Tíminn - 03.05.1975, Side 8

8
Þingræða Ingvars Gíslasonar:
TÍMINN
Laugardagur 3. mai 1975.
JÁRNBLENDIMÁUÐ ÞARFN-
AST NÁNARI ATHUGUNAR
Ýmis óvissuatriði enn óupplýst
Tlminn birtir hér
ræðu, sem Ingvar Gisla-
son alþingismaður flutti,
er járnblendiverksmiðja
á Grundartanga I Skil-
mannahreppi var til
umræðu. Gerði hann þar
grein fyrir sérstöðu
sinni.
Ég tók þá ákvörðun við at-
kvæðagreiðslu við 2. umræðu
málsins í dag að sitja hjá, þ.e.a.s.
að taka ekki þátt i atkvæða-
greiðslu. Ég á sæti i iðnaðarnefnd
þessarar háttvirtu deildar, en átti
þar ekki samleið með félögum
minum. Ég gaf að visu ekki út
nefndarálit, en ég tel rétt, eins og
á stendur, að segja nokkur orð við
þessa umræðu.
Með þeirri ákvörðun, sem ég
tók við atkvæðagreiðslu við 2.
umræðu fyrr i dag, þá kom fram
það meginviðhorf mitt til þessa
máls, að Alþingi hefði átt að taka
sér lengri tima til þess að fjalla
um málið, og ég vil leggja alveg
sérstaka áherzlu á þetta atriði
vegna þeirra orða, sem féllu nú af
hálfu hæstvirts iðnaðarráðherra,
sem var að ljúka máli sinu. Ég
get ekki tekið undir þá skoðun,
sem kom fram hjá honum, að
málið hafi verið fullathugað. Það
er að visu rétt, að þetta mál hefur
verið allmargar vikur til með-
ferðar i báðum þingdeildum.
Frumvarpinu var útbýtt snemma
I febrúar, eins og hæstvirtur ráð-
herra sagði, en hins vegar er hér
um nokkuð óvenjulegt mál að
ræða, og stórmál af sérstöku tagi,
það sérstöku, að það á sér tæp-
lega nokkra hliðstæðu meðal
mála, sem lögð hafa verið fyrir
Alþingi.
Það er þvi skoðun min, eftir
sem áður, hvað sem hæstvirtur
ráðherra hefur um það að segja,
— og ég reikna nú með að það
kunni að vera fleiri hér i hátt-
virtri deild, sem hafa i rauninni
sömu skoðun, — það er skoðun
min, að málinu sé hraðað allt um
of, og að mörg atriði hefði átt að
kanna miklu betur. Og það er,
satt að segja dálitið undarlegt,
sem nú kom fram hjá hæstvirtum
ráðherra, en ég hef ekki heyrt áð-
ur opinberlega, að það sé búið að
ákveða og panta hingaðkomu við-
semjenda okkar næstu daga til að
undirrita þennan samning, og
þess vegna sé lögð þessi mikla
áherzla á að hraða málinu i þing-
inu.
Timaskortur
Ég var forfallaður, þegar málið
var rætt efnislega við 2. umræðu,
og kom þvi ekki við að gera nema
stutta grein fyrir atkvæði minu nú
i dag. Þess vegna ætla ég við sið-
ustu umræðu málsins að bæta
nokkru við greinargerð mina við
atkvæðagreiðslu við 2. umræðu.
Þó að ég hafi tekið þá afstöðu til
málsins, sem ég gerði, þá þýðir
hún ekki, að ég sé fyrirfram and-
vigur þvi, að slik verksmiðja
verði reist og rekin hér á landi.
Ég hygg þvert á móti að slíkur
verksmiðjurekstur kunni að eiga
rétt á sér að vissu marki, en ég
hefði kosið að þessu sérstaka máli
væri ekki hraðað svo mjög sem
meiri hluti iðnaðarnefndar hefur
lagt til, og eins og hæstvirt rikis-
stjórn og hæstvirtur iðnaðarráð-
herra hafa lagt kapp á. Mér finnst
að meðferð þessa máls hér á
þinginu beri alltof mikinn keim af
þvl, að Alþingi standi frammi
fyrir „gerðum hlut”, þ.e.a.s.:
Alþingi fær ekki tækifæri til þess
að fjalla af gagnrýni um þá
samninga, sem viðræður.efnd um
orkufrekan iðnað hefur staðið að
við hinn erlenda viðsemjanda. Ég
álit að Alþingi hefði átt að fá tæki-
færi til að kanna betur, hvort ekki
væru möguleikar á þvi að koma
fram breytingum á ýmsum atrið-
um samninganna, sem fylgja
þessu frumvarpi. Ég felli mig
ekki við þá skoðun, að á þessa
samninga beri að lita nánast sem
óumbreytanlega. Ég held að
flestum hljóti að finnast það of
langt gengið, að i máli sem þessu
fái Alþingi ekki tækifæri til þess
að fara rækilega ofan i saumana á
þeim samningum, sem allt málið
hvilir á. En að minum dómi hefur
ekki unnizt timi til þess. Vera má
að ég sé einn um þá skoðun.
Kannski er það svo, að ég þurfi
lengri tima til að botna i þessu
máli en aðrir þingmenn, en það
segi ég með fullum sanni, að ég
tel mig persónulega ekki hafa átt-
að mig svo vel á málinu að ég
treystist til þess að fara að leggja
öðrum ráð um afstöðu til þess.
Þess vegná m.a. hef ég kosið eins
og sakir standa að taka ekki þátt I
afgreiðslu málsins.
Áhættufyrirtæki
Ég vil benda á, að þessi fyrir-
hugaða járnblendiverksmiðja,
ásamt öllu sem henni fylgir, er
eitt stærsta og fjárfrekasta fyrir-
tæki, sem Islendingar hafa
nokkru sinni ráðizt i. Hér er
einnig um að ræða nýjan iðnað i
landinu, sem Islendingar þekkja
aðeins af afspurn, og hafa alls
enga reynslu af. Hér er verið að
stofna til þess háttar samvinnu
við erlent auðfélag, að ekki á sér
hliðstæðu I sögu landsins. Að visu
er gert ráð fyrir þvi, að íslending-
ar ráði meiri hluta i félaginu, og
ég vil vegna þeirra orða, sem hér
féllu hjá háttvirtum 3. þingmanni
Reykjavikur, Magnúsi Kjartans-
syni, varðandi afstöðu flokka til
sliks, endurtaka það, sem kom
fram i svari frá hæstvirtum
dómsmálaráðherra, formanni
Framsóknarflokks in s , að
framsóknarmenn lita svo á og
hafa ævinlega gert, að það beri i
hvert sinn, sem stofnað er til
slíkrar stóriðju i samvinnu við út-
lendinga, ávallt að sjá svo um, að
Islendingar eigi meiri hluta i
félaginu. Þessu skilyrði, sem við
framsóknarmenn höfum jafnan
sett um þetta atriði, er þvi full-
nægt. En samt sem áður er það
svo, að við erum i þessu tilfelli i
reynd stórkostlega háðir væntan-
legum sameiganda um rekstur
fyrirtækisins og afurðasölu. öll
þekking og reynsla er hjá hinum
erlenda sameiganda, og afurða-
salan sýnist mér vera öll á hans
höndum.
Hvað verður eftir 15 ár?
Arðsemi fyrirtækisins hefur
verið reiknuð út, eða metin, og
sýnist það gróðavænlegt miðað
við þær forsendur sem menn hafa
gefið sér. En höfum við tryggingu
fyrir þvi að þessi framleiðslu-
grein verði arðvænleg eftir skul-
um við segja 15-20 ár?
Það er gert ráð fyrir þvi, að
sameigandi okkar geti gengið úr
félaginu eftir 15 ár og gert okkur
þá skyldu að kaupa hlutabréf sin.
Og ég vil spyrja:
Hefur þetta ákvæði verið skoð-
að þessa 2-3 mánuði, sem málið
hefur verið til umræðu hér á hátt-
virtu Alþingi?
Eða hvað felst yfirleitt i þessu
ákvæði?
Hefur það verið athugað af
háttvirtu Alþingi þessa 2-3
mánuði sem málið hefur verið hér
til meðferðar?
Ég vil spyrja:
Verða íslendingar búnir að ná
tökum á rekstri fyrirtækisins eftir
15 ár, og er vist að fyrirtækið
verði þá arðvænlegt? Ég veit auð-
vitað, að hæstvirtur iðnaðarráð-
herra kann svör við þessum
spumingum, svör, sem hann telur
fullnægjandi, en ég, sem er ófróð-
ur með öllu um þessi mál likt eins
og 212 til 215 þús. aðrir Islending-
ar, — ég hef ekki enn öðlazt næga
sannfæringu til þess að ráðleggja
öörum að trúa skilyrðislaust arð-
semisútreikningum svokallaðrar
viðræðunefndar -um orkufrekan
iðnað, né heldur þvi, hvað það
merkir I raun að Islendingar fari
að reka á eigin spýtur málm-
blendiverksmiðju eftir 15 ár eða
svo. Min vegna má þvi hver og
einn hafa á þessu atriði hverja þá
skoðun sem honum sýnist. Að
minum dómi eru miklar likur til
þess, að með þessu ákvæði séu
Islendingar, að taka á sig
áhættu, sem nauðsynlegt er að
gefa betur gaum að og fá betri
ráðgjöf um. Ég vil einnig bæta þvi
við, að það má vel vera að við höf-
um þarna ráðizt i samvinnu við
erlendan aðila, sem mjög sé vafa-
samt að hafi verið skynsamleg.
Ég á við, að það hafi e.t.v. ekki
verið að öllu leyti skynsamlegt að
ráðast I slika stóriðju sem þessa
járnblendiverksmiðju. Að minum
dómi eru miklar likur til þess, að
með þessu ákvæði séu íslending-
ar að taka á sig áhættu, sem
nauðsynlegt er að gera sér nánari
grein fyrir og sérstaklega að fá
um betri ráðgjöf. En þrátt fyrir
það, sem hæstvirtur iðnaðarráð-
herra var að segja hér áðan, þá
hefur ekki unnizt ti'mi til að at-
huga þetta nógu vel, og þá einnig
hitt, hvort ekki sé möguleiki til
þess að fella þetta samnings-
ákvæði niður eða breyta þvi okk-
hag þannig, að tryggt verði að
sameigandinn að verksmiðjunni
geti ekki hlaupizt frá skyldum
sinum, þegar verst gegnir fyrir
okkur.
Friðindi og arðsemi
Þvi er ekki að leyna að arð-
semi fyrirtækisins byggist að
verulegu leyti á friðindum, sem
þvi eru veitt umfram flest at-
vinnufyrirtæki i landinu, og þetta
veit ég raunar að allir hljóta að
gera sér ljóst. Þar nefni ég fyrst
og fremst, að nær allur
innflutningur til uppbyggingar og
rekstrar er undanþeginn tollum
og söluskatti samkvæmt 9. grein
frumvarpsins. Nú verður þvi auð-
vitað svarað til, að fordæmi séu
fyrir slikum frlðindum. Og vissu-
lega er það rétt, að fordæmin eru
fyrir hendi. En það hefði verið
fróðlegt að sjá arðsemisút-
reikninga, þar sem þessum
friðindum væri sleppt, þ.e.a.s. að
þetta fyrirtæki greiddi að-
flutningsgjöld og söluskatt af
fjárfestingarvörum og rekstrar-
vörum eins og iðnfyrirtækin i
landinu verða yrirleitt að gera,
þau iðnfyrirtæki, sem islenzkir
smákapitalistar eru að basla við
að reka. Það hefði líka verið fróð-
legt að fá athugun á þvi, hvers
innlend iðnfyrirtæki i ýmsum
greinum væru yfirleitt megnug i
framleiðslu útflutningsvöru, ef
þau nytu þeirra friðinda, sem
stóriðjan nýtur og á að njóta.
Hver veit nema við gætum þá far-
iö að flytja út eitthvað af þeim
vörum, sem verið er að framleiða
I landinu, segjum karlmanna-
fatnað, sem fréttir herma að eigi
að flytja út I nokkru magni, eða
húsgögn og kannski sitthvað
fleira.
Fylgiframkvæmdir
Þá tel ég skorta, að með i arð-
semisútreikningi séu teknar óhjá-
kvæmilegar fylgiframkvæmdir,
svo sem höfn, vegagerð, kaup á
landi og raflinulögn. Allt kostar
þetta verulega fjármuni, og þó
höfnin á Grundartanga sýnu
mest. Kostnaðarverð hafnar-
gerðarinnar er um 500 millj. kr.
Það er viðurkennt og liggur ljóst
fyrir, að þessi hafnargerð stendur
i beinu sambandi við byggingu
járnblendiverksmiðjunnar, og
það er sagt berum orðum, að
hafnaraðstaða á Grundartanga sé
ein af forsendum þess að þarna sé
yfirleitt mögulegt að hafa verk-
smiðjuna. Það hefur lika komið
fram I meðferð málsins, — það
kom fram I iðnaðarnefnd, — að
höfnin er ekki arðberandi fyrir-
tæki. Það er fyrirsjáanlegur
hallarekstur á höfninni, ef ekki
koma til önnur viðskipti en þau,
sem stafa frá umsvifum verk-
smiðjunnar.
Nú kann að vera, að höfnin
verði einhvern tima notuð af öðr-
um skipum en þeim, sem flytja
vaming á vegum járnblendiverk-
smiðjunnar, það kann að vera
Mengunarvarnir
Miklar umræður hafa orðið
bæði innan og utan þings um
mengunarhættu af járnblendi -
verksmiðjunni og önnur
skaðvænleg áhrif á lifriki Hval-
fjarðar og umhverfi verk-
smiðjunnar yfirleitt, þ.á.m. um
samfélagsleg áhrif. Þó að þessar
umræður hafi i ýmsum tilfellum
leitt til öfga i málflutningi, þá er
ég sannfærður um að þær hafa
sem heild orðið til gagns. Mér
virðist nú ljóst orðið,að með
tiltækum mengunarvörnum sé
hægt að bægja skaðlegri mengun
frá, svo að vel sé við unandi, én ég
vil leggja á það áherzlu, að I þvi
efni má ekkert til spara. An
fyllstu mengunarvarna og
hreinsunar úrgangsefna er verk-
smiðja af þessu tagi enginn
aufúsugestur i umhverfi sinu né
heldur áhrifalaus gagnvart
andrúmslofti, jarðvegi, vötnum
og sjó. Fyrirfram verður að visu
ekkert fullyrt um það, hvaða
áhrif verksmiðjan kann að hafa á
lifriki umhverfisins, jafnvel þótt
ýtrustu varnargerðum sé beitt
gegn beinni mengun og þótt brott-
flutningi fastra úrgangsefna sé
vel fyrir komið. En ég er þeirrar
skoöunar, eftir að hafa hlýtt á ráð
og heyrt skoðanir hinna hæfustu
sérfræðinga á þessu sviði, að i
sambandi við mengun verði vörn-
um við komið, og ég sé ekki
ástæöu til að fjölyrða frekar um
það atriði.
Þörf nánari
athugunar
Þær mótbárur, sem ég hef uppi
I þessu máli eru fyrst og fremst
efnahagslegs eðlis og fjárhags-
legs eðlis. Ég hef þegar drepið á
ýmis slik atriði, en fleira mætti
nefna, þó að ég muni nú láta
staðar numið i þvi að gera þessa
stuttu grein fyrir afstöðu minni til
þessa máls. Ég endurtek það, að
mér finnst of mikill hraði við
hafður um afgreiðslu málsins.
Það hefur það i för með sér, að ég
er ekki við þvi búinn að greiða at-
kvæði með málinu. Ég er ekki
andvigur stóriðjuframkvæmdum
að tilteknu mjki og ef rétt-
ar forsendur eru fyrir hendi, en
hvað þetta mál varðar þá
finnst mér margt i þvi þurfi
frekari skoðunar. Eg hef á-
kveðið að taka ekki þátt i af-
greiðslu málsins, og mun nú við
lokaafgreiðslu við 3. umræðu sitja
hjá við atkvæðagreiðsluna, nema
eitthvað sérstakt verði til þess að
breyta þeirri ákvörðun, sem ég
raunar á ekki von á að verði.
segi ég. Eg skal ekki bera svo
mjög brigður á að væntanleg
Grundartangahöfn verði ein-
hvern tima almenn innflutnings-
höfn. Hins vegar fæ ég ekki séð,
að nein örugg vissa sé i þvi efni.
Þess vegna blasir við hallarekst-
ur á Grundartangahöfn um fyrir-
sjáanlega framtið. Og hvar lendir
sá halli? Hann leggst á eigendur
hafnarinnar, þ.e.a.s. sveitar-
félögin, sem ætluð er eignaraðild
að höfninni. Sem sagt: Þetta
atriði I sambandi við höfnina er
veikur þáttur i þessu máli. Or þvi
að sérstök hafnargerð er nauð-
synlegur þáttur i byggingu járn-
blendiverksmiðjunnar, þá hefði
átt að gera það að ófrávikjanlegu
skilyrði, að kostnaður við þá höfn
hefði með einum eða öðrum hætti
verið reiknaður með i heildar-
stofnkostnaði. Það var hugsan-
legt að fara eins að og gert var i
sambandi við gerð Straumsvlkur-
hafnar, sem komið var upp vegna
álversins þar syðra, að járn-
blendiverksmiðjan greiddi
hafnargerðarkostnaðinn á til-
teknu árabili með sérstakri
ákvörðun hafnargjalda. En eins
og samningar liggja nú fyrir, þá
er augljós hallarekstur á þessari
fyrirhuguðu og dýru höfn á
Grundartanga.
Áhrif á
rikisbúskapinn
Ég hef saknað þess i meðferð
þessa máls, að fullnægjandi grein
væri gerð fyrir þvi, hvernig allt
þetta mál, þ.e.a.s. hlutafjárkaup i
verksmiðjufélaginu, hafnargerð-
in, vegagerðin, raflinulögn
o.s.frv., hvernig allt þetta á eftir
að koma við rikisbúskapinn eða
fjárlög komandi ára. Hlutafjár-
framlag Islendinga verður nær 2
milljarðar, og höfnin kostar hálf-
an milljarð, og önnur útgjöld
koma einnig til. Þó öll þessi stofn-
framlög verði fjármögnuð með
lánsfé, þá verður eigi að siður að
greiða lánin og vexti af þeim. Hér
er þvi verið að stofna til verulega
aukinna rikisútgjalda á næstu ár-
um og áratugum. Þessar fram-
kvæmdir i Hvalfirði varða þvi
fjárlög, svo ekki verður undan
vikizt. Mér er ókunnugt um hvaða
lántökur eru fyrirhugaðar i þessu
sambandi, a.m.k. veit ég ekki
með hvaða kjörum lánsfé fæst til
stofnfjárframlaga rikisins i þessu
máli, og ég fæ ekki séð, að það sé
hægt að lá það nokkrum manni,
þó að hann hafi velt þvi fyrir sér,
hvaða áhrif svo miklar lántökur
sem hér um ræðir hafi á mögu-
leika íslendinga til lánsútvegunar
vegna annarra atvinnugreina og
framkvæmda. Er það alveg vist,
að þessar miklu lántökur skerði
ekki lántökumöguleika i öðru
sambandi? Þetta er eitt af óvissu-
atriðunum, að minum dómi, og
ein af ástæðum þess, að ég vil
ekki að sinni bera ábyrgð á sam-
þykkt þessa frumvarps. Þetta
atriði hefur ekki verið skoðað þá
2-3 mánuði, sem þetta mál hefur
legið hér i frumvarpsformi fyrir
hæstvirtu Alþingi.