Tíminn - 15.05.1975, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
Fimmtudagur-15. maí 1975.
Fimmtudagur 15. mal 1975.
TÍMINN
9
ísland er fámennt land,
og þótt listamenn séu
margir, þá eru þeir til-
tölulega fáir, sem tekst
að sjá sér farborða með
liststörfum, en þá er
auðvitað átt við skap-
andi listamenn, tón-
skáld, myndlistarmenn
og rithöfunda. Og svo
haldið sé áfram með þá
siðasttöldu, þá má lik-
lega telja þá á fingrum
annarrar handar, sem
lifa af þvi að semja bæk-
ur, einvörðungu, án þess
að liða beinan skort.
Einn þeirra er Gunnar
M. Magnúss, rithöfund-
ur, en hann hefur undan-
farin 25 ár stundað það
sem aðalstarf, — og eina
starfið— að setja saman
bækur, leikrit og út-
varpsefni.
Gunnar M. Magnúss gaf út sína
fyrstu bók árið 1928, Fiðrildi en
þaö voru smásögur. Brekkur,
sem var unglingabók, kom árið
1931 og siðan Börnin I Vlðigeröi,
sem kom út árið 1933, en það er
liklega frægasta unglingabók
Gunnars.
Annars má skipta ritum hans i
þrjá meginflokka. Skáldrit, sagn-
fræði og barna- og unglingabæk-
ur. Leikritin flokkast svo innan
þessara sömu flokka.
Gunnar M. Magnúss hefur gefið
út 46 frumsamdar bækur og
margar þeirra hafa verið endur-
útgefnar og þýddar hafa þær ver-
iö á fjölmörg tungumál. Auk þess
liggja eftir hann hundruð blaða-
greina, auk annars efnis, og mik-
ið mun enn til i handritum. Verð-
ur hann þvi að teljast með af-
kastamestu höfundum þessarar
aldar.
Við hittum Gunnar að máli nú
fyrir skömmu, en lengi hafði
staðið til að rita um rithöfundinn
Gunnar M. Magnúss í Timann,
þótt eigi hafi til þess komið fyrr
en nú.
Sagðist honum frá, sem fer hér
á eftir:
Höfundar sækja i
æskustöðvarnar
efni og atvik
— Ég er fæddur á Flateyri við
önundarfjörð en ólst upp i Súg-
andafirði og þar varð ég sjómað-
ur, er ég hafði aldur til, en siðan
lá leiðin i Kennaraskólann.
Það var mjög merkileg reynsla
aö alast þarna upp i þröngum
firði, hafandi svo úthafið þvert
fyrir fjarðarkjaftinum alla daga.
Einkum er þetta merkilegt, ef
það er skoðað i samhengi við
borgarlifið, eins og það er nú, t.d.
I Reykjavik.
— Hefur þetta komið fram I rit-
störfum þlnum?
— A þvl er ekki minnsti vafi.
Þaö eru liklega fáar bækurnar
minar, sem æskustöðvarnar eiga
ekki einhver itök i. Hugurinn
hvarflar ávallt þangað, og það
eru bæði persónur, tiðarandinn og
umhverfið, sem þarna koma til.
Annars er þetta algengt hjá
höfundum, en veldur ekki erfið-
leikum, þvi að i raun og veru er
allt fólk eins, i meginatriðum.
— Þetta kemur fram viða og ég
get bent á atvik, þessu til stuðn-
ings. Arið 1937 var ég i Danmörku
og skrifaði unglingasögu, sem
hlaut nafnið Suður heiðar.
Sama fólk i Búlgariu
og á Súgandafirði?
Þessi saga byggðist einvörð-
ungu á bernskuminningum min-
um. Hún hefur nú verið þýdd á
a.m.k. fjögur tungumál, þar á
meðal á rússnesku, búlgörsku og
þýzku.
Búlgarskur maður, lögfræðing-
ur að mennt, sem vinnur mikið að
þýðingum á búlgörsku úr Norður-
landamálum, skrifaði mér ágætt
bréf og sagði m.a.: — Þegar ég
var að lesa þess islenzku bók,
fannst mér og okkur fleiri, sem
búum á allt öðru horni heimsins,
aö við værum að lifa upp okkar
eigin æsku, eins og hún gekk til i
Búlgariu á svipuðum tima.
Nefndi hann dæmi um þetta, að I
raun og veru væru búlgarskir
strákar svipaðir þfeim vestfirzku.
Tilgreindi hann m.a. söfnunar-
náttúru, félagsstarfsemi, leyni-
félög og einhver hvöt var einnig á
báðum þessum stöðum tif þess að
láta gott af sér leiða.
Sitthvað fleira nefndi hann máli
sinu til stuðnings.
Þetta segir okkur, að i bókinni
sé fjallað um þetta sameiginlega,
sem til er i öllum manneskjum og
þvi hefur vestfirzkt uppeldi i
mörgu tillitit þjóðlegt og þá al-
þjóðlegt gildi.
Utanhéraðsmaður
kjörinn á þing
fyrir vestan
— Var ekki heitt I kolunum i
pólitlkinni á þessum uppvaxtar-
árum þinum?
— Jú. Það gat verið svipti-
vindasamt. Ég man vel þegar As-
geir Asgeirsson bauð sig fyrst
fram i V-lsafjarðarsýslu, 1923 að
mig minnir. Asgeir var afskap-
lega glæsilegur maður og per-
sónuleiki og ég tel að hann hafi i
raun og veru verið búinn að afla
sér pærsónulegs fylgis i sýslunni
áður en hann tók til máls á stjórn-
málafundum. Ég hafði ekki kosn-
ingarétt þá, var of ungur.
Asgeir kom fram á pólitiskum
fundi á Suðureyri. Ég var þá for-
maður Iþróttafélagsins þar og viö<
studdum Ásgeir, héldum meira
að segja samkomu fyrir hann á
Suðureyri. Þetta var eftir stjórn-
málafundinn og hann flutti
skemmtilegt erindi fyrir okkur
um Dala-karlana I Svíþjóð.
Asgeir Asgeirsson var kjörinn á
alþingi þá, fyrsti utanhéraðsmað-
ur aldarinnar, sem kjörinn var á
þing. Hann sigraði með miklum
yfirburðum og hélt kjördæminu I
tæplega þrjá áratugi, eða til árs-
ins 1952 að hann varð forseti ís-
lands.
Nokkru slðar fór ég suður og
settist i Kennarskólann og þá
varð Ásgeir kennari minn.
í framboði á
móti Ásgeiri
— 200 kall
frá Jóni Axel
— En þú varsteinhverntimann I
framboði á móti Asgeiri var það
ekki?
•— Jú það var nokkrum árum
siðar,aðég bauð mig fram á móti
Asgeiri. Jón Axel Pétursson var
þá framkvæmdastjóri Alþýðu-
sambandsins og vissi að ég var að
fara vestur i sumarleyfi með fjöl-
skyldu mína. Hann sagði Alþýðu-
flokkinn vera alveg i vandræðum
með fraTnbjóðanda i sýslunni og
bað mig að fara fram. Varð það
úr aö ég lét til léiðast, og ég man
að ég fékk 200krónur til fararinn-
ar, eða til þess að standa straum
að kostnaði við framboðið. Og ég
bauðmig svo fram fyrir Alþýðu-
flokkinn, en aðrir frambjóðendur
voru Guðmundur Benediktsson
og svo Asgeir Asgeirsson.
Ég fékk auðvitað ekkert — 35
atkvæði eða svo. Svo varð kjör-
dæmabreyting og við næstu kosn-
ingar bauð ég mig fram á móti
sömu mönnum og fékk þá 165 at-
kvæði og fékk nú varauppbótar-
mannskjörbréf.
100 dagar
á alþingi
Arið 1936 og 1937 var ég erlendis
við nám i Kennaraháskólanum i
Kaupmannahöfn og þá fór Ásgeir
I framboð fyrir Alþýðuflokkinn og
hefur þá vafalaust fengið þessi
165, sem ég hafði fengið fyrir
flokkinn.
— Nú er Ásgeir þingmaður
Framsóknarflokksins, kjörinn
utanflokka og siðan fyrir Alþýðu-
flokkinn. Þetta er einsdæmi, að
maður sé „hafinn yfir” flokka-
skipan. í hverju telur þú að þetta
hafi verið fólgið?
— Þetta var persónufylgi og ég
held að enginn hafi haft eins litið
fyrir þvi að afla sér fylgis, eins og
hann. Þegar Asgeir hætti, vann
Framsóknarflokkurinn kjördæm-
ið og Eiríkur Þorsteinsson fv.
kaupfélagsstjóri var kosinn á
þing.
— En þú komst á þing var það
ekki.
— Jú ég komst á þing löngu slð-
ar og sat á þingi i 100 daga árið
1955.
— En nú ertu atvinnurithöfund-
ur og hefur veriö það lengi. Hve-
nær hættirðu kennslu og byrjar að
skrifa þér til framfærslu, auk
annars?
Skáldið og rithöfundurinn Gunnar M. Magnúss. Á myndinni með hon um er Margrét Guttormsdóttir kennari, kona Jóhannesar Helga.
(Ljósm. Jóhannes Helgi.)
„Múrinn”
til Finnlands
— Ég hætti kennslu árið 1947 og
hefi siðan setið við að setja saman
bækur og þess háttar. Má þvi
segja að það séu rúmlega 25 ár,
sem ég hefi lifað af ritstörfum
Þetta hafa verið bækur, sem ég
hefi skrifað, en auk þess útvarps-
efni og núna seinast sjónvarps-
efni. Þeir sýndu Múrinn eftir mig
I sjónvarpinu og nú hafa Finnar
ákveðið að taka Múrinn til sýn-
ingar og er að þvi mikil uppörvun.
— Hvernig er rithöfundum
borgaö fyrir bækur?
— A þvi er nokkur munur —
mikill munur — þar ræður út-
gefandinn mestu og fer líklega
mest eftir sölu og söluhorfum. Þó
eru launakjör rithöfunda að einu
leyti verri en allra annarra, sém
vinna að bókagerðinni. Höfundar
fá yfirleittengin laun, fyrr en þeir
skila handriti. Þó er það til i mál-
inu að eitthvað sé greitt upp i
þetta, en meginreglan mun vera
sú, að fyrst verður höfundurinn
að skila handriti, þá fyrst fær
hann eitthvað borgað fyrir vinnu
sina.
Beðið eftir launum
Ef um prósentur er að ræða, þá
fær hann þó aðeins hluta af and-
virði launa sinna, þegar hann hef-
ur skilað handriti, siðan getur það
tekið mörg ár að fá afganginn
greiddan. Bóksalar gera upp
einusinni á ári — ekki oftar — og
þvi liður a.m.k. heilt ár á milli út-
borgana. Ég er hræddur um að
prenturum, bókbindurum og öllu
starfsliði i prentsmiðjum, eða
öðrum sem við þetta vinna, þætti
það skrýtin latina, ef þeim væri
ekki borgað fyrir vinnuna fyr en
búið væri að selja verk þeirra i
bókabúðum og búið væri að gera
upp á mörgum árum.
Þessum málum þarf að skipa i
nýtt horf, alveg eins og á sinum
tima var nauðsynlegt að neyða
peningakerfi, launagreiðslum
upp á atvinnurekendur (kaup-
menn), sem kom i stað milli-
færslu i verzlunum þeirra. Við
verðum að finna kerfi, sem gerir
höfundum það kleift að starfa að
bókagerð með svipuðum hætti og
þeir sem vinna að bókagerð i
prentsmiðjum og á bókbandsstof-
um.
— Hafa kjör höfunda batnað,
eða versnað á þessum 25 árum,
sem liðin eru?
— Um þetta er erfitt að segja,
en ég held að þau hafi nú frekar
batnað, en hitt. Þó er ekki hægt að
segja annað en að á sumum svið-
um hafa kjörin versnað. T.d. hvað
varðar greiðslur fyrir útlán úr
söfnum.
Einkum hafa kjörin batnað,
meðnýjum samningum viðrikis-
útvarpið og aðra fjölmiðla, en i
bókabransanum stendur þetta i
stað.
Rithöfundar
einangruð stétt
Rithöfundar eru einangruð
stétt, sem ekkert hefur bak við sig
nema þessar bækur, sem þeir
hafa skrifað og svo auðvitað sam-
tökin, sem ávallt hafa verið frem-
ur hjálparvana. Það er til dæmis
ekki fyrr en nú, að höfundar eru
almennt farnir að lita á samtök
sin sem stéttarsamtök, — barátt-
una,sem stéttarbaráttu, sem átti
fullan rétt á sér fyrir löngu. Sam-
tökin hafa fram til þessa fyrst og
fremst sýrit menningarviðleitni
og menningarmálum áhuga, en
hafa sinnt kjaramálum slaklega.
Það er gott að vera i menningar-
félögum, en til þess að hjara i
þessum heimi, er stéttabarátta
lika nauðsynleg fyrir höfundana.
— Hvað um bókasafnsmálið?
— Bókasafnsmálið er eitt af
G.M.M., ásamt barnabörnum slnum, þeim Ásu Valgerði, Kristlnu og
Eirlki. Myndin er tekin kl. 07.30 aö morgni 3. júll 1974 við Hótel Loft-
leiðir, er börnin voru að fara til Danmerkur, þar sem þau búa með for-
eldrum slnum, þeim Agnesi Engilbertsdóttur og Gunnsteini Gunnars-
syni, lækni.
Sæti númer sex
þessum óleystu málum hér á
landi. Það snýst um greiðslur til
höfunda fyrir útlán á verkum
þeirra i bókasöfnum. Milljónir
eintaka fara i útlán á hverju ári.
Fyrir þessar bækur fá flestir
höfundar 5-600 krónur áári.Þeir,
sem mest hafa skrifað, innan við
10.000 krónur á ári, og sá hæsti
tæpar 20.000 krónur á ári.
Með núverandi fyrirkomulagi
eru greiddar 4 krónur á „kjölinn”
i almenningsbókasöfnum. Skóla-
bókasöfn og sérbókasöfn greiða
ekkert.
Þetta þarf að breytast, þannig
að höfundar fái sanngjarna
greiöslu fyrir verk sin. Þessi mál
hafa veri leyst annarsstaðar á
Norðurlöndunum, og fá nú
höfundar þar obbann af tekjum
sinum gegnum bókasöfnin. Þá er
miðað við bókafjöldann, sem
lánaður er út eftir einstaka höf-
unda, en ekki við kjalafjöldann,
sem liggur i hillum safnanna eftir
einstaka höfunda. Bókasafns-
gjöld eru samt væg fyrir almenn-
ing og hindrar engan mann i þvi
aö fá léðar bækur.
Það mætti nefna ótal dæmi um
þaö, að rikið og bæjarfélögin
keppa við bóksöluna i landinu.
Menn geta fyrir næstum ekkert
gjald fengið léðar nýjar forvitni-
legar bækur fyrir svo sem ekki
neitt. Hvers vegna skyldu menn
þá vera að kaupa bækur, sem þó
eru aðaltekjulind höfunda? Nei á
þessu verður að verða breyting og
það ætti að vera menningarlegt
baráttumál þjóðarinnar að færa
kjör Islenzkra rithöfunda til sam-
ræmis við kjör höfunda annars
staðar á Norðurlöndunum.
— Hvenær kemur hún út?
— Ég á eftir nokkurra vikna
vinnu, en handritið gæti orðið til-
búið i næsta mánuði.
Bækur og
hagvöxtur
— Nokkuð, sem þú vilt segja að
lokum?
— Já, aðalinntak þessa samtals
mun hafa verið um launakjör rit-
höfunda. Aðallega hefur verið
rætt um praktfska hluti, stað-
reyndir um vond kjör rithöfunda
nauðsynlega menn i hvaða þjóð-
félagi sem er. Þeir skilgreina
samfélagið og auka fegurð mann-
lifsins. Að efla bókmenntir i land-
inu,hvort sem þeim er komið fyr-
ir I innbundnum bókum, eða þær
eru settar á leiksvið, i útvarpi,
eða sjónvarpi, eða i blöðum og
timaritum, það er skylda allra
manna. Að efla þessi störf, er
ekki þýðingarminna fyrir þjóð-
ina, en að efla útgerð og land-
búnað, og þess sér lika stað i hag-
vextinum, ef rétt er á haldið.
JG
— Hvað ertu nú að skrifa um?
— Það eru endurminningar.
Sæti númer sexheitir hún, og 100
dagar á alþingi gæti hún lika heit-
ið. Þetta eru minningar úr þjóð-
málabaráttu, palladómar um
samþingsmenn mina og um sam-
skipti min við alls konar fólk ann-
að.
Gunnar M. Magnúss, rithöfundur.
HEFUR SKRIFAÐ EINA BÓK
Á ÁRI í 47 ÁR
Rætt við Gunnar AA. AAagnúss, rithöfund,
r
en hann er einn örfárra Islendinga, sem
hefur haft ritstörf að aðalstarfi
Eysteinn Jónsson:
,,Hann var óþreyt-
andi að stappa
í okkur samvinnu-
stáli og félags-
anda"
Þegar ég kem I heimsókn i
Samvinnuskólann á 90. afmælis-
degi Jónasar Jónssonar, sækja
minningarnar fast á. Fyrir 50 ár-
um kom ég I þennan skóla. Skól-
inn var þá á þriðju hæð I Sam-
bandshúsinu við Sölvhólsgötu i
Reykjavik. Sambandshúsið var
þá strax með stórbyggingum tal-
ið, en var samt liklega ekki nema
svo sem fjóröi hluti af Sambands-
húsinu eins og það er nú. Skólinn
var þá sex ára. Sambandið haföi
haft mikil viðskiptastörf meö
höndum á annan áratug, og var
strax oröin voldug stofnun, en
haföi þó ekki til afnota fyrir viö-
skiptin nema eina hæð hússins
eöa svo. Neðsta hæðin var leigð
öðrum. Margt hefur sem sé
breytzt slðan. Skólinn haföi tvær
stofur á þriðju hæðinni og þar var
einnig Ibúö skólastjórans — hús-
bóndans á efstu hæöinni, Jónasar
Jónssonar og fjölskyldu hans.
Samvinnuskólinn var þegar
býsna frægur orðinn, þótt ungur
væri að árum. — Kom það til af
þvi sumpart, aö hann var skóli
samvinnunnar, — voldugrar
félagsmálahreyfingar — alþýðu-
hreyfingar, sem var i framsókn
og i örum vexti og átti sannarlega
sina andstæöinga. Þá var skólinn
ekki siöur annálaður af húsbónda
sinum, Jónasi Jónssyni, sem þá
og áratugum saman var öflugasti
málsvari þessarar vaxandi og
voldugu hreyfingar. Það var
ekkert logn umhverfis Sam-
bandshúsið, allra sizt á þriðju
hæð Sambandshússins, þó að
hann væri að sjálfsögðu hvassari
sunnan megin, þar sem skóla-
stjórinn bjó, en skólans megin.
Ég man það, hvað karlarnir
heima — fyrir austan, sögðu sum-
ir við mig, þegar þeir fréttu, að ég
ætlaöi i Samvinnuskólann: —
Jæja, svo þú ætlar til Jónasar —
og kimdu ibyggnir. Þeim likaði
þetta vel, þvi að þeir voru nálega
allir gallharðir samvinnukarlar.
En þetta átti ekki við alla, þvi að
sumir töldu þá unglinga illa
komna, sem i þessi ósköp rötuðu.
Menn sögðu, að þaö væri kennt
fleira en verzlunarfræði i sam-
vinnuskólanum, og það var svo
sannarlega rétt. Jónasi Jónssyni
var vist ekkert fjær en aö gleyma
þvi, að samvinna var ekki bara
viðskipti, þó að þau væri mikils-
verð, heldur einnig félagsmála-
hreyfing, byggð á hugsjón sam-
'V'álpar og jafnréttis, þar sem all-
ir höfðu sama rétt — fátækir og
rikir — og hver studdi annan.
Þótt skólinn væri ungur, haföi
Jónas þegar mótað hann eftir
sinu höföi og ekki slzt kennslu
sina I tveimur námsgreinum, sem
hann nefndi samvinnusögu og
félagsfræöi, og þessi fræði kenndi
hann meö þeim hætti, sem ekki
gleymist.
Hann rakti afrek og forystu-
starf Rochdale-vefaranna og þró-
un samvinnunnar erlendis. Gerði
Itarlega grein fyrir upphafi sam-
vinnuhreyfingarinnar hérlendis
og voru þá hæg heimatökin, þvi
að þar voru mestu tlðindin úr
hans eigin heimabyggð, en úr
þeim jarðvegi var hann sprottinn.
Ekki vantaöi fjölbreytnina I
þessi fræði I munni Jónasar.
Hann sagði okkur söguna af Pétri
Jónssyni á Gautlöndum, sem var
svo undarlega lengi á leiðinni yfir
heiðina, að menn óttuðust um
hann, en i ljós kom, að hann taldi
sig þurfa að berja snjóinn af
vörðunum, svo að öðrum vegfar-
endum gengi betur að sjá þær, og
þess vegna dvaldist honum svo
mjög. Hann sagöi okkur fjölda
dæma um þann hugsunarhátt,
sem aðdáunarverður væri og til
fyrirmyndar að þegnskap og
félagshyggju. Stór og gapandi
hættuleg hola kom i reiðbraut
Skagfirðinga. Menn þeystu um
brautina og geröu ekki aö, — unz
loks kom sá, sem steig af baki og
fyllti holuna, og sá, sem þaö gerði
var séra Sigfús Jónsson, áratug-
um saman helzti samvinnuleið-
togi Skagfirðinga.
Ekki veit ég viö hvaða bækur
Jónas studdist i félagsfræöi-
kennslu sinni, — ef hann studdist
þá við nokkra sérstaklega. Hann
fjallaði I erindum og samtölum
um ótal þætti mannlegra sam-
skipta. Gaf góö og fööurleg ráö og
leiöbeiningar. I þessu öllu var
andinn sá sami. Jónas Jónsson
var sem sé óþreytandi i þvi að
stappa I okkur samvinnustáli og
félagsanda.
Svo var þaö hin hliðin. Bók-
haldskennslu höfðum við góða og
praktiskan reikning til þess aö
nota við viöskipti, og talsvert
i tungumálum, og svo vel mátti
kalla, aö menn kæmust á flot.
Hagfræðidoörant höföum við á
sænsku seinni veturinn, sem okk-
ur gekk þó hálfilla aö glima við —
og uröum að reyna aö nota brjóst-
vitiö til að fylla i eyðurnar, þegar
málakunnáttuna þraut. Hvort
þaö, sem þannig var til komið,
reyndist betur eða verr en þaö
hefði gert, sem á bókinni stóð,
þegar út I lifiö kom — veröur
aldrei upplýst.
Þegar út úr skólanum kom,
vorum við að sjálfsögöu litt lærð
— ekki sizt á þann mælikvarða,
sem nú er notaöur, en menntandi
haföi dvölin verið, og við vorum
brennandi i andanum.
Einhvern veginn fannst mér
Jónas Jónsson treysta þvi, að ef
áhuginn væri glæddur — ekki
bara á samvinnustefnunni, þótt
þaö væri mikilsvert — heldur
einnig á þvi marga fagra og
skemmtilega, sem lifið hefði að
Framhald á bls. 13
Þegar Samvinnuskólanum i Bifröst i Borgar-
firði var slitið 1. mai, ávarpaði Eysteinn Jóns-
son, varaformaður stjórnar S.Í.S., nemendur
og minntist sér i lagi Jónasar Jónssonar, sem
mótaði skólann i öndverðu og stjórnaði honum
áratugum saman, enda fóru skólaslitin fram,
eins og jafnan áður, á afmælisdegi hans. Hefði
Jónas orðið niræður þennan dag, ef honum
hefði enzt aldur til.
Timinn birtir hér ræðu Eysteins við þetta
tækifæri.