Tíminn - 15.06.1975, Blaðsíða 21

20
TÍMINN
Sunnudagur 15. júni 1975
Sunnudagur 15. júni 1975
TÍMINN
21
„MENN KUSU AÐ
VINNA SAMAN"
Þaö vakti óneitanlega talsveröa
athygli á aöalfundi Sambands is-
ienzkra samvinnufélaga, sem
haldinn var á dögunum i Bifröst i
Borgarfiröi, þegar Jakob Fri-
mannsson boöaði i ræðu sinni, aö
hann haföi I hyggju að láta af for-
mennsku i stjórn SIS, en hann
haföi setið i stjórninni áratugum
saman, og seinast sem formaöur
um margra ára skeiö.
Aö visu er þaö ekki einsdæmi aö
menn fækki störfum, þegar
aldurinn færist yfir þá. Jakob er
nú 75 ára, og svo tengt er nafn
hans samvinnuhreyfingunni, aö
menn hugleiddu ekki breytingar,
hvað þá annað, en viö þetta sat,
og var Eysteinn Jónsson fv. ráö-
herra kjörinn formaður SIS á hin-
um sama fundi.
Á aðalfundinum i Bifröst var
ráðgert að ná tali af Jakobi fyrir
blaðið, en þar eð menn áttu i önn-
um við fundastörf, og þá ekki sizt
formaðurinn, varð þvi ekki við
komið þá, og þvi lögðum við leið
okkar til hans norður á Akureyri
til þess að fá umrætt vif^tal fyrir
blaðið. Það var auðsótt og við
lögðum á brekkuna einn sunnu-
dagsmorgun, upp gilið, og regn-
þvegin jörðin ilmaði þekkilega i
uppstyttunni. Jakob var úti i
garði, þegar við komum, i vor-
verkum, þvi nú var sumanið aö
koma i sjötugasta og fimmta
sinn. Við gengum til stofu, og
fyrsta spurningin hljóðaði svo:
Byrjaði í „búðinni"
hjá Haraldi
Björnssyni leikara
— Hvenær komst þú fyrst til
starfa hjá KEA?
— Það mun hafa verið þegar ég
kom út úr Verzlunarskólanum ár-
ið 1918. Ég fæddist hér á Akureyri
árið 1899 og lauk hér gagnfræða-
prófi, en fór siðan i Verzlunar-
skólann. Kaupfélagsstjóri var þá
Hallgrimur Kristinsson, en
Sigurður bróðir hans, siðar for-
stjóri SIS, gegndi starfinu fyrir
hann um þetta leyti.
Ég byrjaði sem búðarþjónn i
„búðinni”, sem kölluð var, og
minn „búðarsjeff” var Haraldur
Björnsson, sem siðar varð frægur
leikari. Haraldur var búðarstjóri,
eins og það var nefnt þá, en það
var mikið trúnaðarstarf. Hann lét
skömmu siðar af þvi og fór utan,
árið 1924, og hóf nám við konung-
lega leikhúsið i Kaupmannahöfn.
Það varð siðan upphafið að löng-
um og merkum leikferli hans,
eins og flestir vita.
„Búðin” var þá til húsa i húsi
þvi er stendur andspænis Hótel
KEA, hinum megin við Hafnar-
Vann í
I »11
,,buoinni ,
þegar
Haraldur
Björnsson
leikari var
„búðarsjeff"
hjá KEA
stræti. Þar var öll verzlunin þá,
að undantekinni kornvöru, en hún
var afgreidd i pakkhúsinu, sem
var rétt norð vestan við búðina,
og stendur raunar enn.
Meö Vilhjálmi Þór
— Var Vilhjálmur Þór ekki
byrjaöur hjá KEA þá?
— Jú, hann var þarna þá. Við
vorum jafnaldrar, en hann byrj-
aði hjá kaupfélaginu, þegar hann
var 12 ára gamall. Vilhjálmur var
um þetta leyti fulltrúi kaup-
félagsstjórans, og þegar Hall-
grimur Kristinsson dó árið 1923
og Sigurður Kristinsson, bróðir
hans, tók við forstjórastarfinu i
SÍS eftir hann, þá varð Vilhjálm-
ur kaupfélagsstjóri KEA.
Nú, ég var þarna i búðinni, en
siðar var ég gerður að skrifstofu-
stjóra. Þegar Vilhjálmur tók við
kaupfélaginu, varð ég svo fulltrúi
hans, og sá þá m.a. um öll inn-
kaup fyrir félagið og fleira, er þvi
starfi fylgir.
Þetta var mikið starf, þvi kaup-
félagið keypti mikið af vörum
beint frá framleiðendum ytra, til
þess að fá sem bezt viðskiptakjör.
— Hvenær varöst þú svo kaup-
félagsstjóri?
— Ég tók við kaupgfélaginu eft-
ir Vilhjálm Þór. Hann fór vestur
til Bandarikjanna árið 1938 til
þess að annast um deild Islands i
heimssýningunni miklu, sem
haldin var árið 1939 i New York.
Ég tók við kaupfélaginu i fjarveru
hans og var settur kaupfélags-
stjóri, en þegar útséð var um að
hann kæmi aftur til starfa hjá
KEA, þá tók ég við að fullu og var
skipaður i starfið árið 1940, frá 1.
janúar það ár. Þessu starfi
gegndi ég svo þar til ég skilaði af
mér árið 1971.
Seldi brennivín
úr tunnum
— Hvernig var verzlunin á
Akureyri, um þaö leyti sem þú
byrjar verzlunarstörf?
— Þar var kaupfélagið, og svo
voru margar kaupmannsverzlan-
irhér lika. Ég byrjaði strák-
ur sem búðarmaður hjá Jakob
Havsteen, föður Júliusar heitins
Havsteen sýslumanns og afa Jó-
hanns Hafstein, frv. forsætisráð-
herra. Hann var alltaf góður við
mig, gamli maðurinn, og þar
seldi ég brennivin af tunnu auk
annars, óg er mér nær að halda að
ég sé eini núlifandi Islendingur-'
inn, sem hefur haft þann starfa
með höndum.
Ég var hjá Havsteen gamla tvö
sumur og eitt sumar i annarri
stórri verzlun hér á Akureyri,
verzlun Snorra Jónssonar, en sið-
an fór ég til kaupfélagsins.Þessar
gömlu kaupmannsverzlanir höfðu
sinn stil, hvað sem allri viðskipta-
pólitik lföur og Eyfirðingar meta
góða þjónustu i verzlun að verð-
leikum.
Mestu munaði þegar
bændur fengu dag-
iegar tekjur af mjólk
— Hvenær kemst sú skipan á
KEA, sem félagiö býr viö nú?
— Það er mjög snemma. 1 raun
og veru er þó erfitt að timasetja
þetta nákvæmlega, þvi að upp-
bygging félagsins hefur orðið á
mjög mörgum áratugum, og hef-
ur verið nær samfelld. Þó hefur
stofnun Mjólkursamlags KEA
liklega skipt mestum sköpum, en
það var 1928. Jónas Kristjánsson
hafði þá nýlega lokið prófum i
mjólkurfræði, og tók að sér rekst-
ur samlagsins. Þetta hafði geysi-
leg áhrif, þvi að nú voru bændur i
sveitum komnir með daglegar
tekjur, en það hafði aldrei verið
áður. Einnig voru kaupin á
ullarverksmiðjunni Gefjun á
sinum tima mverkilegur viðburð-
ur i samvinnustarfinu á Akureyri.
Vilhjálmur Þór, sem átti sæti i
Sambandsstjórninni, beitti sér
fyrir þvi að Sambandið keypti
verksmiðjuna, sem var i veruleg-
um rekstrarörðugleikum. Þessi
verksmiðjuiðnaður SIS er undir-
staða þeirrar iðnþróunar, sem
siðar varð á Akureyri, og átti sinn
þátt i peningaveltunni i bænum og
nágrenni hans.
KEA of stórt?
— Það er stundum rætt um að
KEA sé „of stórt” Stefnduð þið aö
algjörri einokun?
— Nei öðru nær. Auðvitað varð
fyrirtækið snemma stórt, en
ástæðan til þess var sú — fyrst og
fremst — að þarna var og er gott
að verzla.Þá sögu má rekja langt
aftur, allt til gömlu búðarinnar.
Með tilkomu verzlunarhússins,
sem reist var 1929, varð veruleg
aukning á viðskiptum. Þetta var
stórverzlun, sem hafði upp á að
bjóða mikið vöruúrval og hag-
stætt verð. KEA varð þvi stórt
fyrst og fremst af þvi að menn
töldu sér hag i að verzla þar.
Við höfðum sömu stefnu alla tið
vöruverð var svipað og hjá kaup-
mönnum, en við greiddum við-
skiptamönnum arð á hverju ári 6-
10% og það munaði um minna.
Heimilin sáu sér auðvitað hag i
þvi að verzla við KEA. Stofnsjóð-
ur félagsins jókst hröðum skref-
Gömul kaupmannsverzlun á Akureyri, (myndin liklega frá árinu 1910).Jakob Frimannsson hóf verzlunarstörf I kaupmannsverzlun á Akur-
eyri, þegar hann var unglingur og seldi þá m.a. brennivfn af tunnum.
Rætt við Jakob
Frímannsson,
fyrrum
framkvæmdastjóra
Kaupfélags
Eyfirðinga, sem nú
lætur af starfi sem
stjórnarformaður
SÍS
vinnufélagsins, eða Kaupfélags
Eyfirðinga, á fyrst og fremst
sameiginlega hagsmuni, sem
þarf að gæta, sérsjónarmiðin
skipta minna máli.
Stofnsjóðir
kaupfélaganna
hafa brunnið í
verðbólgubálinu
— Nú byrjar þú sem ungur
maður störf — fyrst I kaupmanns-
verzlun í gömlum stil og siöan I
kaupfélagi, þar sem þú skilar
lengstum starfstima. Ertu sann-
færður um ágæti samvinnu-
verzlunar umfram kaupmanna-
verzlunina. Var þetta rétt stefna,
eöa heföi verið æskilegt aö málin
hefðu þróazt á annan veg?
— Já ég er sannfærður um að
kaupfélögin hafi verið rétta stefn-
an. Þau eru á hverjum stað undir-
staða framfara og margt hefur
verið gert, sem maður fær naum-
ast séð að kaupmannaverzlun
hefði verið fær um.
Jakob Frimannsson, fyrrum forstjóri KEA ásamt konu sinni Borghiidi Jónsdóttur. Myndin er tekin I garöi þeirra hjóna siöastliðinn sunnudag.
Aöalstöövar KEA á Akureyri. Húsiö var reist áriö 1929 og var þá (og er kannske enn) giæsilegasta verzl-
unarhús á fslandi. Þarna sat Jakob og stjórnaði hinum fjölbreytta rekstri Kaupfélags Eyfiröinga.
Við sjáum þetta hér á Akureyri,
þar sem við gátum verzlað og
haft eðlilega verzlunarálagningu.
Þegar öllum verzlunararði er
skilað i stofnsjóð, þá safnast fyrir
rekstrarfé, sem ómetanlegt gildi
hefur fyrir félögin. Ef ekki hefði
komið til þessi mikla verðbólga,
sem brennt hefur upp sjóði félag-
anna, hefði enn meiri árangur
náðst. Ef dýrtiðin og verðbólgan
hefðu ekki farið slikum hamför-
Stjórn SÍS
er ekki
„upp á punt,"
heldur
tekur allar
meiriháttar
ákvarðanir
um, þá hefðu kaupfélögin haft
miklu frjálsari fjárhag en núna
er, þannig aö árangurinn hefur
ekki orðið eins mikill og vænta
mátti.
Almenningur
hefur gagn af
f jármunamyndun
Samvinnufélaganna
Við getum séð árangurinn af
starfinu með öðrum hætti. Bænd-
ur i Eyjafirði byrjuðu snemma að
byggja upp sinar jarðir með að-
stoð kaupfélagsins. Sú fjármuna-
myndun og aðstaða, sem kaup-
félagið hefur veitt bændum, varð
til þess að þeir gátu byggt upp
jarðirnar. Með tilkomu kaup-
félaganna, hafði almenningur á
Islandi i fyrsta sinn gagn af fjár-
munamyndun i verzlun, en
verzlunarágóðinn varð ekki
einkaneyzlu ákveðinnar stéttar
að bráð, eða fór i einkaneyzlu ör-
fárra manna.
— En sambandiö viö félags-
mennina hvernig var það?
— Samskiptin við félagsmenn-
ina voru góð. Ánægjuleg oftast.
Starf kaupfélagsstjóra i stóru
félagi er margþætt og menn eiga
við hann margháttuð erindi. Fáir
þekkja betur kjör manna og
áform. Þetta er þvi lifandi starf,
ef svo má segja, og þvi nokkurs
virði að hafa fengið að vera með.
Ef hlutirnir eru skoðaðir i sam-
hengi, munu flestir viðurkenna,
að sú velmegun, sem hér rikir sé
einkum til orðin, vegna þess að
menn kusu að vinna saman, sagði
Jakob Frimannsson að lokum.
Jónas Guöqiundsson
um og tryggði félaginu mikið
rekstrarfé.
Við getum lika skýrt þetta á
annan hátt, ef félagið hefði ekki
verið starfi sinu vaxið, hefði ekki
tryggt vörur á hagstæðu verði og
nauðsynlega þjónustu, þá hefðu
menn ekki skipt við það.
I stjórn SÍS 1946
— En svo vikiö sé að störfum i
stjórn SÍS. Hvenær ertu kosinn i
Sambandsstjórn?
— Það var árið 1946. Það hefur
verið hefð, eða allt að þvi, að
kjósa mann héðan i stjórn SIS.
Fyrst var það Sigurður Kristins-
son, síðan Vilhjálmur Þór og
Einar á Eyrarlandi, sem var for-
maður stjórnar KEA i mörg ár,
nú og svo ég, en við tók Valur
Arnþórsson, sem núna stjórnar
KEA.
Af þeim, sem sátu i stjórn SIS
árið 1946, voru nú ekki aðrir eftir
en ég, Þórður Pálmason i Borgar-
nesi og Eysteinn Jónsson, sem nú
var kjörinn formaður. Þórður
kaus lika að hætta á fundinum i
vor. Stjórnarformaður i SIS varð
ég svo árið 1958.
— Hefur stjórn SÍS raunveru-
lega völd, eða er þetta viöhafnar-
samkoma fyrirmanna i Sam-
vinnuhreyfingunni?
— öðru nær. Stjórn SIS hefur
frá fyrstu tið haft miklu hlutverki
að gegna. Ég hefi unnið með öll-
um forstjórum SIS, allt frá dög-
um Hallgrims heitins Kristins-
sonar, og þeir hafa allir stuðzt við
stjórnina og haft við hana fulla
samvinnu. Auðvitað skiptir
stjórnin sér ekki af daglegum
rekstri, ef svo má orða það, en
það er aldrei farið út i neitt stór-
vægilegt hjá Sambandinu, án
þess að málin séu fyrst rædd i
sambandsstjórninni, og linurnar
eru lagðar þar.
Stjórnin heldur fundi reglulega,
kemur saman fjórum til sex sinn-
um á ári. Þar af eru fjórir
stjórnarfundir, sem standa
nokkra daga. Ennfremur er
stjórnin kölluð saman, ef nauðsyn
ber til, á öðrum timum. Stjórnin
tekur allar meiriháttar
ákvarðanir, t.d. i fjárfestingar-
málum, hún er stefnumótandi i
þeim málum og einnig i við-
skiptalegum málum og félags-
málum Samvinnuhreyfingarinn-
ar á Islandi.
30 ár i bæjarstjórn
— Ertu nú hættur öllum störf-
um i Samvinnuhreyfingunni?
— Ekki er það nú alveg. Ég á
enn sæti i stjórn Oliufélagsins hf,
og i stjórn Samvinnutrygginga,
en það siðarnefnda heldur aðal-
fund sinn eftir 10 daga. Þá er ég
einnig formaður stjórnar Út-
gerðarfélags Akureyringa h/f,
sem er orðið stórfyrirtæki i sinni
grein. Við eigum núna fimm skut-
togara og einn siðutogara.
— En pólitikin. Ertu hættur þar
lika?
— Ég tel mig nú ekki hafa verið
mikið i pólitik. Að visu sat ég i
bæjarstjórn hér á Akureyri allt
frá árinu 1942 þar til i seinustu
kosningum, um 30 ár. Liklega
hefði ég getað farið i stjórnmál,
þvi að á sinum tima var óskað
beinlinis eftir þvi fyrir sunnan.
Þá hefði ég sagt af mér störfum
hjá KEA, þvi að ég taldi að það
gæti naumast samrýmzt störfum
minum þar að sitja á þingi. Þar
með var það úr sögunni.
Næg verkefni
hjá KEA
— Ef saga KEA er skoðuð, þá
sést að allir fyrirrennarar þinir
hafa hætt og fariö tii annarra
starfa. Datt þér aldrei i hug aö
hætta og fá þér annað starf?
— Min var stundum freistað.
Ég minntist nú á stjórnmálin áð-
Er líklega
síðasti
íslendingurinn,
sem seldi
brennivín
í verzlun
á Akureyri
an, og það voru stundum gerðar
tilraunir til þess að fá mig suður i
eitt og annað. 1 raun og veru þá
var alltaf svo mikið að gerast hér
á Akureyri — og i KEA, að ég
hafði ærin viðfangsefni, og þvi sá
ég aldrei ástæðu til þess að leita
eftir verkefnum hjá öðrum.
— Hver voru helztu viöfangs-
efni Kaupfélags Eyfiröinga i
þinni tið?
— Eins og fram kemur hér á
undan, þá hafði félagið þegar
mótazt að verulegu leyti, þegar
ég tók við stjórn þess.
Mjólkursamlagið hafði verið
stofnað, stóra verzlunarhúsið var
risið og fleira. Þó var uppbygg-
ingarstarfinu haldið áfram.
Grundvöllur félagsins hafði verið
lagður, en uppbyggingarstarfið
hélt stöðugt áfram. Það kom
einkum i minn hlut að sjá um
byggingu útibúa, sem nú eru lik-
lega 10 talsins út um allan bæ, en
auk þess sá ég um byggingu úti-
búa hér út með firðinum. Það var
stofnsett útibú á Dalvik, og svo
byggðum við hús á Grenivik,
Hrisey og Hauganesi.
Framleiðendur
og neytendur
saman i félagi
— Nú er Kaupfélag Eyfirðinga
félag bænda og neytenda. Bændur
og framleiöendur eru i sama
félagi og neytendur þeirra. Er
ekki erfitt að sætta þessi öfl innan
sömu félagsheildar, þar eö manni
viröist, að ólik sjónarmið hljóti aö
rikja hjá framleiöanda, eöa selj-
anda og svo hins vegar neytanda
og kaupanda búvöru?
— Þetta sjónarmiö hefur verið
sett fram. Til eru lika kaupfélög,
þar sem þessu er skipt. Fram-
leiðendur eru þar i sérstöku félagi
og neytendur i öðru. T.d. á
Blönduósi, — eða i Austur-Húna-
vatnssýslu, Árnessýslu og viðar.
— Hérna hafa ekki verið neinir
erfiðleikar að þessu leyti, þvi að
eyfirzkir bændur hafa ávallt verið
skilningsgóðir hvað þessu við vik-
ur. Félagsmannafjöldinn hefur
auðvitað aukizt gifurlega á Akur-
eyri, og það væri hugsanlegt að
Akureyringar tækju öll völd, þar
eð þeir hafa kannski helming full-
trúanna. Þetta hefur þó ekki
komið að sök. Við höfum átt hæfa
menn i félagsstarfinu, sem hafa
séð, að nauðsynlegt var að hafa
þetta saman, þar eð bolmagn fæst
ekki á annan hátt. Samvinna
þessara aðila innan sama félags,
hefur i raun og veru gert gæfu-
muninn hér. Bændur hafa skiln-
ing á þvi, að félagið beiti sér fyrir
atvinnumálum og öðru, sem i
fljótu bragði virðist ekki til hags-
bóta fyrir landbúnaðinn og neyt-
endur sjá ekki ofsjónum yfir
framkvæmdum, sem varða
.bændur og afurðasöluna sérstak-
lega. Ef málið er skoðað i kjölinn,
kemur nefnilega i ljós, að allt
þetta fólk, sem er innan sam-