Tíminn - 04.05.1975, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Sunnudagur 4. niai 1975.
Menn og málefni
Framtíðarsýnir og
framkvæmd
Skyggnir menn á
háum sjónarhóli
Þau horfa I gegn um kýraugað, unga stúlkan og kunningi hennar. Llklega sjá þau ekki beint inn I
framtlöina. En hún lifir Island aldamótanna, ungfrúin, svo að hún kemst aö raun um, hvernig það
verður, þó að þaö birtist henni ekki strax. — Tlmamynd: Gunnar.
Á öllum timum hafa verið uppi
menn, sem rýnt hafa af kagaðar-
hóli samtíðar sinnar inn á fyrir-
heitna landið, viðlika og Móses af
Nebó I Móabsfjöllum. Sumir hafa
svo hvassa sálarsjón, að þeir sjá
undralangt inn i móðuna eins og
Jónas frá Hriflu gerði, er hann
gekk ungur fram á vigvöllinn með
fullmótaða stefnuskrá til að
fylgja næstu áratugina — aðrir
glámskyggnir eins og Gissur Þor-
valdsson, sem i valdastreitu sinni
keypti sér jarlstign og svipult for-
ræði fyrir frelsi föðurlands sins og
felldi á sig skugga, er aldir hafa
ekki megnað að lauga af honum.
Eitt frægasta dæmi i sögu þjóð-
arinnar um stórbrotnar framtið-
arsýnir er tengt nafni Skúla
fógeta, Magnúsar Gislasonar á
Leirá og nokkurra samtiðar-
manna þeirra, sem mitt i armóði
og lægingu átjándu aldar ætluðu
sér hvorki meira né minna en
gera þá atvinnubyltingu, sem
umsteypti þjóðfélaginu til nýrra
mannlifshátta. Þeir ætluðu með
voldugu átaki að koma á nýjum
búskaparháttum i sveitum, nýj-
um veiðiháttum og verkunarað-
ferðum i fiskiverum, færa
verzlunina i skaplegt horf og iðn-
væða þjóðina að dæmi sinnar ald-
ar I öðrum löndum.
Það var mikil djörfung að láta
sig dreyma um slikt i spenni-
treyju ómennskra verzlunar-
fjötra, örfáum áratugum eftir
hina mestu óöld i allri stjórnsýslu
i landinu, jafnvel þótt nokkur þiöa
væri i lofti, konungsmenn farið að
óra fyrir þvi, að hjálendan gerðist
fjaðrafár fugl, ef aldrei væri að
öðru hugað en reita hana inn að
kviku, og islenzkir menn hefðu i
fyrsta skipti um langar aldir ver-
ið settir i hin æðstu embætti i
landinu. Sannfæringarkraftinn,
sem bar hugsjónir þeirra Skúla
uppi, má marka af þvi, að þeim
tókst að fá stórfé til þess að
hrinda fyrirætlunum sinum i
framkvæmd, þó að aðsteðjandi
harðæri, ofmat á endurnýjunar-
mætti þjóðarinnar, margvisleg
mistök brautryðjendanna og and-
róður þeirra, sem sáu hagsmun-
um sinum teflt i tvisýnu, dæmdu
þjóðbyltinguna miklu til þess að
renna út i sandinn.
Fyrir hálfri öld
Hverfum nú frá löngu liðinni
tið, og hugsum okkur mann á
sjónarhóli islenzks þjóðlifs fyrir
hálfri öld. Við vitum að visu ekki
til neinnar fullnustu, hvað honum
ber fyrir sjónir, þegar hann reyn-
ir f krafti óska sinna, vona og
drauma að særa framtiðarlandið
til móts,við sig úr fylgsnum ára,
sem ekki eru runnin upp. En hann
hlýtur einnig að svipast um i
samtiðsinni, þvi að hún er alltaf
tjaldstaðurinn, þaðan sem ferðin
skal hafin. Þar stöndum við betur
að vigi, þvi að engin vandkvæði
eru á þvi að gera sér grein fyrir
mannfélaginu eins og það var ár-
ið 1925.
Landið var hið sama og nú og
fyrr i þeim skilningi, sem vakti
fyrir Bjarna Thorarensen, þegar
hann vitnaði til Keilis og Esju i
kvæði sinu, en þó allt annað á
annan veg metið.
Höfuðborg á
stuttbuxum
Reykjavik var kotbær með á
milli tuttugu og þrjátiu þúsund
Ibúa f lægðinni milli Skólavörðu-
hæðar og Landakotshæðar með
dálitla hala, sem teygðu sig i
ýmsar áttir, að meginuppistöðu
samsafn járnklæddra timburhúsa
við gangstéttar fáar moldargöt-
ur, ásamt nokkrum hverfum
steypuhúsa af misjafnri gerð.
Innan um voru hús með öðru
svipmóti, lfkt og skrautleg garð-
blóm við troðna stiga og bældar
flatir — rismiklir og flúraðir bú-
staðir efnaðra embættismanna og
togaraskipstjóra og rikra kaup-
manna og stórútgerðarmanna,
þar sem réttlitlar vinnukonur
„þénuðu”, burstandi svarta kola-
ofnana og titlandi og þérandi
frúna, þegar hún sigldi hátignar-
lega inn i eldhúsið til eftirlits.
Við hús venjulegs fólks voru
nokkur kartöflubeð, jafnvel
hænsni i umgirtum kofa
I einhverju horninu, þaðan
sem hvellt hanagal barst I
morgunsárið. Grautinn sinn
og fiskinn, kaftöflurnar og
eggin, sauð fólk á gasvélum —
rafmagn þó fyrir skömmu komið
til lýsingar, viðast hvar. Mjólkin
kom, naumt skömmtuð þó i flösk-
um eða brúsum frá þeim, sem
kúabú áttu í grenndinni.
Þá voru engar stjórnarráðs-
byggingar nema gamla húsið við
Lækjartorg, sem endur fyrir
löngu var byggt til þess að hýsa
fanga, ekkert þjóðleikhús, engin
útvarpsstöð, ekkert þjóðminja-
safnshús, engin sundhöll, engin
gistihús nema Hótel Island og
Hótel Hekla og önnur veitingahús
af Fjallkonu-taginu. Landsima-
stöðin var enn f gömlum timbur-
hjalli. Háskólinn ungaði út fáein-
um embættismannaefnum á ári i
herbergiskrilum f miðbænum, á-
móta og skúffum i kommóðu
kyrrstæðs þjóðfélags, og allt var
melurinn ber, þar sem nú eru há-
skólabyggingarnar. Landspitali
var enginn til, og einu sjúkrahús-
in nærlendis, svo að nefnandi sé,
voru gamli Landakotsspi'talinn,
reistur og rekinn af kaþólsku góð-
verkafólki, holdsveikraspitalinn i
Laugarnesi, gefinn af dönskum á-
hugamörinum, berklahælið á
Vífilsstöðum, komið upp af fé-
lagssamtökum hugsjónamanna,
sem ofbauð, hvernig svipa hvita-
dauðans lemstraði æskulýð
landsins, og loks Kleppsspítalinn
af þeim stofni, er heyrði til þeirri
tið.
Höfuðborg Islands var sem sé
enn á suttbuxum.
Kolatogarar og
stakkstæði
Auðsuppspretta meginhluta
þeirra bæjarbúa, er meira höfðu
en málungi matar, voru tuttugu
og sex kolatogarar, þar sem þvi
höfðu fyrir fáum misserum verið
naumustu takmörk sett með
vökulögunum, hvað harðlyndir og
orkumiklir húsbændur og yfir-
menn gátu þröngvað áhöfninni til
þess að standa lengi á fótunum —
hásetakaupið var tvö hundruð og
sextiu krónur. Eins og skuggi i
baksýn var svo það, að fast að þvi
árlega fórst eitthvað af þessum
skipum, án þess að gripið hefði
verið tií skipulegs allsherjarvið-
náms til þess að draga úr þess
konar mannfórnum.
Mestu verkstöðvarnar á landi,
sem auðguðu þjóðarbúið, voru
fiskverkunarstöðvarnar og
stakkstæðin, þar sem karlar og
konur roguðust með handbörúr,
vagnar runnu á teinunum og sóí
kyssti flattan þorskinn á heiðum
vordögum.
Litið í kring um
sig í þorpi
1 mörgum kauptúnum og kaup-
stöðum úti um landið var enn öld
Bogesenanna, sem sumir áttu
þorpin sin meö húð og hári. Að
eiga búð og vélbáta var lykillinn
að tign þorpshöfðingjans, en
undirsátarnir drýgðu stopula at-
vinnu I skjóli hans með þvi að
eiga kú og nokkrar kindur. Allt
gat farið i kaldakol á einni nóttu,
ef Bogesen þóknaðist að fara á
hausinn eða flytjast burt með af-
raksturinn af vinnu litils samfé-
lags.
Á sumrin var haldið i sild, sem
veidd var I herpinót með tilstyrk
nótabáta. En sildveiðarnar voru
reknar undir annarlegri stjörnu.
Útlendingar áttu allar sildar-
bræðslur I landinu nema nýtil-
komna Hesteyrarverksmiðjuna,
risna á rústum hvalstöðvar, og
sildarsöltun var þess konar happ-
drætti að vá var fyrir dyrum,
hvort heldur veiðin var litil eða
mikil, þvi að skilulagslaus sam-
keppni kollvarpaði þá eðlilegu
verðlagi. Lögmálið góða um
framboð og eftirspurn sagði þá
kaupendunum að biða réttar
stundar og seljendunum að undir-
bjóða granna sinn.
Engin frystihús voru til, vatns-
bólin svo til alls staðar brunnar
milli húsa eða lækir, raunveruleg
gatnagerð utan sjónmáls, hita-
veitur margar, rastir fyrir jörð
neðan. Hafnarmannvirkin voru,
þegar vel var, bryggjur og ból-
verk, þar sem fornir skriðjöklar
höfðu arfleitt landið að lygnum og
djúpum fjörðum og hafstraumar
aukið við eyraroddum. Hin eina
raunverulega höfn landsins,
Reykjavikurhöfn, var lfkt á sig
komin og fokhelt hús, þar sem
innri smið vantari meginþáttum.
Vitar voru strjálir og ófullkomn-
ir, smárafstöðvar næstum þvi fá-
gæti á borð við hvit krækiber —
Elliðaárvirkjun og Glerárvirkjun
nýkomnar til sögunnar.
Óvegað land og
vanbyggt
Engum þarf að segja, að fyrir
fimmtiu árum höfðu íslendingar
þau ein kynni af flugi, að all-
margir höfðu flugvél séð. Flugfé-
lag hafði að visu verið stofnað, en
það var eins og barn, sem borið er
fyrir timann. Aftur á móti er ekki
vist, að allir átti sig á þvi, að veg-
ir út frá Reykjavik, akfærir að
nafni til, náðu þá ekki nema upp á
Kjalarnesi og austur I Rangár-
vallasýslu. Frá Akureyri varð
komizt á bil nokkuð fram i fjörð,
og brýrnar á Eyjafjarðará voru
nýreistar. Annars höfðu fá stór-
vötn verið brúuð frá þvi á siðustu
áratugum nitjándu aldar og
fyrstu árum hinnar tuttugustu.
Verkfræðingurinn i rfkisstjórn-
inni, sem átti draum um gull-
krónu I mannfélagi, þar sem allir
straumar hefðu hæga ferð, hafði
gert um það áætlun, hversu
marga áratugi tæki að koma ak-
vegi norður yfir heiðar.
Meginsamgöngurnar voru þess
vegna með bátum og skipum með
ströndum fram, engum dýrðar-
fleytum, en á landi var hesturinn
með reiðtygi eða klyfjar, er flest-
ir urðu að treysta á. Kjötið var
enn helzta markaðsvaran og
samningar um saltkjötssölu til
Noregs mál, sem sifellt var á
dagskrá. Afarviða voru enn torf-
bæir, sums staðar jafnvel lang-
viöast I heilum sveitum i megin-
héruðum, en annars timburhús
eða steinsteypt með reiðing eða
mómylsnu að veggjartróði til ein-
angrunar. Bændur áttu ekki á vis-
an að róa um fyrirgreiöslu
eða lán til bygginga á
jörðum sinum, svo að leið-
in til húsabóta var torsótt.
Olfulampar voru til lýsingar inn-
an bæjar, en þegar farið var i
hlöður eða gripahús, tóku menn
sér lukt I hönd. örfáir bændur
höfðu virkjað bæjarlækinn til
heimilisnota — Helgi I Þykkvabæ,
sem i slikt stórvirki réðst nálægt
árinu 1913, Guðmundur i Stóra-
Fjarðarhorni, feðgarnir á Fagur-
hólsmýri, Karlsskálabræður, svo
að nokkrir séu nefndir, að ó-
gleymdum Bjarna i Hólmi, er
mestur varð ljósberi sveitanna,
áður en hin raunverulega raföld
hófst.
Búreykur í veldi
sóleyjanna
Enn voru tún viða ógirt, svo að
verja varð völlinn, vatnsleiðslur
ókomnar i bæi og gripahús, mór
og skán eða hris helzta eldsneyt-
ið, og oftast hið eina. Þá lyppaðist
búreykur enn upp um reykháfa og
strompa á kyrrum morgnum.
Ræktun var skammt á veg
komin, þótt stórvirkar vinnslu-
vélar hefðu verið reyndar, ristu-
s'paðinn enn I gildi I striðinu við
þúfnakargann, og veigamiklar
jarðyrkjuframkvæmdir einkum
áveiturnar, ræktun Vetrarmýrar-
innar á Vifilsstöðum og Korpúlfs-
staðatúnið i uppsiglingu. Sláttu-
vélar, sem dregnar voru af hest-
um, vo'ru ekki i eigu nema fárra
bænda, sér I lagi þeirra, sem áttu
yfir sléttum og viðáttumiklum
engjalöndum að ráða. Tilbúinn á-
burður var svo til ekkert notaður,
og túnin loguðu enn isóleyjum um
Jónsmessuleytið, fóðurbætir ef
nokkur var saltsild i tunnum, sem
mörgum urðu erfiðar i aðdrætti.
Fábrotið
skólakerfi
Skólakerfi landsins var næsta
fábrotið. Hér og þar um landið
voru sveitir, þar sem ekki voru
einu sinni farkennarar til barna-
fræðslu, heldur hvildi hún ein-
vörðungu á heimilunum. Mennta-
skóli var einn og gagnfræðaskólar
þrir — i Reykjavik, Hafnarfirði
og á Akureyri. Tveir kvennaskól-
ar stóðu á gömlum merg, i
Reykjavik og á Blönduósi, stofn-
aðir af áhugafólki og bornir uppi
af þvi Alþýðuskólar i sveitum
fjórir — Hvitarbakkaskóli, sem
Sigurður Þórólfsson stofnaði,
Núpsskóli séra Sigtryggs og
Laugaskóli Arnórs Sigurjónsson-
ar, allir tilkomnir vegna logandi
löngunar einstakra manna til
þess að mennta og fræða og
styrktir til starfa með samtökum,
ábyrgðum og framlögum i
heimahéruðum, og loks Eiða-
skóli, sem rikið tók upp á sina
arma I bjartsýniskasti — alþingi
þó uggandi um, að fleiri myndu á
eftir koma og jafnvel flest héruð
landsins gerast svo áleitin að
vilja fá alþýðuskóla með likum
kjörum.
Bændaskólar voru að sjálf-
sögðu á Hvanneyri og Hólum,
hjúkrunarkvennaskóli og ljós-
mæðrafræðsla i Reykjavik, og
þar var kennaraskóli, iðnskóli,
stýrimannaskóli og vélstjóra-
skóli. Málleysingjaskólinn mun
hafa verið eina stofnunin, þar
sem reynt var að bæta úr vand-
kvæðum minnihlu tahóps .
Verzlunarskólann og Samvinnu-
skólann ráku þeir aðilar, sem
þurftu að ala upp starfsfólk á við-
skiptasviðinu.
AAannréttinda-
þáttur
Varla þarf orðum að þvl að
eyða, að alþýðutryggingar voru
engar, eftirlaun engin nema emb-
ættismenn ættu hlut að máli, bæt-
ur engar þeim til handa, sem höll-
um fæti stóðu. Sveitin var eina at-
hvarf þeirra, sem ekki gátu séð
sér farborða, til dæmis vegna
langvarandi sjúkleika, sveitar-
styrkurinn naumt skorið náðar-
brauð, sem sjaldan var veitt með
gleðibragði, en oft smurt hnýfil-
Framhald á bls. 27