Tíminn - 04.07.1975, Qupperneq 9

Föstudagur 4. júli 1975.
TÍMINN
9
ALDAR
r
A
MORGNI
Launráð og landsfeður.'
Bréfaskipti Björns Jónssonar
og Valtýs Guðmundssonar
Jón Þ. Þór bjó til prentunar.
Almenna bókafélagið.
Jón Þ. Þór skrifar inngang að
bréfum þessum svo sem eðlilegt
er. Er það lesendum til fróðleiks
sem baksvið og umhverfi þess-
ara bréfagjörða.
Þess gætir nokkuð að útgáfan
virðist hugsuð til varnar dr.
Valtý. Útgefandi telur að enginn
islenzkur stjórnmálamaður hafi
verið jafn umdeildur og hann,
oft hafi hann verið dæmdur
rangt og hann gjaldi þess, að
hann eigi enga afkomendur til
að halda minningu sinni á lofti
með lofsamlegri bókargerð.
Allt er þetta gott og blessað.
Þó er skylt að muna að áður er
komin út bréfabók eftir Valtý:
Doktor Valtýr segir frá, bréfi
sem Finnur Sigmundsson bjó til
prentunar.
Það er ritað af vangá, sem
stendur á bls. 24 i innganginum:
„Hitt skal hins vegar tekið skýrt
fram, að Valtýingar höfðu ekk-
ert á móti þvi að fá sima lagðan
til landsins, heldur töldu þeir að
fá mætti hagstæðari samninga
en Stóra norræna bauð upp á”.
Valtýr var að sönnu búinn að
vinna að þvi árum saman, að ts-
land fengi simasamband við
umheiminn. Þegar svo kom til
framkvæmda undir forustu
Hannesar Hafsteins þótti þeim
félögum samningurinn verri en
vera þyrfti án þess þó að hafa
þar nokkuð fast i hendi til
samanburðar. Björn Jónsson
benti Valtý á það i þeim bréfum,
sem hér eru birt, að nú þyrfti að
fá tilboð, þar sem enginn tæki
mark á gömlu tilboði: (Bls. 339
,,... enginn, ekkert þing etc. get-
ur byggt á 2 ára gömlu tilboði nú
á dögum og raunar aldrei”). En
fyrst og fremst lögðu þeir
áherzlu á það, að simaþráður
væri alltof dýr og úreltur, þvi að
þráðlaust loftskeytasamband
væri ódýrara og hagkvæmara.
Þeir voru meira að segja að
ráðgera þannig samband innan-
lands i stað simans. Valtýr talar
um það á bls. 331, að þannig
megi fá „landsima margfalt
ódýrari en nú er ætlast til”, en
auk þess væri „leið til að fá sæ-
simann miklu ódýrari fyrir okk-
ur (þó honum væri haldið)”
Það er misskilningur og mis-
hermi að Valtýingar hafi aldrei
verið á móti sæsimanum.
Þessi bréf eru á margan veg
fróðleg. Eitt er það að notkun
margra danskra orða sýnir að
þá voru ekki islenzk orð tiltæk i
staðinn. Af handahófi má minna
á magthavere, redaktion,
guerillastrið, afslöring,
blanketta, baghaanden, dybste
Statshemmekighed, og mætti
svo lengi telja.
Vel kemur fram i þessum
bréfum að þeir Björn og Valtýr
voru framfaramenn. Þeir voru
báðir áhugamenn um simasam-
band. Þeir voru hvatamenn að
stofnun Islendsbanka og vildu
fúsir vinna það til að fórna
Landsbankanum. Þar kom það
lika til greinilega, að þeim sárn-
aði að Landsbankinn var i hönd-
um pólitiskra andstæðinga. Hitt
sé ég ekki af þessum bréfum
hvað það var, sem Valtýr vildi
oe ætlaði að gera ef hann fengi
ráðherravald en Hannes Haf-
stein gerði ekki. Hitt hef ég lengi
vitað, að Skúli Thoroddsen var
langt á undan sinum tima með
hugmyndir um ýmsa félags-
málalöggjöf. En að það, hvar
menn stóðu i flokki á þessum ár-
um hverju sinni — þvi að menn
voru ekki fastir i flokkum — geri
okkur fært að raða þeim upp
sem umbóta- og framfaramönn-
um og afturhaldsmönnum held
ég að sé mikil einföldun mála og
grunnfær söguskilningur eða
verra en það.
Leiðir skildu með þeim Valtý
og Birni þegar kom að barátt-
unni um Uppkastið. Frá þvi
greina þessi bréf litið en i sið-
ustu bréfum bókarinnar er þess
þó farið að gæta. Báðir höfðu
þeir félagar látið sér vel lika
ádeilur Landvarn'armanna á
Hannes Hafstein og hans menn.
Þeir reiknuðu i fyrstu hvorugur
með að það yrði neitt verulegt
úr fylgi þeirra. En Landvarnar-
menn vöktu hreyfingu. Birni og
Valtý fannst að það mætti nota
til að hræða Dani og knýja þá til
samninga. En svo fór Valtýr að
hika Honum fannst skilnaður
ekki timabær. Hann hafði alltaf
Gistihúsið Hvolsvelli
simi 99-5187 — 5134
Bjóðum góð herbergi og
morgunverð
Opið allt árið.
Kennarar
Kennara vantar að Gagnfræðaskólanum i
Hveragerði. Kennslugreinar: stærðfræði,
bókfærsla, vélritun.
Einnig er laus hálf staða handavinnu-
kennara stúlkna. Umsóknarfrestur er til
15. júli n.k.
Umsóknir sendist formanni skólanefndar
Bjarna Eyvindssyni (simi 4200 eða 4153)
og gefur hann nánari upplýsingar.
Skólanefnd Ölfusskólahverfis.
viljað semja við Dani. Nú fannst
honum Uppkastið bjóða allt sem
máli skipti og við hefðum með
að gera. Og þá gekk hann til liðs
við Hannes Hafstein. En aldan,
sem Landvarnarmenn höfðu
vakið hreif Björn Jónsson með
sér. Og Hannes Þorsteinsson —
Durgur, eins og þeir Valtýr og
Björn nefndu hann sin á milli —
kom með Þjóðólf sinn til liðs við
Skúla Thoroddsen. Og þeir unnu
frægan sigur, — en nutu hans
litt. Björn Jónsson og Skúli voru
þá bilaðir menn að heilsu. Björn
fékk ráðherravöld en jók engu
við frægð sina með þeim. Skúli
losnaði við það að valda mönn-
um vonbrigðum i ráðherrasæti.
Björn hafði talað stærra en svo,
að þvi yrði fylgt eftir i verki.
Þegar Valtýr gekk til liðs við
Hannes Hafstein og Uppkastið
hlaut hann að yfirgefa alla
drauma sina um forustu i flokki
og ráðherrastól. Ef til vill hefur
honum ekki verið mikil eftirsjá i
þvi. Hafi hann samt fyllilega
meint allt sem hann sagði um
Hannes Hafstein og hans lið, þá
hefur honum hlotið að óa við að
ganga i það sálufélag. En hann
elskaði heldur ekki alla flokks-
bræður sina eða dáði. Það er
ljóst af þessum bréfum að sam-
band þeirra Skúla Thoroddsens
var ekki gott. Var kannske svo
komið 1908, að honum þætti
Hannes engu verri en Skúli? Og
fannst Valtý að hann væri ekki
lengur foringi fyrir liði sinu
hvort eð var?
I inngangi eru hugleiðingar
um það hvers vegna danska
stjórnin hafi ekki skipað Valtý
ráðherra fyrir Island með bú-
setu i Kaupmannahöfn — eða þá
i Reykjavik, — strax eftir þing
1901. Þykir útgefanda að það
hefði verið eðlilegt og slær þvi
þá föstu, að „Valtýingar, sem
voru frjálslyndir og framfara-
sinnaðir hefðu átt að standa
dönskum Vinstrimönnum nær
en Heimastjórnarmenn”.
Frumvarp Valtýs var sam-
þykkt með naumum meirihluta.
Það gerði ráð fyrir ráðherra i
Kaupmannahöfn þó að eftir á
gerðu Valtýingar ályktun um að
hann mætti vera i Reykjavik ef
Danir vildu svo vera láta. Þá
var nú ekki óeðlilegt þó að dönsk
stjórn, sem vildi heimastjórn,
teldi eðlilegt að athuga málið
betur. Og úr þvi það var gert og
Heimastjórnarmenn unnu mik-
inn kosningasigur var nánast
sjálfgert að velja mann úr
þeirra liði.
Glæsimennska Hannesar Haf-
steins var ekki öll i útlitinu. Hún
var engu siður i framgöngunni.
Skýringin á frama Hannesar
Hafsteins hefur alltaf verið
skýrð öðrum þræði i persónu-
legum samböndum hans i Dan-
mörku. Þvi segir i Alþingis-
rimunum:
„Ég held ég þori að hætta á
það
að hefja útför slika.
Georg Brandes á ég að
og Edvard karlinn lika”.
Hvað gátu Danir óttast af
hálfu Valtýs, mannsins, sem
hafði lagt sig fram um að ná
samkomulagi við stjórn Hægri-
manna?
Útgefandi telur að fram komi
greinilega i þessum bréfum að
Ólafur Halldórsson hafi haft hug
á ráðherraembættinu. Ekki sé
ég að svo sé. Það kemur fram að
sumir höfðu augastað á honum,
en þó að hann spyrði Valtý einu
sinni um viðhorf flokksbræðra
hans til sin i þvi sambandi,
sannar það litið. Verið gat að
hann hugsaði sér að vera til við-
tals ef einhugur væri um sig.
Annars sýnir það hvað menn
höfðu takmarkaðan skilning á
embættinu og þingræðinu, að
þeir höfðu augastað á Ólafi, sem
ekki var annað en skrifstofu-
maður i stjórnarráði.
Eftirtektarvert er viðhorf
þeirra Valtýs og Björns til
manna eins og Þórhalls Bjarna-
sonar og Klemens Jónssonar.
Báðir þessir menn voru sjálf-
stæðir i skoðunum og vildu ráða
ferðum sinum. Klemens var
nánast utan flokka um skeið
þegarhart var barizt. Þórhallur
stóð svo nærri Valtýingum um
skeið, að þeir töldu sér hann. En
auðfundið er á þeim Valtý og
Birni, að þeir kjósa sér fremur
auðsveipnari menn.
Þessi bréfaskipti skýra ýmis-
legt i stjórnmálasögu okkar um
aldamótin. En þær sögur verða
aldrei sagðar og raktar, svo að
ekki séu ýmsar ráðgátur eftir.
H.Kr.