Tíminn - 15.06.1975, Blaðsíða 37

Sunnudagur 15. júni 1975
TÍMINN
37
SPIRAX
SARCD
Hitastillir fyrir
loft og vökva
Þrýstiminnkari
fyrir
vökva
og
gufu
cÁ| KIMN VÉLADEILD
■ Suðurlandsbraut 8 • Reykjavik • Simi 8-46-70
Félagsskapur
baenda
Bændur, eins og aðrar þjóð-
félagsstéttir, eru háðir rikis-
valdinu um verðlag. Og hagur
þeirra er að verulegu leyti undir
þvi kominn, að góður markaður
sé fyrir búvörur. En bóndinn
ákveður • sjalfur störf sin og
framkvæmdir, gengur frjáls og
óháður til verka á búi sinu og er
sinnareigin gæfu smiður, miklu
fremur en þeir, sem hyggjast
bæta hag sinn með þvi að gera
sifellt kröfur til atvinnurekand-
ans. Þessari stöðu bóndans i
þjóðfélaginu fylgir sjálfræði og
áby rgðartilf inning.
Bændur þurfa eigi að siður að
leysa af hendi margs konar
verkefni, sem eru einstaklingi
ofraun, einkum ef sótt er fram
með siauknum umbótum.
Aby rgðartilfinning eykur
félagshyggju og skerpir þá
hugsun, að þar sem einum er
lokuð leið, geta þrir um þokað.
Löng reynsla sannar, að i ýms-
um félagsmálum hefur bænda-
stéttin stigið lengra fram en
aðrar þjóðfélagsstéttir. Með þvi
hefur hún i senn stórbætt hag
sinn og gefið fordæmi, sem ætti
að vera öðrum stéttum lær-
dómsrikt.
Fyrir 138 árum, — á þeim tim-
um þegar þjóðin hafði verið
svipt Alþingi og athafnalif henn-
ar var í djúpri lægð, — var
stofnað Suðuramtsins hús — og
bústjórnarfélag. Tilgangur
félagsins var að auka velmegun
bændastéttarinnar á féiags-
svæðinu, en það náði frá
Skeiðarársandi vestur i Borgar-
fjörð. í lögum, er félaginu voru
sett, segir svo:
„Ásetur það sér þvi eftir efn-
um með ráði og dáð, eða með
ritgerðum og peningastyrk og
verðlaunum, að efla og frama
búskap, lagfæra og betra
búnaðarháttu amtsbúa til sjós
og sveita.”
Félag þetta var upphaf
búnaðarsamtaka og fyrir-
rennari Búnaðarfélags íslands.
Um svipað leyti og konungur
gaf út tilskipun um, að endur-
reisa skyldi Alþingi, var i sveit-
um hafizt handa um stofnun
hreppabúnaðarfélaga. Fyrsta
félagið af þvi tagi var stofnað á
Norðurlandi, og ári siðar annað
á Suðurlandi. Þá var brautin
rudd á þessu sviði, svo að
hreppabúnaðarfélög náðu að
festa rætur í mörgum sveitum á
siðara helmingi 19. aldar, þótt
starfsemi þeirra væri lömuð i
hinum miklu harðindum á
siðasta fjórðungi aldarinnar. A
siðasta áratug 19. aldar var
undirbúið að koma á fót alls-
herjarsamtökum búnaðar-
félaga, og árið 1899 var Búnað-
arfélag íslands stofnað.
Á öndverðri 20. öld er svo
félagsstarfið eflt með stofnun
búnaðarsambanda i landshlut-
um eða einstökum héruðum.
Á þeim timum, þegar nær allt
var unnið með handverkfærum,
gátu verk, sem hreppabúnaðar-
félög beittu sér fyrir, ekki orðið
stór i sniðum. En viða gengust
félögin fyrir búnaðarvinnu, er
unnin var af hópi manna. Hvert
félag hvatti félagsmenn til
framkvæmda við sléttun túna,
áveitur á engjar o.fl. og gaf sér-
hverjum bónda á félagssvæðinu
kostá þvi að njóta góðs af fram-
taki félagsins. Eftir að jarð-
vinnsla hófst með hestafli,
keyptu hreppabúnaðarfélögin
jarðyrkjuverkfæri.
Búnaðarsamböndin leysa af
hendi ýmis verkefni á stærra
svæði. Þau hafa m.a. á sinum
vegum héraðsráðunauta, sem
veita bændum leiðbeiningar um
framkvæmdir i búnaði.
Búnaðarfélag Islands er
æðsta stofnun búnaðarsamtak-
anna, og hefur umsjón með
framkvæmdum i landinu á sviði
jarðvinnslu og búfjárræktar,
sem rikisframlag er veitt til.
III
Um siðustu aldamót hafði
lagzt niður útflutningur lifandi
fjár til Bretlands. Við það
misstu bændur markað, sem
þeir höfðu talið sér hagstæðan.
Þá voru bændur þannig settir,
að sláturhús voru ekki til, ýmsir
bændur slátruðu sauðfé heima
og fluttu kjötið langar leiðir til
kaupstaðar. Vöruvöndun var
ekki nægileg. Verzlun með
sláturfjárafurðir var eingöngu i
höndum kaupmanna. 1 Reykja-
vik var stærsti markaðurinn
innanlands. Þangað ráku bænd-
ur úr nærliggjandi héruðum
skipulagslaust sauðfé til
slátrunar og kepptu hver við
annan á markaðinum.
Þegar bændur voru komnir i
þessa aðstöðu, þá leystu þeir
þessi vandamál sin sjálfir á
félagslegum grundvelli.
Sláturfélag Suðurlands var
stofnað árið 1907. Félagssvæðið
náði frá Skeiðarársandi vestur á
Snæfellsnes. Félagið lét þegar á
þvi ári reisa sláturhús i Reykja-
vik.
Um sama leyti hófust kaup-
félög handa i þessu efni, og árið
1907 voru á þeirra vegum reist
sláturhús á Akureyri og á Húsa-
vik. Siðan var af hálfu margra
kaupfélaga haldið áfram á þess-
ari braut. '
Með stofnun sláturfélaga,
framtaki kaupfélega og aðstöðu
ræktunarsambönd. Var stærö
þeirra félagseininga sniðin eftir
samgönguskilyrðum milli
byggðarlaga, og einnig við það
miðuð, að eigi minna en ein full-
komin vélasamstæða hefði fullt
verkefni. Ræktunarsamböndin
hafa starfað með góðum
árangri. Þau eiga hinar stór-
virku vélar, jarðýtur o.fl. ann-
ast rekstur þeirra og selja fé-
lagsmönnum vinnuna við kostn-
aðarverði.
V.
Félagsskapur bænda á ýms-
um sviðum hefur orðið þeim
mikil lyftistöng. Bændastéttin
hefur sjálf, með samvinnu-
hreyfinguna að bakhjarli, leyst
á viðtækum félagslegum grund-
velli erfið viðfangsefni og
vandasöm, sem við fyrstu sýn
virtust litt viðráðanleg, s.s.
meðferð og sala sláturafurða
eftir siðustu aldamót. Og á
fjórða áratug þessarar aldar
styrktu bændur aðstöðu sina og
bættu hag sinn með nýju skipu-
lagi á afurðasölu á grundvelli
löggjafar, er sett var um þau
mál árið 1934.
Samkvæmt framleiðsluráðs-
lögunum, sem að stofni til hafa
verið i gildi um 28 ára skeið,
skal söluverð landbúnaðarvara
á innlendum markaði miðast^
við það, að heildartekjur þeirra,
er landbúnað stunda, verði i
sem nánustu samræmi við tekj-
ur annarra vinnandi stétta. Oft
hefur á það skort, að þessu
marki yrði náð að fullu. Við
vaxandi verðbólgu hækkar
rekstrarkostnaður búanna örar
og meira en áætlað hefur verið
við verðlagningu. Þá hækkun
rekstrarkostnaðar verða bænd-
ur að greiða, og skerðist þá
raunverulega sú fjárhæð, sem
samkvæmt verðlagsgrundvelli á
að vera kaup bóndans.
Bændur hafa alllengi haft lög-
bundinn rétt til sölustöðvunar á
búvörum. Þeir hafa samt aldrei
farið þannig að. Þeir una þvi, að
yfirnefnd, sem samsvarar
gerðardómi, úrskurði um
ágreiningsefni og ákveði
afurðaverðið, ef ekki semst um
það milli fulltrúa framleiðenda
og neytenda.
Það þætti furðu gegna, ef
bændur settu viðskiptabann á
mjólkurbú eða ræktunarsam-
bönd, eða gerðu verkföll gegn
þessum stofnunum. Hvers
vegna? Vegna þess að þar eru
viðskipti i samræmi viö sam-
vinnustefnuna. Félagsmennirn-
ir eiga mjólkurbúin og eignir
ræktunarsambandanna. Reikn-
ingsfærsia um reksturinn er
opinber, og endurskoðaöir
reikningar lagðir fyrir félags-
fundi. Þetta skipulag kemur i
veg fyrir tortryggni i samskipt-
um manna og grunsemdir um,
að einn sitji yfir annars hlut.
Þessu er annan veg farið, þar
sem allt annað skipulag er á
viðskiptum einstaklinga og
stétta. Þaö er að verða fastur
liður i daglegum fréttum út-
varps og blaða, að einn starfs-
hópur hafi sett fram kröfur
sinar, annar hafi boðað verkfall,
þriðji sé i verkfalli hinn fjórði
heimti fullan verkfallsrétt, sé sá
réttur ekki þegar veittur með
lögum. Starf sáttasemjara
rikisins er að færast i það horf
að verða fullt embættisstarf og
annasamt.
Hvers vegna er látið við það
sitja að gera kröfur? Hvers
vegna stofnar ekki hið vinnandi
fólk félög á samvinnugrundvelli
t.d. i ýmsum greinum iðnaðar,
þar sem starfsfólkið hefur jafn-
an atkvæðisrétt og kýs stjórn,
en hún leggur siðan árlega fram
á félagsfundum endurskoðaða
reikninga um rekstur þess
fyrirtækis, sem félagsmennirnir
sjálfir eiga? Með slikum félög-
um gæti hið vinnandi fólk gengið
úr skugga um, hvaða hagnaður
er af atvinnurekstri i hlutað-
eigandi atvinnugrein — og ráð-
stafað tekjuafgangi.
Bændur hafa sýnt i verki, að
þeir gera sér grein fyrir gildi
félagsskapar til framkvæmda
og i viðskiptum. Félagsskapur
þeirra ætti að geta orðið öðrum
þjóðfélagsstéttum leiðarvisir —
og lærdómsrikt það fordæmi,
sem þeir hafa gefið.
Páll Þorsteinsson.
i sláturhúsum stórbreyttist til
bóta verkun og hagnýting
sláturfjárafurða, svo og verzlun
með þær.
Með stækkun Reykjavikur og
annarra kaupstaða og kauptúna
vex sifellt markaður fyrir mjólk
og mjólkurvörur. Snemma á
þessari öld varð þvi að koma til
sögu fjölbreyttari framleiðsla
en verið hafði.
A árunum 1920-1930 hófust
bændur handa um stofnun
mjólkurbúa. Siðan hefur þeim
fjölgað og framleiðsla á mjólk-
urvörum vaxið stórlega. Starf-
semi m jólkurbúanna hefur
orðið til ómetnalegra hagsbóta,
bæði gagnvart framleiðendum
og neytendum.
IV.
Þegar stórvirkar vélar til
jarðyrkju fóru að ryðja sér til
rúms á fimmta áratug þessarar
aldar, þá margfölduðust vinnu-
afköst við framkvæmdir, en
jafnframt varð að standa
straum af stofn- og rekstrar-
kostnaði vélanna. Flest hreppa-
og búnaðarfélög voru of litlar og
fjárhagslega veikar félagsein-
ingar til að valda þessu við-
fangsefni, en búnaðarsambönd-
in of stór, ef koma átti i veg fyrir
óhæfilegan flutning véla og
veita öllum bændum nægilega
fyrirgreiðslu.
Bændur brugðust þá við þessu
nýja viðhorfi með þvi að stofna
Einkaumboð:
Spirax Sarco Limited, Englandi & USA
Hita- og
þrýstimælar beint
d stút eða með
fjarsk
TÉKKNESKA BIFREIÐAUMBOÐIÐ Á ÍSLANDIH/E
AUÐBREKKU 44 - 46 SIMI 42606
Gufugildrur
Sjónglös
TP 7
ET 1
Jeppa og
Dróffarvela
hjólbaröar
VERÐTILBOÐ
5y af tveim 4|4% /af fjórum
' dekkjum m%0' dekkjum
600-16/6 ET 1 m/slöngu Kr. 7.180,-
650-16/6 ET 1 m/slöngu — 7.650,-
650-16/6 NT 6 m/slöngu — 7.750,-
650-16/6 TP 7 m/slöngu — 7.290,-
750-16/6 TP 7 m/slöngu — 8.695,-
750-16/8 ET 1 m/slöngu — 11.580,-