Tíminn - 14.05.1975, Blaðsíða 9
8____________________________
í gær flutti á Alþingi Ein-
ar Ágústsson utanrikis-
ráðherra skýrslu sina um
utanrikismál. Birtist
skýrslan hér i heild.
Inngangur
Eins og venja min hefur verið
undanfarin ár mun ég nú gefa
Alþingi skýrslu um utanrikismál,
bæöi á sviði alþjóðamála og eins að
þvi er varöar tvlhliða og marghliða
samskipti tslands við aðrar þjóðir.
Þróun alþjóöamála. Það, sem
einkennt hefur þróunina I alþjóða-
málum eru áframhaldandi tilraun-
ir stórveldanna til þess að draga úr
spennu i heiminum. Bandarikin og
Sovétrikin halda áfram tilraunum
slnum til að draga úr spennu í
heiminum. Æðstu menn þessara
stórvelda hafa hitzt i Vladivostok
og viðræöur um afvopnunarmál
þeirra á milli halda áfram. í Genf
er rætt um takmarkanir á fram-
leiðslu og útbreiðslu langdrægra
vopna og I Vinarborg fara fram
samningsviðræður milli austurs og
vesturs um jafnan og gagnkvæman
samdrátt herafla i Mið-Evrópu
(MBFR). Mál þessi eru afar flókin
svohægt miðar áfram, en ég álit að
þessar viöræður séu mjög mikil-
vægur liður I þeirri viðleitni að
koma á samkomulagi um raun-
verulega afvopnun i heiminum.
Þótt árangur hafi náðst er ennþá
óvist um margt.
Alvarlegt ástand hefur rikt
undanfarið eitt og hálft ár á sviöi
efnahagsmála i heiminuin.
Erfiðleikar þessir hafa fyrst og
fremst oröið vegna orkukreppunn-
ar, sem skapaðist þegar oliufram-
leiöendur 1 Mið-Austurlöndum
gripu til hins svonefnda „oliu-
vopns” og hækkuðu verð á oliu.
Þessi ákvörðun þeirra bitnaði ekki
einungis á iðnþróuðu löndunum,
heldur urðu afleiðingar hennar
mun alvarlegri fyrir þróunarlönd-
in. Allur hagvöxtur i þessurn lönd-
um og aðstoð til þeirra urðu nær að
engu vegna verðhækkana, en
ástandiö þar er einnig, að þau þola
ekki slikar sveiflur.
Augljóst er þvi, að efnahagsmál-
in og sérstaklega erfiðleikar þró-
unarlandanna verða meir og meir
á dagskrá hjá flestum eða öllum
alþjóðastofnunum. Sjöunda auka-
allsherjarþing Sameinuðu þjóð-
anna, sem saman kemur i byrjun
september mun til dæmis fjalla
eingöngu um þessi mál.
Skipan mála innan Sameinuðu
þjóðanna hefur vakið nokkurn ugg
manna á meðal. Eru það einkum
hópskiptingarnar, sem orðið hafa,
með þeim afleiðingum, að stærri
hópurinn knýr i gegn samþykktir,
sem.oft á tiðum, þykja fljótfærnis-
lega unnar og jafnvel brjóta i bága
við sáttmála Sameinuðu þjóðanna,
eða eru I ósamræmi við anda hans.
Eins og til dæmis þegar vafasamar
túlkanir á fundarsköpum allsherj-
arþingsins eru notaðar til að úti-
loka aðildarriki frá fullri þátttöku
i störfum þess.
Sérstökum áhyggjum veldur
einnig ástandið fyrir botni Miðjarð-
arhafs, og á Kýpur, og loks er nú
lokið i Viet-Nam hernaðarátökum,
sem staðið hafa nær samfleytt i 35
ár.
Mun ég siðar fjalla um einstök
framangreind atriöi, auk fleiri
þátta utanrikis- og alþjóðamála.
Öryggisráðstefna
Evrópu
Annar áfangi ráðstefnunnar um
öryggi og samvinnu i Evrópu með
þátttöku Bandarikjanna og Kanada
heldur áfram i Genf og undirbýr
þriðja og lokaáfangann. Þótt hægt
hafi gengiðhafa umræður þær, sem
fram hafa farið, bæði á fundum og
utan funda, þó meðal annars haft
það gott I för með sér, að nú má
segja meö töluverðum rétti að flest
mál liggi ljós fyrir. Gangur ráð-
stefnunnar héðan af mun þvi
byggjast nær eingöngu á sam-
komulagsvilja og veltur endanleg-
ur árangur á þvi hvort hann reynist
mikill eöa litill. Þótt samkomulag
hafi náðst á ráðstefnunni um ýmis
atriði, þá eru þvi miöur ennþá
óbrúuð bil. Ég leyfi mér samt sem
áður að álita, að þaö sem þegar
hefur áunnizt gefi góðar vonir um
að hægt veröi að ljúka þessum
áfanga innan skamms, svo loka-
fundur ráðstefnunnar geti komið
saman meö þátttöku æöstu manna
hlutaöeigandi rikja sem allra fyrst.
Stefnt er að þvi að halda lokafund-
inn I Helsingfors I júlímánuði i
sumar, en þá verða liöin rétt tvö ár
slöan hún formlega hófst.
Deilumálin fyrir botni
Miðjarðarhafs
Tilraunir utanrikisráðherra
Bandaríkjanna til að finna lausn á
deilumálum landanna fyrir botni
Miðjaröarhafs hafa nú farið út um
þúfur,a.m.k. um sinn. Hann reyndi
að fara „skref fyrir skref leiðina”
eins og það var kallað, vinna að
lausn eins þáttar þessara flóknu
deilumála i einu, þannig að grund-
völlur samkomulags væri fundinn
áöur en komið væri saman að nýju i
Genf og heildarsamkomulag gert.
Viö höfum stutt á alþjóðavett-
vangi allar tilraunir til að koma á
samkomulagi á þessu svæði og
styðjum aö sjálfsögöu að Genfar-
ráðstefnan verði kölluð saman sem
fyrst með þátttöku allra hlutaðeig-
andi aðila.
Þaö er álit mitt að nauðsynlegt sé
að framkvæma samþykktir Sam-
einuöu þjóðanna varðandi þessi
vandamál og réttlátur og varanleg-
ur friður I þessum heimshluta hlýt-
ur að byggjast á, að fullt tillit sé
tekið til allra aðstæðna, sem máli
skipta, þar á meðal lögmætra rétt-
inda Palestínumanna og tilveru-
réttur allra rikja á svæðinu verði
virtur.
Kýpur
Fyrir at’beina Sameinuðu þjóð-
anna sátu fulltrúar þjóöarbrotanna
tveggja á Kýpur nýlega ráðstefnu i
Vlnarborg. Undirnefndir á vegum
þessarar ráðstefnu starfa nú áfram
að lausn vandamálanna.
tsland mun styðja allar tilraunir
Sameinuðu þjóðanna og aðalritara
þeirra til að finna réttláta lausn,
sem báðir aðilar geta unað við. Slik
lausn verður að byggjast á fullu til-
liti til sjálfstæðis.fullveldis og
óskertra yfirráða Kýpurlýðveldis-
ins yfir landsvæöi sinu.
Indókina
Nú virðist lokið hernaðarátökum
I Indókina. Segja má, að styrjöld og
hörmungar hafi hrjáð þjóðirnar á
þessu svæði i nærfelld 35 ár.
Það er von min að takast megi að
koma á varanlegum friði svo end-
urbyggingarstarfið geti hafizt sem
allra fyrst. Rikisstjórnin hefur á-
kveðið að veita kr. 1.500.000,- til
mannúöar- og liknarstarfsemi á
vegum Alþjóða Rauða Krossins i
Indókina.
Það er skoðun min, að þar sem
tsland hefur stjórnmálasamband
við löglega rikisstjóm i Suður Viet-
Nam er ekki nauðsynlegt að viður-
kenna formlega Bráðabirgðabylt-
ingarstjórnina.
Ef sú rikisstjóm, sem tekur við
stjórn af hernaðaryfirvöldum, ósk-
ar að skipa sendiherra á ts-
landi, munum við að sjálfsögðu
veita nýjum sendiherra viðurkenn-
ingu.
Sameinuðu þjóðirnar
Senn verða 30 ár liðin frá þvi að
sáttmáli Sameinuðu þjóðanna var
undirritaður I San Francisco hinn
26. júni 1945, en samtökin tóku
formlega til starfa þá um haustið
eins og kunnugt er — og rúmu ári
siðar gerðist tsland aðili. Mörg
hnjóðsyrði hafa fallið i garð sam-
takanna á þessu árabili, en þegar
grannt er skoðað munu þó flestir
vera sammála um, að án slikra
samtaka væri heimurinn verr sett-
ur. Sameinuðu þjóðirnar hafa löng-
um átt erfitt uppdráttar við gæzlu
friðar og öryggis i heiminum, sem
er meginhlutverk þeirra. Þó vil ég
halda, að með töluðum orðum á
vettvangi samtakanna eða fyrir
þeirra tilstilli hafi oftar en sannað
verður óyggjandi tekist að hindra
að vopnin væru látin tala. Þá má
eigi heldur gera of litið úr starfi
samtakanna til að vinna bug á
hungri og fátækt — og auka frelsi
og velmegun. En á öllum þessum
sviðum er þvi miður ennþá gifur-
lega margt óunnið — og gerir það
miklar kröfur til þeirra þjóða allra,
sem að samtökunum standa.
29. Allsherjarþing Sameinuðu
þjóðanna stóð yfir i New York frá
17. september til 18. desember
siöastliðins, eða um þriggja mán-
aöa skeið eins og venja er orðin. Ég
sótti þingið i byrjun og flutti þar
ræðu I almennu umræðunum hinn
30. september. Þar leitaðist ég við
aö gera grein fyrir afstöðu okkar til
helztu alþjóðamála, en notaði jafn-
framt tækifærið til þess að fjalla
ailltarlega um hafréttarmálin og
ryðja frekari braut sjónarmiðum
okkar á þvi sviði. Þar sem ræðan
var birt hérlendis, þegar eftir að
hún hafði verið flutt, þykir mér
TÍMINN Miðvikudagur 14. mai 1975. Miðvikudagur 14. mai 1975.________________________________________________TIMINN
Skýrsla Einars Ágústssonar
utanríkisráðherra
til Alþingis í maí 1975
ekki ástæða til að rekja hana nánar
hér.
Þetta þing Sameinuðu þjóðanna
var eitt hið gustmesta um langt
skeið. Það bar glögg merki þeirrar
breytingar á valdahlutföllum sem
fylgt hefur fjölgun aðildarrikjanna
úr 51, sem þau voru i byrjun, i 138,
sem þau nú eru orðin, en 3 ný aðild-.
arriki bættust I hópinn að þessu
sinni: Bangladesh, Grenada og
Ginea Bissau. Kurt Waldheim,
framkvæmdastjóri Sameinuðu
þjóðanna, lét svo ummælt I lok
þingsins, að Sameinuðu þjóðirnar
væru fyrst og fremst stjórnmálaleg
samtök, sem endurspegla og taka
mið af pólitlskum straumum og
breytingum I heiminum. Slikt hefði
aldrei gerzt á eins áberandi há.tt og
á 29. Allsherjarþinginu. Ég hygg aö
framkvæmdastjórinn hafi þarna
mikiö til sins máls. Hin nýrri riki
samtakanna virtust sér nú meira
meðvitandi en áður um það vald,
sem hin mikla fjölgun þeirra innan
samtakanna hefur lagt þeim I
hendur. Þessu valdi var nú beitt
meira en margir töldu góðu hófi
gegna. Var sú valdbeiting á vissan
hátt bergmál og bar keim af
undanfarandi baráttu Arabarikja á
sviöi oliumálanna, enda hittist nú
svo á, að þingforsetinn var úr
þeirra hópi.
Meðal hörðustu deilumála þings-
ins, þar sem þessar nýju valdbeit-
ingar gætti á mest áberandi hátt,
voru tvimælalaust Palestinumálið
og Suður-Afrikumálið. En nú eins
og stundum áður var einnig deilt
hart um Kóreu, Kambódiu og Kýp-
ur.
Palestinumálið olli bitrustum
deilum. Jarövegur fyrir hagstæða
afgreiðslu þess frá sjónarmiði
Arabarikjanna var nú betri en
nokkru sinni fyrr og þvi máske
skiljanlegt að þau létu til skarar
skriða. Pólitisk áhrif þessara landa
höfðu aukizt gifurlega á skömmum
tima vegna samvinnu oliufram-
leiöslulandanna um framleiðslutak
markanir og verðhækkanir á oliu
til þeirra rikja, sem þau töldu sér
ekki vinsamleg, að þeim var full
alvara að nota oliuvopnið til hins
ýtrasta. Þá voru Arabalöndin orð-
in stórveldi i fjármálasviðinu
vegna oliugróðans og voru orðin
aflögufær um lánsfjármagn i stór-
um stil. Aðstaða Arabalandanna
styrktist einnig pólitiskt eftir að
þeim tókst á fundi sinum i Rabat I
október 1974 að ná samkomulagi
um frelsishreyfingu Palestinu-
Araba (PLO) sem hinn eina lög-
mæta fulltrúa Palestinu þjóðarinn-
ar.
Fyrir forgöngu Arabarikjanna
var samþykkt með yfirgnæfandi
meirihluta á þinginu að bjóöa
frelsishreyfingu Palestinu-Araba,
sem fulltrúa Palestinuþjóðarinnar,
að taka þátt I afgreiðslu Palestinu-
málsins I sjálfu þinginu. Einungis
fjögur riki greiddu atkvæði gegn
þessari ákvörðun, en Island og
Danmörk voru i hópi 20
rikja, sem sátu hjá (Finnland,
Noregur og Sviþjóð greiddu at-
kvæði með). Sú afstaða byggðist
einkum á þvi, að það hefur verið
viðtekin regla hjá Sameinuðu þjóð-
unum, að aðeins fulltrúar aðildar-
rikja hafi heimild til að ávarpa
Ailsherjarþingið eða taka þátt i
umræðum þar og þvi varhugavert
fordæmi að brjóta þá reglu. Yasser
Arafat, leiðtogi PLO, ávarpaði
siðan þingið 14. nóvember og talaði
I hálfan annan klukkutima. Hefur
ræða hans veriö túlkuð á ýmsa
vegu, en varla þykir fara hjá þvi,
að út úr henni megi lesa það, að
markmið PLO sé að stofna
Palestinuriki á landsvæði, sem nú
er ísrael. Fulltrúi ísraels talaði
siöar sama dag og var mjög harð-
orður i garð PLO og Arafats. Sam-
kvæmt úrskurði þingforseta, sem
hlaut staðfestingu þingsins (75
atkv.), var ísrael siðan útilokað frá
frekari umræðum um málið. öll
Norðurlönd voru i hópi 25 rikja,
sem greiddu atkvæði gegn úrskurð-
inum, en 18 riki sátu hjá.
1 lok mjög einhliða umræðu um
Palestinumálið voru samþykktar
tvær tillögur. önnur almennt um
réttindi Palestinu-Araba i
Palestinu, þ.á.m. rétt til sjálfs-
ákvöröunar, sjálfstæðis og full-
veldis, auk þess sem i tillögunni
var lýst yfir viðurkenningu á rétti
þeirra til að hverfa aftur til fyrri
heimkynna og eigna — og neyta til
þess allra tiltækra ráða i samræmi
við sáttmála Sameinuðu þjóðanna.
Hvorki var beint né óbeint i tillög-
unni vikið að tilverurétti Israels.
Þótti mörgum þannig vera enn
aukin óvissan I hinum viðkvæmu
deilumálum fyrir botni Miðjarðar-
hafs, ekki sist þegar tekið var tillit
til vaxandi harðýðgi i málinu. Aður
hefur verið kappkostaö aö gæta
jafnvægis I ályktun Sameinuðu
þjóðanna um þetta van dleysta
deilumál, en allar tilraunir nú til
þess að fá tillögunni breytt I jafn-
vægisátt voru árangurslausar. Fór
þvi svo, að 37 ríki, þ.á.m. Dan-
mörk, Finnland og Sviþjóð, töldu
sig knúin til að sitja hjá og 8 riki,
þ.á.m. Island og Noregur til að
greiða atkvæði gegn henni, en tif-
lagan hlaut samþykki 89 rikja. Ég
hafði þegar i ræðu minni viö al-
mennu umræðurnar lagt áherzlu á
það, að lausn deilunnar i Mið-
Austurlöndum yrbi aö fela i sér til-
lit til réttinda Palestinu-Araba. Að
lokinni atkvæðagreiðslu um
framangreinda tillögu var þessi
afstaða áréttuð enn frekar af fasta-
fulltrúa Islands. Hann lýsti þvi yfir
á þinginu I greinagerð fyrir mótat-
kvæöi Islands gegn tillögunni, að
þá afstöðu bæri á engan hátt að
túlka sem synjun á lögmætum rétt-
indum Palestínuþjóðarinnar.
Heldur væri hún grundvölluð á
þeirri sannfæringu, að sérhver til-
laga, sem Sameinuðu þjóðirnar
létu frá sér fara um málefni
Palestínu, ætti ekki eingöngu að
fjalla um réttindi og hagsmuni
Palestinu-Araba heldur um réttindi
og hagsmuni allra ibúa á svæðinu.
Lausn vandamálanna i Austur-
löndum nær yröi að grundvallast á
ályktunum öryggisráðsins nr. 242
frá 1967 og nr. 338 frá 1973 og stað-
festa yrði réttindi allra rikja á
svæöinu,þ. á.m. ísraelsmanna, til
aö lifa i friði innan öruggra og
viðurkenndra landamæra.
Hin tillagan var um að veita
frelsishreyfingu Palestinu-Araba
(PLO) áheyrnarfulltrúastöðu hjá
Sameinuðu þjóðunum. Island,
Noregur og Danmörk voru meðal
17rikja, sem greiddu atkvæði gegn
þeirri tillögu, og Sviþjóð eitt af 19,
sem sátu hjá, en Finnland I hópi 95
rfkja, er stúddu þessa ákvörðun.
Til þessa hefur aðeins rikjum og
samtökum fuilvalda rikja verið
veitt áheyrnarfulltrúastaða hjá
Sameinuðu þjóðunum. Þeir, sem
ekki greiddu tillögunni atkvæði,
töldu, að hér væri farið inn á nýja
og hættulega braut. Var talið, að
ákvöröun sem þessi gæti dregið
dilk á eftir sér með tilliti til
annarra frelsishreyfinga, sem til-
kall gera til viðurkenningar.
Afgreiðsla Palestinumálsins var
þannig Arabarikjunum og frelsis-
hreyfingu Palestinu-Araba mjög i
vil. Reynslan ein mun skera úr um,
hvaða áhrif þetta kann að hafa. Að
visu er frelsishreyfingu Palestinu-
Araba snertir, ber að vona að hún
reynist verðug þeirrar auknu
viðurkenningar, sem henni hefur
hlotnazt, og að hún komi fram af
fullri ábyrgð við áframhaldandi til-
raunir til lausnar deilumálanna i
þessum hrjáða heimshluta.
Hitt málið, sem umdeildast var
hvað beitingu forseta- og meiri-
hlutavalds snertir, var ákvörðunin
um að meina Suður-Afriku að taka
þátt I störfum 29. Allsherjarþings-
ins. Löng og bitur umræða átti sér
stað um það mál. öll Norðurlönd-
in voru meðal 22 rikja sem
greiddu atkvæði gegn þessari
ráðstöfun, 19 satu hjá — en úr-
skurður þingforseta um þetta
var staðfestur með 91 atkvæði.
Slik réttindasvipting er ekki
samkvæm stofnskrá Sameinuðu
þjóðanna á valdi Allsherjar-
þingsins, heldur þarf til að koma
atbeini öryggisráðsins. í stjórn-
málalegu tilliti er ráðstöfun af
þessu tagi einnig mjög umdeilan-
leg, svo að ekki sé meira sagt, og
samræmist ekki þeim skoðunum
sem Noröurlönd hafa aðhyllzt um
sem vfötækasta aðild rikja að sam-
tökum Sameinuðu þjóðanna. Að
sjálfsögðu á framangreind afstaða
til brottvisunar fulltrúa Suður-
Afriku af Allsherjarþinginu ekkert
skylt við stuðning við kynþátta-
stefnu þarlendra stjórnvalda, enda
gafst við meðferð málsins tækifæri
til þess að árétta eindregna and-
stöðu Norðurlandanna allra við þá
stefnu, sem Suður-Afrikustjórn
hefur fylgt i þeim málum I langa
hrið. En hér er raunar ástæða til að
geta þess, að nú þykir örla á eilitið
meiri samkomulagsvilja Suður-
Afrikustjórnar i þeim málum — og
ber vissulega að vona að það leiði
til umtalsverðra úrbóta sem allra
fyrst.
Ég skal nú vikja i fáum orðum að
Kóreu, Kambódíu og Kýpur.
1 Kóreumálinu var samþykkt
ályktun, sem Island studdi, þar
sem rikin tvö i landinu voru hvött
til aö halda áfram viðræðum i þvi
skyni að þau verði sameinuð með
friösamlegum hætti. Einnig var I
ályktuninni gert ráð fyrir, að
öryggisráðið fjallaði um það, hvort
rétt væri að leysa upp herstjórn
Sameinuðu þjóðanna i Kóreu. Um
þetta si'ðarnefnda atriði vildu
Norður-Kóreumenn að gengið yrði
feti framar, þ.e.a.s. að þingið slægi
þvi föstu, að draga bæri til baka allt
erlent herlið frá Suður-Kóreu, sem
þar er undir fána Sameinuðu þjóð-
anna. Háðu Norður-Kóreumenn og
stuðningsriki þeirra harða baráttu
fyrir þvi máli. Með hliðsjón af þvi
mikilvæga hlutverki er lið Sam-
einuðu þjóðanna hefur gegnt við
friðargæzlu i landinu, er vandséð,
hvernig brottflutningur þess gæti
bætt ástandið. Einn mikilvægasti
þáttur Kóreudeilunnar nú er að
sjálfsögðu sá, að reyna að koma i
veg fyrir að þar brjótist út vopnuð
átök á ný. Mikil nauðsyn er jafn-
framt á, að samningaviðræðum
rikjanna verði haldið áfram, en þvi
miöur eru horfur á þvi efni ekki
góðar eins og sakir standa.
1 Kambódiu-málinu var deilt um
tvennt: Hvort lýsa ætti yfir viður-
kenningu á útlagastjórn Nordom
Sihanouks, sem löglegri stjórn
Kambódiu, og veita þeirri rikis-
stjórn fyrirsvar landsins hjá Sam-
einuðu þjóðunum og reka um leið
fulltrúa stjórnar Lon Nol, — eða
samþykkja ályktun þar sem deilu-
aðilar I landinu voru hvattir til að
hefja viðræður i þeim tilgangi að
reyna að finna friðsamlega lausn á
Kambódiu-vandamálinu, þar sem
fullt tillit væri tekið til vilja þjóðar-
innar. 1 tillögunni um siðari leiðina
var jafnframt gert ráð fyrir, að fela
framkvæmdastjóra Sameinuðu
þjóðanna að veita aðstoð sina, til
þess að markmiði hennar yrði náð.
Þessi siðari kostur hlaut stuðning
56 rikja, en 54 voru á móti, 24 riki
sátu hjá, þ.á.m. ísland og önnur
Norðurlönd nema Danmörk, sem
greiddi atkvæði með. Fulltrúar
stjórnar Lon Nol héldu þannig sæt-
um sinum á þinginu, en öllum er
kunnugt hvað nú er að gerast
heima fyrir i landi þeirra þessa
dagana.
Hið slæma ástand á Kýpur, sem
hófst með stjórnarbyltingunni þar i
júli 1974, kom einnig til kasta Alls-
herjarþingsins. Samkomulag um
vopnahlé hafði verið undirritað 30.
júli, en það dugði illa og var marg-
sinnis brotið. Þingið samþykkti
ályktun, þar sem öll riki eru hvött
til að virða fullveldi og sjálfstæði
Kýpur og forðast ihlutun og árásir
á landi. Hvatt var til þess, að allt
erlent herlið yrði hiö bráöasta á
brott úr eynni og að samningavið-
ræður færu fram með aðstoð Sam-
einuöu þjóðanna. Framkvæmda-
stjóri Sameinuðu þjóðanna var
beðinn að halda áfram aðstoð við
Ibúa landsins og skorað var á öll
riki að leggja af mörkum til þeirrar
aðstoðar. Þótt varanleg lausn á
Kýpur-vandamálunum eigi enn
langt I land, hefur öldurnar lægt og
tækifæri skapast til viðræöna
milli þjóðabrotanna, ekki aðeins
um mannúðarmál heldur einnig
um stjórnmálaleg samskipti. Þess-
um viðræðum er stöðugt haldið á-
fram með aðstoð sérstaks fulltrúa
framkvæmdastjóra Sameinuðu
þjóöanna á Kýpur og er hér glöggt
dæmi um mikilvægt hlutverk sam-
takanna á sviði friðargæzlu.
Eftir 6. sérstaka Allsherjarþing-
ið, Mannfjöldaráðstefnuna og Mat-
vælaráðstefnuna var eðlilegt, aö
Allsherjarþingið nú fjallaði i rikum
mæli um hin mjög alvarlegu
vandamál, sem skapast hafa, og
þann glundroða, sem rikir á sviði
efnahags- og félagsmála I heimin-
um. Samkomulag varð um nokkrar
merkar ákvarðanir varðandi þessi
vandamál, svo sem stofnun Al-
þjóðamatvælaráðsins, en um önnur
vandamál, einkum efnahagslegs
eðlis, urðu hatrammar deilur.
Samþykktur var að visu einnig
sáttmáli um efnahagsleg réttindi
og skyldur rikja (Charter of
Economic Rights and Duties of
States), en þvi miöur skorti tölu-
vert á að nægur samkomulagsandi
rikti við frágang á efni hans og
oröalagi. Upphaf þessa sáttmála
má rekja til 3ju viðskipta- og þró-
unarráðstefnu Sameinuðu þjóð-
anna (UNCTAD), sem haldin var I
mai 1972. Þar var ákveðið að setja
á fót vinnuhóp 31 rikis, sem slðar
var fjölgað i 40 riki, til að gera upp-
kast að sáttmála um efnahagsleg
réttindi og skyldur þjóða. Um tima
á árinu 1974 þóttu líkur benda til
samkomulags, en sfðar dró I sund-
ur með iðnvæddum rlkjum og hin-
um vanþróuðu. Einkum ollu á-
greiningi ákvæði um þjóðnýtingu
erlendra eigna og skaðabóta-
greiðslur i þvi sambandi, svo og á-
kvæði um vlsitölukerfi, er tengdi
verðlagningu hráefnis útflutnings
vanþróuðu rfkjunum. Litið þokað-
ist i átt til samkomulags á sjálfu
Allsherjarþinginu. Töldu þvi marg-
ir hyggilegt að ætla rýmri tima til
þess að ljúka gerð sáttmálans, þar
sem raunhæft gildi hans væri að
verulegu leyti komið undir þvi að
flest eða öll rfkustu og áhrifamestu
aðildarrikin gengju til fylgis við
hann. Hinn nýi meirihluti innan
samtakanna kaus hins vegar að
leiöa málið til lykta nú og var sátt-
málinn þvi samþykktur á þinginu
og hlaut að visu yfirgnæfandi
meirihluta atkvæða. Island, Finn-
land og Sviþjóð voru meðal þeirra
rikja, sem greiddu atkvæði á móti
honum.
Auk þeirra mála, sem ég hefi nú
getið, fjallaði Allsherjarþingið um
marga hefðbundna dagskrárliði,
t.d. á sviði afvopnunar, félags-
mála, kynþáttamála og nýlendu-
mála. Léttara var yfir umræðum
um nýlendumálin nú en oft áður,
vegna stefnubreytingar Portúgals
og ákvörðunar nýrra ráðamanna i
þvi landi um að veita nýlendum
landsins I Afriku frelsi. Ætla má, að
þrotlaust starf að þessum málum
innan vébanda Sameinuðu þjóð-
anna eigi sinn þátt i þessari þróun.
Fækkar nú þeim löndum, sem ekki
hafa hlotið sjálfstæði.
Sú beiting meirihlutavalds á þing-
inu,sem ég hefi vikið að, skapaði ó-
neitanlega spennu, er mjög gætti i
störfum þess lengst af. En undir
lokin gerðist það svo, að þessi
breyttu viðhorf innan samtakanna
urðu sérstakt umræðuefni. Tókust
um málið allsnarpar deilur. Hygg
ég að þær hafi orðið til þess að
hreinsa nokkuð andrúmsloftið. Er
þvl ekki útilokað, að aftur muni
komast á meira jafnvægi I störfum
samtakanna — enda er heillavæn-
legur árangur af þeim mjög kom-
inn undir þvi að samkomulagsvilji
sé ráðandi.
Ég skal ekki gera störf siðasta
Allsherjarþings að frekara umtals-
efni, enda hefi ég nú varið til þeirra
rlflegri tima en áður. Fulltrúar
þingflokkanna sátu þingið eins og
undanfarin ár. Siðustu vikur Alls-
herjarþinganna eru þar miklar
annir, þegar nefndir eru að ljúka
afgreiöslu mála og þau eru tekin til
lokaafgreiðslu á fullskipuðum
fundum Allsherjarþingsins sjálfs.
Mér er kunnugt um, að i hópi full-
trúa þingflokkanna hafa heyrst
raddir um, að æskilegt væri, að
þeir væru ekki eins bundnir við setu
á nefndarfundum og þingfundum
eins og nú er raunin, heldur hefðu
frjálsari aðstöðu til að kynna sér
þingmál og alþjóðamálefni. Hefur i
þessu sambandi verið bent á, að
t.d. þingmenn i sendinefndum
hinna Norðurlandanna hafa rýmri
aöstöðu að þessu leyti. Ég tel, að
þetta sjónarmið eigi við nokkur rök
að styðjast. En meðan utanrikis-
þjónustunni er ekki sköpuð aðstaða
tilaö hafa við þingstörfin fleiri full-
trúa en verið hefur, er óhjákvæmi-
legt að sllkar fundarsetukvaðir
fylgi þátttöku þingflokkanna I
störfum Allsherjarþingsins, þar
sem hinar 7 föstu þingnefndir sitja
tiðum að störfum samtimis auk
allskyns funda rikjahópa og ann-
arra, sem sinna þarf. Ég er hins
vegar fús til að Ihuga fyrirkomulag
þessara mála nánar með fulltrúum
þingflokkanna, ef þess væri óskað.
Burtséð frá Allsherjarþinginu
vildi ég I sambandi við Sameinuðu
þjóðirnar geta hér um samstarf Is-
lands við Þróunarstofnun Samein-
uðu þjóðanna, áframhaldandi setu
tslands I Auðlindanéfnd samtak-
anna og vikja að Háskóla Samein-
uðu þjóðanna.
Samkvæmt yfirstandandi áætlun
um samstarf Islands og Þróunar-
stofnunar Sameinuðu þjóðanna,
sem nær yfir árin 1972—1976, fær
tsland aö jafnaði 200 þúsund dala
framlag á ári frá Þróunarstofnun-
inni eða sem svarar um 30 milljón-
um króna á núverandi gengi, þ.e.
nálægt 150 milljónir króna á tima-
bilinú öllu. Innan ramma þessarar
áætlunar hefur verið unnið að yfir
20 verkefnum á margvíslegum
sviðum þjóðlifsins, þ.á m. málm-
leit, ferðamálum, útflutningsstarf-
semi iðnaðarins, lax- og silungs-
rannsóknum, fiskvinnslurannsókn-
um, nýtingu og vernd beitilanda,
loftmynda- og kortagerð, ylrækt,
endurskipulagningu og margs kon-
ar framförum á sviði iðnaðar — og
þannig mætti fleira telja. Hygg ég
að nú að um það bil hálfnuðu tima-
bilinu sé farin að koma i ljós ýmiss
árangur þessarar starfsemi. Það
er gagnlegt fyrir ísland að geta
þannig notið sérfræðiaðstoðar og
leiöbeininga frá og fyrir milligöngu
Þróunarstofnunar Sameinuðu
þjóðanna. En þvi er ekki að leyna,
að hinar háu meðaltekjur á mann
hérlendis gera það að nokkru sam-
vizkuspursmáli að þiggja frá stofn-
uninni meira fé en við sjálfir leggj-
um til hennar. A fjárlögum þessa
árs nemur okkar skerfur til Þró-
unarstofnunarinnar 9,6 milljónum
króna. Ég tel, að við þurfum að
stefna að þvi, að árlegt framlag
okkar hækki svo að það sem fyrst
svari til þess, sem viö hljótum frá
stofnuninni — enda er henni fyrst
og fremst ætlað að ráðstafa fé sinu
til hinna svonefndu þróunarrikja.
Island var endurkjörið i Auð-
lindanefnd Sameinuðu þjóðanna
frá 1. janúar 1975 til næstu fjögurra
ára. Nefndin gegnir þvi hlutverki
að gera tillögur til Efnahags- og fé-
lagsmálaráðs Sameinuðu þjóðanna
um stefnumörkun varðandi nýt-
ingu og varðveizlu náttúruauð-
linda. Nefndin heldur fundi annað
hvert ár og kom hún nýverið saman
I Tókió. Þar var samþykkt tillaga
frá Islandi, auk Indlands, Italiu,
JapansogKenya,þarsem m.a. var
bent á mikilvægi jarðhitans sem
orkugjafa og lagt til, að hinn ný-
stofnaði Háskóli Sameinuðu þjóð-
anna annist rannsóknir og gangist
fyrir hagnýtri fræðslu á þessu
sviði.
Háskóli Sameinuðu þjóðanna
hefur nú verið settur á fót, rektor
verið kjörinn og skólanum valinn
staöur i Tókió, en jafnframt er gert
ráð fyrir að hann geti staðiö að
starfsemi víðar um heim. Er nú
unniö aö frekara undirbúningi að
starfsemi skólans. Ef skólinn lætur
jarðorkumál til sin taka, kemur
fyllilega til álita, að starfsemi skól-
ans á þvi sviði verði valinn staður
hér á landi. Sömuleiöis hefur verið
ræddur sá möguleiki, aö hérlendis
fari fram visinda- og rannsóknar-
starfsemi i haf- og fiskifræðum á
vegum skólans. Þessi mál þurfa nú
nánari athugunar við af íslands
hálfu, en að sjálfsögöu veltur einn-
ig mikið á þvi, hvernig fer um fjár-
mögnun til starfsemi skólans.
Hafréttarráðstefna
Sameinuðu þjóðanna
Þegar á heildina er litið, verður
aö telja, að fundir hafréttarráð-
stefnunnar i Caracas sl. sumar hafi
borið þann árangur, sem með
sanngirni var hægt að ætlast til.
Það eru einkum þrjú höfuðatriði
sem hafa verður f huga I þvi sam-
bandi, þ.e. (1) ástæður fyrir hæg-
um gangi mála, (2) núverandi
stööu mála á ráðstefnunni og (3)
framhald ráðstefnunnar.
1 fyrsta lagi er ýmislegt sem
geröi störfin seinunnin þrátt fyrir
mikinn undirbúning á undanförn-
um árum. Má þar minna á, að
nokkur timi fór I það að ganga frá
þingsköpum ráðstefnunnar og var
þar m.a. staðfest það sjónarmið,
sem Allsherjarþing Sameinuðu
þjóðanna hafði ákveðið, að þraut-
reyna skyldi allar leiöir til sam-
komulags áður en til atkvæða-
greiöslu kæmi. Fór þvi mikill timi i
að sendinefndir hinna einstöku
rikja settu fram sinar ýtrustu kröf-
ur, þannig aö minna var um að til
raunverulegrar samningaviðleitni
kæmi. Þá ber þess og að minnast að
slikar kröfugerðir taka langan
tima þegar um er að ræða 138 þjóð-
ir en einungis 90 þeirra höfðu haft
fulltrúa I undirbúningsnefndinni.
Loks er þess að geta, að ráðstefn-
unni er ætlað að fjalla um 100 mála-
flokka, sem unnið er að heildar-
lausn á. Þar sem öll málin eru ná-
tengd koma upp allskonar sveiflur,
ekki aðeins innan hvers málaflokks
heldur og ekki siður milli mála-
flokka, þar sem mismunandi mikið
er lagt upp úr hinum ýmsu atrið-
um. Sem dæmi má taka það, að
fjölmörg ríki hafa engan áhuga á
að styðja 200 milna efnahagslög-
sögu, nema þau fái eitthvað i stað-
inn. Svo er þvi farið um landluktu
rikin og riki sem telja sig hafa ó-
hagstæða landfræðilega legu. Ekk-
ert þeirra getur beitt 200 milna lög-
sögu hjá sér og þegar þess er gætt
að slik riki eru um 50 talsins gætu
þau e.t.v. haft 1/3 atkvæða á valdi
sinu og þar með komið i veg fyrir
heildarlausn, sem væri þeim ekki
að skapi. Og svo mætti lengi telja.
i ööru lagier rétt að rekja hér I
höfuðdráttum stöðuna i helztu
málaflokkum.
Fyrsta nefnd — alþjóða
hafsbotnssvæðið
Enda þótt samkomulag sé um að
auölindir alþjóða hafsbotnssvæðis-
ins beri að nýta i þágu mannkyns-
ins og einkumþróunarlandanna, er
mikill ágreiningur fyrir hendi. Þró-
unarlöndin vilja, að Alþjóða hafs-
botnsstofnunin hafi sem mest völd
og sjái sjálf um rannsókn og hag-
nýtingu auðlindanna. Iðnþróuðu
rikin telja þetta óraunhæft og vilja
að stofnunin gefi út leyfi til rikja
eða stofnana og fyrirtækja á þeirra
vegum. Er hér um grundvallará-
greining að ræða, en reynt er að
finna milliveg og þá aðallega þann-
9
ig að tryggt sé að þau fyrirtæki,
sem verkin taka að sér hafi fast á-
kveðnar reglur til aö byggja störf
sin á. Mikil vinna hefur verið lögð i
að finna lausn I þessum málum
mörg undanfarin ár og liggja val-
kostir nú að mestu leyti fyrir. Inn I
umræöurnar hafa blandazt ýms
efnahagsleg sjónarmið varðandi á-
hrif vinnslu á heimsverð málmteg-
unda og hömlur i þvi sambandi.
Loks er um að ræða stjórnunar-
fyrirkomulag á svæðinu og er þar
gert ráð fyrir þingi, ráði, dómstól
og skrifstofu, en ýmsar skoðanir
eru uppi um skipan þessara mála.
Önnur nefnd
önnur nefnd fjallar um öll önnur
mál ráöstefnunnar en alþjóða hafs-
botnssvæðið (fyrsta nefnd), meng-
un og visindalegar rannsóknir
(þriöja nefnd). Er þar um að ræða
landhelgi, efnahagslögsögu, fisk-
veiöar á úthafinu o.s.frv. Er nú svo
komið aö mikill stuðningur er fyrir
12 milna landhelgi og allt að 200
milna efnahagslögsögu og flutti ís-
land ásamt nokkrum öðrum
strandrikjum tillögu sem byggðist
á þessu (ráðstefnuskjal L.4)). Hitt
er jafn ljóst að mörg riki binda
stuðning sinn við þessi sjónarmið
þvl skilyrði að virtur sé réttur ann-
arra þjóða til aö stunda veiöar inn-
an 200 milna markanna og er þá
rætt um að þau fái aðgang að þvi
magni, sem strandríkið ekki getur
hagnýtt sjálft innan leyfilegs há-
marksafla á svæðinu. Þá ber þess
og aö geta að ýms riki vilja þvi að-
eins fallast á þetta fyrirkomulag,
aö tryggö sé óhindruð umferð um
alþjóöleg sund.
A fundinum i Caracas voru mál
þau, sem II. nefnd fjallar um,
flokkuð og settir fram valkostir á
hinum ýmsu sviöum. Var gengið
frá sérstöku skjali i 243. gr. (skjal
62/c. 2/W. P.l), sem er mjög viða-
mikiö og flókið. Verður það nú eitt
höfuðviöfangsefnið á Genfarfund-
inum að reyna að fækka þessum
valkostum eftir megni og undirbúa
þar með atkvæðagreiðslur.
Skjal þetta hefur verið sent
meölimum utanrikismálanefndar.
Þriðja nefnd
1) Mengun
Almennt samkomulag er um að
samvinna skuli höfð um að fyrir-
byggja mengun og setja alþjóðleg-
ar reglur i þvi efni i samræmi við
samþykktir Stokkhólmsráðstefn-
unnar um umhverfismál, London-
ar- og Oslósamninganna um varnir
gegn mengun o.s.frv. Hins vegar er
mikill ágreiningur um hvort það
mál skuli vera i höndum heimarik-
is hlutaðeigandi skips. Þá er og
mikill ágreiningur um það að hve
miklu leyti strandrikið sjálft hafi
rétt til að setja reglur sem gangi
lengra en hinar alþjóðlegu reglur.
2) Visindalegar rannsóknir.
Aðal ágreiningsefnið hér er að
hve miklu leyti strandriki geti
bannað visindalegar rannsóknir.
Ýms þróunarlönd vilja að það mál
sé algjörlega I höndum strandrikis-
ins.en iönþróuðu rikin berjast fyrir
vlðtæku frelsi til rannsókna i sam-
vinnu viö strandríkið.
t þriðja lagier svo spurningin um
framhald ráðstefnunnar.
Næsti fundur ráðstefnunnar er I
Genf dagana 17. mars — 10. mai
1975 og ákveðið er að undirritun
væntanlegs alþjóðasamnings skuli
fara fram i Caracas. Á allsherjar-
þinginu reyndi forseti ráðstefnunn-
ar að beita áhrifum sinum til þess
að tekin væri inn i ályktun þingsins
ákvæði um að ráðstefnunni verði
heimilt að ákveða annan fund til
viöbótar við Genfarfundinn, ef þess
þætti þörf, áður en til undirskrift-
arfundarins kæmi i Caracas. Þessu
fékk hann þó ekki framgengt, enda
þótt flestir séu á þeirri skoðun að
nauðsynlegt muni verða að hafa
einn fund til viðbótar eftir Genfar-
fundinn og áður en til Caracas
fundarins kemur.
Verður ekkert endanlega um það
sagt fyrr en I lok Genfarfundarins.
A Genfarfundi ráöstefnunnar er
haldið áfram þar sem frá var horf-
ið og reynt enn að ná samkomulagi
án atkvæðagreiðslu. Ef það tekst
ekki tiltölulega fljótt á Genfarfund-
inum, verður gripið til atkvæða-
greiðslu.
Málin standa nú þannig, að mikil
átök eru um ýms veigamikil atriði.
Ljóst er að útlinur heildarlausnar
muni byggjast á 12 milna land-
helgi, allt að 200 milna efnahags-
lögsögu og stjórnunarfyrirkomu-
lagi á alþjóða hafsbotnssvæðinu.
Framhald á bls. 13