Tíminn - 22.06.1975, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Þriöjudagur 24. júni 1975.
Vilmundur Gylfason:
Við viljum bætt
og umfram allt
geðfelldara
þjóðfélag
Hátíðarræða flutt á Húsavík 17. júní sl.
Húsvikingar, góöir tilheyrendur.
í dag eigum við Islendingar
okkur hátið sem við nefnum þjóð-
hátið. Við minnumst þess að
þrjátiu ár og einu betur eru liðin
siðan við skópum okkur lýðveldi,
og ennfremur að á þessum degi
eru liðin 164 ársiðan Jón Sigurðs-
son, sverð Islands, sómi þess og
skjöldur, var i þennan heim bor-
inn vestur á fjörðum. t einu vet-
fangi höfum við fyrir hugskots-
sjónum islenzka sjálfsstæðissögu
frá siðustu öld, þá skritnu og um
leið gleðilegu tilfinningu að finna
sina eigin þjóð vakna af aldalöng-
um dvala, við sjáum fyrir okkur
fritt andlit Jóns Sigurðssonar,
sem ól mestan sinn aldur utan-
lands, i Kaupmannahöfn, við
minnumst Jóns Sigurðssonar i
fjárkláðamálinu, þegar sennilesa
þjóðarinnar snerist gegn honum.
Og nær okkur i timanum sjáum
við styrjaldarárin siðari, þau ár
sem gerbyltu islenzku þjóðlifi,
þau ár, sem gerðu okkur að sumu
leyti kannski þjóðlegri en að öðru
leyti alla vega alþjóðlegri en við
höfðum áður verið, þau ár sem
komu okkur i kynni við meiri
veraldleg verðmæti, en við höfð-
um áður þekkt, og gerðu senni-
lega hvort tveggja, að herða okk-
ur og spilla, þau ár, sem skópu
það lýðveldi sem við fögnum i
dag. Vist voru þetta víðast hvar
ár mikilla hörmunga og mann-
fórna, en að minnsta kosti fyrst á
eftir gátu þjóðir veraldar brosað
gegn um tárin.
Þessi dagur, og kannski ekki
sizt hér á slóðum Garðars
Svavarssonar, er til þess fallinn
að fagna þvi, sem þó hefur áunn-
izt, til þess fallinn, að lita til baka,
þvi það er áreiðanlega gamall
sannleikur og nýr, að eina leiðin
til þess að geta siglt nokkurn veg-
inn klakklaust inn i framtiðina er
að kunna nokkur skil á fortiðinni.
Við fögnum þvi að hér býr frjáls
þjóð og um flesta hluti fordóma-
laus i landi sinu og við finnum i
sjálfum okkur virðingu fyrir
landinu, sérhverjum bletti þess,
sérhverju fjalli, sérhverjum dal.
Ég segi fordómalaus þjóð, vitandi
að þetta eru mikið til merkingar-
laus orð, sé það ekki skilið i
samanburði við eitthvað annað.
Ég minnist þess, að þegar ég var
við nám á Englandi, átti ég góðan
vin frá Arabalandi. Hann átti sér
kannski ósköp hversdagslega
sögu, en honum var hún stór og
hrikaleg. Hann var alinn upp af
tiltölulega vel stæðum foreldrum
en meö þjóð, sem um margt átti
sitt hugarfar aftur i svörtustu
miðöldum. Hann átti sér æsku-
unnustu, reyndar frá barnsaldri
beggja, og vinátta þeirra var
gagnkvæm. En þegar kom að
hinni stóru ákvörðun um hjóna-
band, stúlkan var reyndar ennþá
bráðung eins og tiðkast i þeim
heimshluta, leizt foreldrum henn-
ar ekki á ráðahaginn, og giftu
hana, gegn vilja hennar og vita-
skuld gegn vilja vinar mins. Hún
giftist menntamanni, nokkuð yfir
miðjan aldur, en valdið var for-
eldranna. Strákur var sendur til
Kairó til að jafna sig, þar var
hann á annað ár, og þegar það
dugði ekki var hann með ærinni
fyrirhöfn kostaður til náms á
Englandi, og þar kynntumst við.
Nú er það rétt að þetta er ósköp
hversdagsleg saga frá sjónarmiði
sögumanns, og auðvitað langa
vegu frá þvi að vera einsdæmi.
En ég minnist oft hitans úr
Arabaaugunum þegar hann tjáði
mér hvað hann öfundaði mig af
þvi að vera Islendingur, að koma
frá frjálsri, nútimalegri og
siðaðri þjóð. Og ég þóttist skilja
hvað hann átti við.
Vist eru svo afstæð hugtök sem
frelsi og sjálfstæði óendanlega
flókin og vandmeöfarin. Frelsis-
hugtakið getur falið i sér sina eig-
in tortimingu sé ekki fyllsta gætni
viðhöfð. Frelsishugmyndin gerir
ráð fyrir frelsi öllum til handa,
einnig þeim sem kynnu að vinna
gegn frelsinu i sjálfu sér. Og svo
hlýtur einnig að vera með sjálf-
stæði hverrar þjóðar. Innri rök
þessara hugmynda virðast stund-
um vera örgustu mótsagnir, sem
ekki fá staðizt. Og þau eru það.
En umfram allt eru þetta siðalög-
mál, ofin tilfinningum, og fram
sett i trausti þess, að meirihlutinn
bregðist ekki. En meirihlutinn
hpfur engu að siður lögverndaðan
rétt til þess að hafa rangt fyrir
sér. Þessa grundvallarreglu
verðum við að virða, við getum
verið á annarri skoðun en meiri-
hlutinn, við getum verið á annarri
skoðun en allir hinir, en lýðræðið
eitt er vettvangurinn til að berj-
ast á.
Byggðastefna hefur orðið
mönnum tamt orð á allra siðustu
árum, og enda fellegt orð og hlut-
laust — en samt hefur orðið al-
varlegur þverbrestur i fram-
kvæmd hennar. Ég er þeirrar
skoðunar að kannski sé alvarleg-
asti fylgikvilli lýðræðisins lýð-
skrumið, sú tilhneiging, að segja
það eitt, sem lætur vel i eyrum —
og að þessi mannanna tilhneiging
hafi ekki hvaö sizt bitnað á fram-
kvæmd byggðastefnunnar. Ég á
við þetta: Byggðastefna snýst i
rikum mæli um skiptingu fjár-
magns milli staða og byggðar-
laga. Við verðum þess vegna að
gera okkur ljósa þá grundvallar-
staðreynd, að ef við ætlum af ein-
hverjum ástæðum að auka hlut-
fallslega fjárveitingu til einhvers
staðar, vegna þess að hann eigi að
verða svokallaður byggðakjarni,
eða af einhverri ástæðu annarri,
þá erum við þar með að taka hlut-
fallslega fjármagn af öðrum stöð-
um, af þeirri einföldu ástæðu, að
peningarnir vaxa ekki á trjám og
hafa aldrei gert. Ef það er vilji
manna að reka skipulega byggða-
stefnu, með byggðakjörnum, þá
er að segja það, og segja þá jafn-
framt, hverjir byggðakjarnarnir
eiga að vera — og viðurkenna þá
samtimis að með slikri fram-
kvæmd verður hlutfallslega
minna fjármagni veitt til annarra
staða eða svæða á nálægum
slóðum. Mér er ljóst að þetta er
erfið framkvæmd, ekki sizt vegna
margvislegra tilfinningaþátta,
sem þessi mál snerta. En ég fæ
samt ekki séð að byggðastefna
verði framkvæmd af neinu viti
nema með ákvarðanatöku af
þessu tagi. Þvert á móti sýnist
mér að á stórum svæðum sé
mannabyggð bráð hætta búin ef
halda áfram þessum skipulags-
lausu mjatlfjárveitingum,
kannski til þess að eltast við at-
kvæði fyrir einar kosningar. Hér
vantarstórar ákvarðanir og reisn
— og ég er sannfærður um að
ákvarðanir af þessu tagi myndu
gera landið sem heild byggilegra
á ekki mörgum árum. Ég er jafn-
framt sannfærður um að það er
orðið timabært að gera stórar
stjórnunarbreytingar með hlið-
sjón af nýrri sókn i byggðamál-
um. A grundvelli þeirra kjör-
dæma, sem við nú búum við — og
vel má vera að þau i sjálfu sér séu
orðin úrelt til sins brúks — ætti að
segja upp eins konar fylkjaskip-
an, eystri hluti Norðurlands gæti
þá orðið eitt fylki, þar sem yrði
höfuðstaður og þá tveir eöa þrir
meiri háttar byggðakjarnar.
Þetta fylki ætti að hafa fylkisþing
og umtalsvert vald i fjárveiting-
um að þvi er varðar eigin mál-
efni.
Samfara þessu ætti að eiga sér
stað róttæk endurskipulagning á
embættismannakerfinu. En um-
fram allt: Agreiningi og deilum
um fjárveitingar til einstakra
staða yrði dreift um landið. —
Mér er vitaskuld ljóst að þetta eru
lauslegar hugmyndir og þess
vegna vart marktækar nema að
miklu betur hugsuðu máli. En
þetta eru þó grundvallaratriði um
endurskipulagða byggðastefnu.
En i nafni lýðræðis og þá getur
lýðræðið stundum orðið ærið
ihaldssamt og jafnvel eigingjarnt
er alls staðar þrýst á meira að
segja þegar sjálfsagðar breyting-
ar eiga i hlut.
Á siðustu árum voru keypt til
landsins fyrir ótrúlegar upphæðir
einhver stórvirkustu atvinnutæki
i sögu þjóðarinnar, skuttogararn-
ir. Eðlilega efast ekki nokkur
Vilmundur Gyifason
maður um stórkostlegt gildi þess-
ara tækja. Ég minnist orða kunn-
ingja mins á Sauðárkróki, sem
sagði: Þessi tæki hafa ræktað
með mönnum nýja trú á staðinn.
Sterkari rök með skuttogara-
kaupunum eru vart til. En engu
að siður: Vorum við ekki rétt einu
sinni allt of bráðlát? Fórum við
ekki allt of geist i þessa hluti.
Rekstrargrundvöllur þessara
skipa hefur verið erfiður. Stór
hluti þeirraliggur nú bundinn við
bryggjur. Ég heyrði hagfræðing
lýsa þessu svo, að kaupæðið hefði
Eins og fram
kemur í
undirfyrirsögn
var ræða
þessi flutt á
þjóðhátíð
á Húsavík
17. júní sl.
og er birt hér
samkvæmt
ósk höfundar.
verið nánast stjórnlaust og
hömlulaust, þingmenn kjördæm-
anna hefðu sagt um nágranna-
þingmanninn: Ef hann fær fjóra
þá verð ég lika að fá fjóra! Og all-
ir dönsuðu með. Ég fullyrði ekk-
ert en varpa fram þeirri spurn-
ingu hvort. verið geti að þetta sé
ranghverfan á lýðræðinu, hvort
verið geti að við hefðum æsinga-
laust getað farið okkur hægar og
skipulagt betur og náð miklu betri
árangri.
Kjaramál, ein meginundir-
staða sómasamlegs mannlifs,
voru og eru á döfinni. Litlu
munaði að kæmi til allsherjar-
verkfalls. Vist eru kjaramál erfið
viðfangs, spurningar vakna, sem
i eðli sinu eru siðrænar og engin
reikningsleg svör eru til við: Eins
og til dæmis það, hvað geti talizt
eðlilegt launabil. En eins og ég er
þeirrar skoðunar, að i byggða-
málum eigum við að taka af skar-
ið og segja hvert við viljum að
fjármagn fari, og hvert það eigi
þá ekki að fara og hvers vegna,
þá eigum við i kjaramálum að
hætta þessum baráttuaðferðum
frumskógarins — en setja niður
fyrir okkur ákveðið, hvað hið eðli-
lega launabil eigi að vera fyrir
dagvinnu, kjarabarátta á siðan
að fara fram innan þess ramma.
Biskupinn yfir Islandi, einhver
vitrasti maður þessa lands, varp-
aði fram þeirri spurningu i kirkju
á sjómannadaginn, hvernig á þvi
stæði, að kjaradeilur væru svona
hatrammar, þegar við hefðum
nútimaleg hagstjórnartæki, hag-
fræðinga og annan fjölda, sem
góða þekkingu hefur á þessum
málum. En mig langar til að
varpa fram þeirri spurningu á
móti, hvort ekki geti verið, að stór
hluti þessarar skýringar felist
ekki i þeim hluta isjakans sem
upp úr stendur og allir sjá og geta
þess vegna mælt, heldur að skýr-
ingin liggi i hinum hluta isjakans,
sem dormar niður i djúpinu og
allir vita um en enginn sér. Þá á
ég við þá gifurlegu fjármuni, sem
ekki eru gefnir upp til skatts, ég á
við umboðslaun sem liggja
erlendis. Ég á við ágóða af at-
vinnurekstri, sem notaður er til
dýrrar framfærslu, en skrifast i
bókhaldi sem kostnaður við fyrir-
tæki. ölafur Ragnar Grimsson,
prófessor, taldi i útvarpsþætti á
laugardag, að þetta siðast talda
gæti átt við um áttunda hluta
þjóðarinnar. Og ég held enn
fremur að við ættum alvarlega að
velta þvi vandamáli fyrir okkur,
hvort verið geti að svo sé komið
þjóð vorri, að samsektin i þessum
efnum sé orðin svo mikil og út-
breidd, að mjög erfitt reynist að
gera verulegar breytingar þar á.
Þessi kannski sálfræðilega skýr-
ing held ég þó, að liggi að miklu
leyti til grundvallar þeirrar þá
eðlilegu beiskju, sem ég þykist
hafa orðið var við hjá mörgu
launafólki. Frá minni hálfu eru
þetta þó ekki árásir á einkafram-
takið i sjálfu sér. Ég er þeirrar
skoðunar að það þurfi að lagfæra
það — en ekki afnema það. 1
mörgum mikilvægum grundvall-
aratvinnuvegum okkar á annað
rekstrarfyrirkomulag alls ekki
við.
I þessari kjaradeilu, sem ég
hefi hér gert að umræðuefni, kom
upp önnur deila, sem varðar
grundvallarhugmyndir um lýð-
ræði. Starfsfólk i þremur rikis-
verksmiðjum hafði átt i verkfalli,
og það af mjög eðlilegum ástæð-
um, það hafði lág laun fyrir, var
boðin léttvæg kauphækkun, sem
það taldi of litla. Verkfallsréttur
telst vitaskuld til grundvallar-
mannréttinda. Hins vegar setti
rikisstjórn, löglega kjörin rikis-
stjórn, bráðabirgðalög,. A sama
hátt og það er réttur okkar að
heyja verkföll, þá er það réttur
þings og stjórnar að setja lög, til
þess eru þau kjörin. Ég efaðist
ekki um það eitt augnablik að
rikisstjórnin var i fullum rétti að
setja þessi lög, og ég var og er
þeirrar skoðunar að þeim bæri að
hlýða. Hitt er svo annað mál, að
m'enn geta sagt upp störfum. Eða
mótmælt með öðrum löglegum
hætti. Það gengur gegn sannfær-
ingu minni að setja lög af þessu
tagi, vegna þess hversu lág laun
margt af þessu fólki hefur fengið
— en það breytir ekki hinu, að
rikisstjórn hefur þetta vald, og
telji hún þetta nauðsynlegt þá er
henni þetta heimilt. Sannfæring
min, eða einhverra annarra,
stjórnar ekki landinu i svona
tilvikum, það gerir löglega kjörin
stjórn landsins. — Ég segi þetta
nieðal annars vegna þess að ég
var i nokkur ár við nám á Bret-
landi, og þykist þar hafa séð, að
þrátt fyrir glæsta sögulega fortið
verkalýðshreyfingarinnar þar,
þá er hún um margt orðin Ihalds-
söm og á villigötum er á móti
tæknilegum .framförum, ef það
kostar timabundna fækkun á
vinnustöðum, en umfram allt
rekur hún skæruhernað frum-
skógarins, það vantar stefnumót-
un og sanngjörn langtimamark-
mið. Ég held að islenzk verka-
lýðshreyfing megi um margt lita
til Breta og vara sig: Ég minni á
að þegar verkalýðsleiðtogar voru
i sjónvarpi spurðir um óhóflegar
og siðlausar launakröfur flug-
manna, þá ypptu þeir öxlum, og
sögðu að þetta væri ekki þeirra
félag, þeim kæmi þetta ekki við.
Ég er þeirrar skoðunar að
launakröfur flugmanna séu tal-
andi tákn og þess vegna ágætt
dæmi um vita siðlausar launa-
kröfur. Þeir fóru fram á sem
hæstu laun rúmlega hálfa milljón
á mánuði, að viðbættum margs
konar friðindum. Launakröfur —
og það vald að margir en fá-
mennir hópar geta hver um sig
stöðvað allan islenzka flugflotann
— já, launakröfur af þessu tagi
eru eðlilega til þess fallnar að
skapa úlfúð og réttláta reiði. Ég
hefi sagt áður að ég er þeirrar
skoðunar að rikisstjórnir séu til
þess að stjórna — það er hæg-
ara sagt en gert —- en undir
svona kringumstæðum á rikis-
stjórn að gera hvað hún getur til
þess að berja svona kröfugerð
niður, jafnvel að leita eftir
erlendum flugmönnum, ef annað
er ekki hægt. Við viljum bætt og
umfram allt geðfelldara þjóð-
félag, við viljum hæfilegan og
sanngjarnan jöfnuð — en við get-
um ekki endalaust brosað við öll-
um. Það er vísasti vegurinn tií
ræfilslegrar upplausnar.
Nú er komið að niðurlagi þess-
ara orða og niðurlægingar: Ég
hefi nokkuð gert að umræðuefni
frelsið sjálft, lýðræðið, en um leið
þá hættu, að lýðræðið snúizt i
ranghverfu sina, lýðskrumið. Við
vitum að lýðræðið hefur reynzt
fallvalt, og um þessar mundir
standa spjót á þvi þar i viðri ver-
öld, sem það er við lýði. Kannski
aðailega vegna þess að það hefur
tilhneigingu til að vera þungt I
vöfum og umfram allt stundum
leiðinlegt. En hér erum við, rúm-
lega tvö hundruð þúsund manna
smáþjóð, og ég er einlæglega
þeirrar skoðunar, að hér getum
við skapað riki, sem yrði öðrum
fyrirmynd um framkvæmd lýð-
ræðisins, hreinlega vegna
fámennisins.
Leiðin til þjóðlegrar reisnar er
að hafa ástæðu til að bera virð-
ingu fyrir sjálfum sér. Land okk-
ar hefur ótrúlega möguleika. I
samskiptum þjóðanna eigum við
aö koma fram með viröuleik og
drengskap en með fullri sann-
girni. Þetta er hægt — heiman og
heima — og það hefur áreiðan-
lega verið ósk og vilji Jóns
Sigurðssonar.