstæðan og háðan
öðrum atvinnugreinum, svo sem
iðnaöi og verzlun. Segja má, að
búskapur sé ekki lengur frumat-
vinnuvegur, nema að nokkru
leyti. Þær miklu kröfur, sem
gerðar hafa verið til afkasta hjá
ræktarjurtum og húsdýrum, hafa
komið niður á heilbrigði þeirra,
og þar með heilnæmi þeirrar
matvöru, sem framleidd er.
Stækkun búanna hefur viða leitt
til örtraðar á beitarlandi, og loks
hafa stórbúin reynzt mörgum
fjölskyldum ofurefli vegna mikils
vinnuálags, kviða og áhyggna af
háspiluðum rekstri, lélegu heilsu-
fari gripanna o.s.frv. Vaxtar-
stefna landbúnaðarins er þvi
vissulega komin i þrot, einnig hér
á landi.
Augljóst er, að meðaltekjur
bændanna verða ekki auknar
lengur með auknum afköstum
bústofns eða stækkun hans.
Jafnvel niðurgreiðslur hafa
sennilega litil áhrif i þessu efni,
þar sem ekki er lengur hægt að
auka söluna svo nokkru nemi.
Eigi meðaltekjur bændanna
að vaxa, hlýtur það að gerast
annað tveggja með beinum verð-
hækkunum afurðanna eða með
beinum styrkjum til bænda. Það
er stjórnfarslegt atriði, hvor
leiðin verður valin.
Hlutverk landbúnaðar
1 öllum umræðum um land-
búnaðarmál á undanförnum
árum virðist þvi hafa verið slegið
föstu, að hlutverk þessa atvinnu-
vegar væri það eitt að framleiða
matvöru eða hráefni til iðnaðar.
Við þetta sjónarmið hafa allir út-
reikningar miðazt. örfáir rosknir
menn leyfa sér þó að tæpa á þvi
þjóðfélagslega hlutverki, sem
búskapur og búseta i sveitum
hefur, og margir þéttbýlismenn
virðast enn gera sér grein fyrir
þvi, hve mikilvægar sveitirnar
eru fyrir uppeldi sona þeirra og
dætra, einkum ef illa gengur að
temja þau i kaupstöðunum. Þetta
viröist þó nánast vera feimnis-
mál. Sjaldan er nú minnzt á
sveitamenninguna nafnfrægu,
enda er hún liklega alveg úr
sögunni, þótt gegnt hafi miklu
hlutverki fyrrum.
Ég mun nú leitast við að draga
fram nokkur atriði, sem sýna, að
landbúnaðurinn hefur ýmsum
öðrum og jafnvel mikilvægari
hlutverkum að gegna en fram-
leiða kjöt og mjólk. Mér sýnist
þaö vera réttmætt að tala um
a.m.k. 4-5 hlutverkaflokka:
1) almennt, þjóðfélagslegt hlut-
verk, 2) framleiðslu matvöru og
hráefnis, 3) náttúruvernd, 4) upp-
eldi 5) heilsugæzlu.
Almennt þjóðfélagslegt
hlutverk
Almennt þjóðfélagslegt hlut-
verk landbúnaðar er einkum fólg-
iö í þvi, að hann er eini atvinnu-
vegurinn, sem krefst verulega
dreifðrar búsetu.og stuðlar þvi
mest að þvi, að landið sé byggt
sem viðast. En dreifðri búsetu
fylgir margháttuð trygging fyrir
þjóðfélagið, sem ekki næst með
öðru móti. Borgriki i eyðilandi
fær engan veginn staðizt, og það
er skylda og sómi hverrjar þjóðar
að byggja land sitt. Dreifð búseta
er trygging fyrir hvers konar
slysum eða áföllum af hálfu
náttúruhamfara eða styrjalda,
bráðra pesta, mengunar o.s.frv.
Henni má likja við útgáfu á bók.
Bók, sem aðeins er til á einum
stað (jafnvel þótt af henni séu
nokkur afrit), er jafnan i hættu að
týnast og eyðileggjast, en bók,
sem búið er að gefa út og selja
viðs vegar getur naumast týnzt.
Sjávarútvegurinn er einnig að
nokkru kominn upp á dreifða
búsetu, og svo er einnig um
Þrjú, sem iáta sér koma vel saman — telpan, gimbrin og seppi.
A UNDANFÖRNUM árum hefur
ýmislegt verið rætt um málefni
landbúnaðarins á tsiandi. Sumir
kaupstaðarbúar virðast vera
haidnir þeirri blindu að sjá ekki
né skilja þýðingu hans fyrir þjóð-
arbúskapinn, og einblina þá
gjarnan á svokallaðan hagvöxt,
sem þeir telja vera litinn I þessari
atvinnugrein. Fyrir öðrum eru
útfiutningsbætur sá ásteytingar-
steinn, sem nægir til að dæma
landbúnaðinn óalandi og óferj-
andi.
Sjálfsagt má það til sanns veg-
ar færa, að landbúnaður sé hag-
fræðilega óhagkvæmur á íslandi,
miðað við ýmis gósenlönd verald-
ar. Hins vegar sýnist mér þessi
niðurstaða fremur vera dómur
yfir hagfræðinni en landbúnaðin-
um sem sllkum. Það er augljóst,
að mælikvarði hennar er ónothæf-
ur, þegar dæma skal frumat-
vinnugreinar eins og landbúnað,
og það hefur reyndar sannazt, að
þessi mælikvarði er úreltur og ó-
notandi á flestalla mannalega
starfsemi, jafnvel iðnað og verzl-
un, þar sem hann þó hefur rikt um
nokkurra áratuga skeið sem eins
konar leiðsöguhnoða. Mælikvarði
hagfræðinnar er ónothæfur vegna
þess, að hann er miðaður við lið-
andi stund, en tekur ekki tillit til
framtlðarinnar, og tekur hvorki
tillit til þeirra þátta, er varða
manninn sjálfan og eðli hans, né
heldur umhverfið I viðustu merk-
ingu. Þvi er nú svo komið, að
maöurinn er um það bil að eyði-
leggja sjálfan sig og spilla svo
umhverfi sinu, að hætt er við, að
allt jarðlifið dragist með honum i
gröfina. Þetta er nú almennt vit-
að og viðurkennt sem mesta hætt-
an, sem nú steðjar að jarðarbú-
um, enda sennilega mun alvar-
legri hætta en t.d. kjarnorku-
styrjöld, og er þá vissulega til
mikils jafnað. Samt geta fákænir
menn uppi á Islandi enn verið að
dútla við hagfræðilega útreikn-
inga á undirstöðuatvinnuvegum
eins og landbúnaði.
Framleiðslukapphlaup
A hinn bóginn hafa bændurnir
sjálfir lika misskilið hlutverk sitt
og atvinnugreinar sinnar. Þeir
hafa i stöðugt auknum mæli lagt
stund á framleiðslubúskap, sem
byggist á sölu framleiðslunnar og
æ meiri kaupum á aðfluttri
næringu fyrir dýr og jurtir. Þeir
hafa þvi lent i sama vitahringn-
um og iðnaður og verzlun, og hafa
verið ofurseldir þeim lögmálum,
sem þar hafa verið talin gilda,
þ.e. lögmálum hagfræðinnar.
I flestum vestrænum rikjum
hefur stjórnvöldunum samt fund-