Tíminn - 11.05.1975, Side 16
16
TÍMINN
Sunnudagur 11. mai 1975.
Fyrs ta
jarðhita-
leiðsla
á íslandi
— rætt við Odd Jónsson
Oddur Jónsson, sem forðum var I þjónustu Stefáns B Jónssonar.mikils
nýjungamanns, sem kom heim frá Amerlku um aldamótin, gaf hér
um skeið út timarit og kynnti landsmönnum ýmis verkleg nýmæli.
Háskóli tslands er nú að láta
kanna notkun jarðvarma á ts-
landi allt frá fyrstu tið til þess
tima, er Reykjavikurborg hóf að
nýta jarðhitann að Reykjum til
upphitunar.
Svcinbjörn Jónsson, sem flestir
kannasl við, þegar Ofnasmiðjan
er nefnd i sömu andránni, hcfur
iengi verið mikill áhugamaður
um nýtingu jarðhita, eða allt frá
1920 og raunar komið víða við
sögu I þeim efnum og er þar t.d.
að minnast hitaveitu Óiafsfjarð-
ar, hinnar fyrstu fyrir heiian
kaupstað, og tilrauna með nýt-
ingu jarðvarma I hrauninu I Vest-
mannaeyjum. Sveinbjörn átti
viðtal það, sem hér fer á eftir við
Odd Jónsson verkamann, sem
átti lilut að lögn fyrstu jarðhita-
leiðslu á iandinu, en það var að
Reykjum i Mosfellssveit árið
1908. Viðtal Sveinbjörns er inn-
legg I rannsókn þá, sem nú fer
fram á vegum Háskólans. — En
nú skulum við gefa þeir Oddi og
Svcinbirni orðið.
— Jæja, Oddur, þú ætlar að
segja mér ofurlitið frá starfi þinu
hjá honum Stefáni Jónssyni, smið
og bónda á Rcykjum I Mosfells-
sveit.
— Þar vil ég gjarna gera.
Ég er Oddur Jónsson og fæddur
i Króki á Kjalarnesi, 26. júli 1889,
ogþar alinn upp til tíu ára aldurs.
— Svo þú er 86 ára I sumar, þótt
þú færir að vinna fyrir þér tiu ára
gainall.
— Já, og byrjaði að sitja yfir
rollum, þegar ég var á niunda ár-
inu. Það gerði ég reyndar i nokk-
uð mörg ár, i Saurbæ hjá Eyjólfi
Runólfssyni, þeim mikla manni,
og svo hingað og þangað.
— Hvenær komstu svo til
Stcfáns á Reykjum?
— Til Stefáns kom ég 1908, og
hann hafði mikið umvélis. Hafði
mikið af kálgörðum og fleiri kýr,
en búizt var við að nokkur hefði.
Hann gaf mikið rófur og græn-
meti i þá daga og seldi mjólk til
Reykjavikur, keypti einnig
nokkra mjólk til að hafa sem
mest I vagninn. Það var farið
daglega með vagn á ruddum vegi,
sem erfiður var, þegar snjóaði, og
blessaður klárinn stóð á endum til
að koma vagninum yfir skaflana.
— Var Stefán þá nýlega kominn
frá Amerlku?
— Nei, hann var þá kominn fyr-
ir nokkrum árum. Áður hafði
hann keypt Hlið á Seltjarnarnesi,
og byrjaði að flytja þaðan mjólk
til Reykjavikur. Hann byrjaði
fyrstur manna hérlendis að geril-
sneyða mjólk og hún geymdist vel
i nokkra daga. Mig minnir að
hann segði mér, að það mætti
geyma hana á góðum stað i fimm
sólarhringa án skemmda.
— Nú, og svo keypti hann
Reyki?
—- Já, svo fer hann til Reykja-
víkur frá Hliði, og selur vist þá
jörð aftur. Siðan byggði hann litið
hús við Laugaveginn, sem var á
móti vatnsþrónni, og á móti húsi,
sem kallað var Norðurpóll. í
kjallara þessa húss var hann með
þessa gerilsneyðingu, allt I smá-
um stil, notaði pottflöskur með
plötu yfir. Ég sá þetta aðeins, en
vann ekkert við það.
En svo mun hann hafa keypt
Reyki, liklega 1906, af Jóni
Magnússyni, bróður Helga
Magnússonar kaupmanns og
járnsmiðs. Jón átti Reyki, þvi að
þessir bræður áttu dætur bóndans
á Reykjum, sem þá var Sigurður
Oddsson. Hann fluttist siðar að
Gufunesi, og þá seldi hann Jóni
Reyki. Hann var búfræðingur að
lærdómi, en Helgi járnsmiður.
Báðir þessir bræður voru tengda-
synir Sigurðar og fengu sína
dótturina hvor, Ingibjörgu og
Oddnýju.
— Og svo hefur Stefán hafizt
handa um að nýta jarðhitann?
— Já, sérstaklega til garðrækt-
ar. Hann hafði mjög mikla garða,
og hann mun hafa verið einn af
þeim fyrstu, sem fóru að plægja
með hestum. Þarna var gamalt
timburhús fyrir, og ruslaskúr og
fjós, fyrir að mig minnir tíu kýr,
með haughúsi undir. Þetta hús
stóð lengi, en það mun nú hafa
verið rifið.
Þarna var vont að meðhöndla
mjólkina, lækurinn þarna var
aldrei vel kaldur, nema þá að far-
iðværi eitthvað upp með honum
með mjólkina. Stefán vildi kæla
hana strax með köldu vatni, og
geymdi hana svo i dimmum
kofa, sem hann byggði inn i hól-
inn, þvi að þar var alltaf nokkuð
kalt.
— Svo fór hann að láta sér detta
i hug að hita ibúðarhúsið upp með
hvernum?
— Já, hann biður mig einu
sinni, þegar ég sé búinn með það,
sem hann hafði sagt mér að gera,
að byrja á skurði þessum, sem
hann var þá búinn að mæla fyrir.
Hann var 1200 faðma langur, þvi
að svo langt var frá bænum að
hvemum. Það var eini hverinn,
sem stóð svo hátt, að vatnið gæti
verið sjálfrennandi inn i húsið.
Aðrir hverir á Reykjum lágu allir
svo miklu lægra, þótt þeir væru
miklu nær bænum, og þess vegna
lagði hann f svona langa leiðslu.
Ekki man ég hitastigið i þess-
um hver, en minnir þó að það hafi
verið rúm áttatiu stig. Hverinn
var nokkuð vatnsmikill, en ekki
hef ég hugmynd um, hvað vatns-
magnið var. Maður hugsaði ekk-
ert á þessum aldri, og hafði ekk-
ert lært. Stefán var fyrsti maður-
inn, sem sagði mér til eins og
manni, sem hægt væri að nota til
starfa.
— Og þú grdfst þennan skurð.
Hvað hcldurðu, að hann hafi verið
dj úpur?
— Það er ég ekki viss um, en
mig minnir, að hann væri eitt-
hvað á þriðju skóflustungu eða
þrjár, og náttúrlega mjór, eins
mjór og verið gat, svo að þetta
var nú ekki svo mikið verk, enda
landið allt grjótlaust.
Stefán hafði fjölgað kúnum
mikið, og var með þá hugmynd að
gefa kúnum volgt hveravatn að
drekka. Þær myndu þá éta miklu
meira lakara hey. Hann hafði
svo mikið úthey, sem varð að gefa
þeim. Það var fengið uppi á fjalli,
á svo kallaðri Forarmýri, bæði
stör og brok.
— Og rörið, sem hann lagði svo
heitn, manstu hvað það var
svert?
— Mig minnir, að það hafi verið
tomma, frekar en hálf önnur
tomma. Ég þori þó ekki að full-
yrða þetta.
— Og svo, þegar leiðslan var
komin i bæinn, þá lagði hann
leiðslur að ofnum?
— Já, og svo lét hann vatnið i
miðstöðvarofnunum renna i tölu-
vert stóra þró neðan við húsið, og
þar þvoðum við oft af okkur
mestu óhreinindin, og þótti þægi-
legt að geta sezt þar á bakkann og
rekið lappirnar ofan i ylvolgt
hveravatnið.
— Svo að vatnið hefur nýtzt vel.
En manstu nokkuð, hve margir
ofnar voru I húsinu?
— Nei, en húsið var fremur lít-
ið, ég gæti hugsað mér um 30 fer-
metrar.
— Heidurðu að það hafi nú ekki
verið stærra?
— Jú, það getur verið. Það var
svolitið ilangt, eins og baðstofu-
lag á þvi. Kvenfólkið svaf i öðrum
endanum og karlmennirnir i hin-
um, og svo voru fjögur herbergi
undir, ósköp litil, eldhúsið þar
með talið. Hjónin sváfu niðri, og
það var enginn kjallari undir hús-
inu.
— Og þetta var árið 1909?
— Já, sumarið 1909.
— Veiztu, hvort Stefán ráðfærði
sig við cinhvern annan mann hér
um lögnina?
— Ég held ekki, efast raunar
um að það hafi verið við nokkurn
að eiga, þvi að maðurinn var
sjálfur smiður og ákaflega ihug-
ull. Ég tók eftir þvi, að hann var i
marga daga að kikja úr hús-
glugganum upp I hverinn, löngu
áður en ég vissi, hvað hann hafði i
huga, en þá var hann að mæla
hallann þannig.
— Og þetta tókst ailt vel, strax
og vatnið fór að renna. Einangaði
hann pipurnar ekkert?
— Ég var hjá Stefáni i þrjú ár
eftir þetta, og vissi ekki til að
hann einangraði þær nokkuð.
— Veiztu, livar hann kcypti
pipurnar?
— Hjá Helga Magnússyni, og
Kjartan hét sá, sem afgreiddi.
Pipurnar lágu i Bakarabrekkunni
i Reykjavik, og þangað sóttum
við þær, ég og Helgi nokkur, á
fjórhjóluðum vagni, og sá var
með bremsu og var með tvo hesta
fyrir. Það var mikið verkfæri og
einstakt þá, til flutningavinnu að
minnsta kosti. Stefán átti litinn
lystivagn fyrir einn hest, og fór
alltaf á milli Reykjavikur og
Reykja á honum.
— Og skyldi þá ekki Helgi
Magnússon hafa útvegað ofnana
llka?
— Það getur vel verið, en ég
man ekkert um hvaðan þeir voru
fengnir og man ekkert eftir þegar
þeir komu.
— En segðu mér annað, hann
hefur tekið kranavatn I eldliús-
inu?
— Já, já.
— En var ekki baðherbergi I
húsinu?
— Nei, ekkert. Baðvatn var svo
nálægt og hentugt, þvi að i ánni
þama rétt hjá sem heitir Varmá,
þegar hún kemur niður að Ála-
fossi, er dálitill pyttur fyrir neðan
túnið á Reykjum. Þar böðuðum
við okkur i indælis volgu vatni.
Það var orðið svo blandað af frá-
rennsli margra hvera. Það var
ákaflega þægilegt að baða sig
þar.
— En nýtti hann ekki vatnið
eitthvað til ræktunar I kringum
húsið eða I görðum?
— Nei, þvi man ég ekki eftir
nokkurn tima. Jörðin var öll volg
þarna, þvi að á útmánuðum sá
maður hvernig allt fór að
blómgvast, þegar tiðin var góð,
jafnvel seint i marz, þá var farið
að koma upp af kartöflugrösum.
— En þú varðst ekkert var við
það, að hann væri farinn að hugsa
um gróðurhús?
— Ekki varð ég var við það, en
hann ræktaði kál, sem enginn
gerði annar, ýmsar tegundir mest
grænkál, sem við átum hrátt, og
settum út á það sykur.
— Já, þetta er þá liklega það
sem þú manst um sjálfa hitalögn-
ina? Og þetta dugði vel, þurfti
engar breytingar að gera?
— Engar breytingar. Nægur
hiti alltaf I húsinu að minnsta
kosti, ég man aldrei eftir að
kvartað væri um kulda. Og kýrn-
ar fengu nóg volgt vatn, það rann
i tunnur i fjósinu úr ofnunum. Og
þeim var brynnt úr fötum, þvi að
þá voru ekki komin brynningar-
tæki.
— Já, Stefán er líklega fyrsti
maður i landinu, sem hefur nýtt
hveravatn á tvennan hátt: Haft
hitann handa fólkinu og volgt
vatn handa kúnum svo að þær
mjólkuðu betur.
—- Já, það var sannarlega
mikils virði, þvi að ég þekkti það,
að kýrnar átu langtum betur lak-
ara hey og mjólkuðu einnig bet-
ur. Hann ól upp kálfa, suma til
slátrunar, árs gamla, og aðra til
lifs.
— Stundaði hann ekki eitthvað
smiðar líka'?
— Jú, hann smiðaði til dæmis
annað hús við' húsið þarna á
Reykjum. Ég man eftir þvi fyrsta
veturinn, sem ég var hjá honum,
þá var kaupið ekki mjög hátt, ég
gat fengið hjá honum 120 krónur
yfir veturinn frá réttum til loka,
en ef ég vildi nú læra að saga i
sundur spýtur og hefla fjalir, þá
skyldi ég vera annan daginn við
það og hafa þannig þá 60 krónur
yfir veturinn. En ég hafði allt
fritt, og afbragðsgóða þjónustu.
Systir hans var eiginlega ráðs-
kona, fullorðin stúlka, rúmlega
þritug, Marta hét hún. En einn
starfsmaðurinn hans tók sér hana
fyrir konu. Þá tók konan hans,
sem þó islenzk væri var hálfensk i
öllu starfi, við öllum húsverkum,
kornung, mikið yngri en Stefán,
en hún hafði alltaf nógar vinnu-
konur i þá daga, enda höfðu þau
talsvert umvélis með alla
ræktunina og kúabúið. Stefán
keypti mjólk af þeim, sem komu
með hana til hans, á tólf aura
pottinn. Svo fékk hann 2 aura fyr-
ir flutninginn til Reykjavikur og
svo fengu þær, sem seldu i eld-
húsunum aðra tvo aura. Þannig
var mjólkin komin upp i 16 aura.
Svo átti að setja upp mjólkurbúð
á Laugavegi 16, þar átti að selja
mjólk og brauð. Að einhverju
leyti var Stefán meðeigandi i
fyrirtækinu, en annar maður stóð
fyrir þvi. Ég man ekki vel hvað
hann hét, nema Guðmundsson
var hann, sonur Guðmundar
Felixsonar, sem lengi hafði verið
pakkhúsmaður hjá Leópold á
Eyrarbakka. Hann var faðir
Felix Guðmundssonar, sem lengi
var i pólitikinni. Þeir voru nokkuð
margir þessir bræður, einn var
aktygjasmiður, ekki man ég nú
hvað hann hét. Þessi Guðmundur
var greindur karl, en drakk ósköp
mikið. — Já, þetta gat ekki geng-
ið. Mjólkurpotturinn seldist ekki
á 18 aura i Reykjavik, þegar hægt
var á fá hann keyptan á 16 aura
annars staðar.
— Svo þetta hefur verið fyrsta
tilraun með mjólkursölu i
Reykjavik?
— Ekki þetta, heldur sala
Stefáns frá Hliði á Álftanesiþaðan
seldi hann mjólk og sendi vagn
þaðan inn eftir. Mig minnir að
hann keypti eitthvað af mjólk frá
Elliðavatni þegar hann er kominn
þarna inn i Reykjavik og er búinn
að byggja i Lundi. Það hér Lund-
ur, húsið sem hann byggði á
Laugaveginum.
— Hvernig likaði þér nú við
Stefán?
— Ákaflega vel, en kunni bara
ekki að meta manninn, fyrr en ég
eltist meira og þroskaðist betur.
Hjá honum vitkaðist ég meira á
þessum fjórum árum, heldur en
ég gerði á áratugum bæði fyrr og
siðar. Hann hafði verið i blaða-