Tíminn - 13.07.1975, Blaðsíða 14

14
TÍMINN
Sunnudagur 13. júli 1975.
— sagt frá Stefáni B. Jónssyni,
brautryðjanda í notkun
hverahita og tækni á íslandi
Fyrir svo til réttum hundraö
árum stóð drengur frá Keisbakka
á Skógarströnd fyrir altari i
Breiðabólstðarkirkju I hópi ferm-
ingarsystkina sinna. Hann hét
Jón Stefán Bjarni Jónsson fullu
nafni, fæddur árið 1861, sonur
Jóns tré-, járn- og koparsmiðs
Guðmundssonar frá Bildhóli og
Mörtu Sigriðar Jónsdóttur prests
Benediktssonar á Hrafnseyri og
víöar. Presturinn, afi drengsins,
var tvimenningur við Jón
Sigurðsson forseta.
Þessum dreng var öðru visi far-
ið en þorra jafnaldra hans. Hann
hafði hlotiö mikinn hagleik og
tónlistarhneigð I vöggugjöf, en
hitt bar þó af, hversu hugmynda-
rikur hann var. Þarna var lika úr
grasi vaxinn einn af fremstu boð-
berum verkmennta á tslandi og
um og upp úr aidamótunum slð-
ustu.
Stefán réðst sextán ára gamall
vinnumaður að Litla-Langadal og
var þar 13 ár. Átján ára réði hann
sig til trésmiðanáms að Amar-
bæli á Fellsströnd til Boga
Smiths. Þá var móðir hans látin,
og faðir hans hafði brugðið búi.
Með sér hafði hann langspil, er
hann hafði smiðað á fermingar-
aldri, og þótti meistaranum i
Arnarbæli handbragðið slikt, að
hann stytti námstimann úr þrem
árum I tvö. Tuttugu ára lauk hann
þess vegna trésmiðanámi.
Hann hleypti nú heimdragan-
um, og starfaði um skeið i
Reykjavlk og á Akranesi. Hann
var ekki fyrr flotinn yfir tvitugs-
aldur en hann fór að standa fyrir
byggingum á þessum stöðum og
raunar víðar. Meðal annars smlð-
aðihann á þessum árum kirkjuna
á Kolbeinsstööum I Kolbeins-
staðahreppi. Tómstundir sínar
notaöi hann til þess að læra ensku
hjá Jóni Ólafssyni ritstjóra og
lesa allt, sem hann komst yfir um
ýmsar fræðigreinar, svo sem
landafræði, sögu, stærðfræði,
eölis- og efnafræði, söngfræði og
fleiri fræðibækur, sem þá voru að
byrja að koma út hér. Atvinna
var hér þá litil og stopul I Reykja-
vík. En um þessar mundir var
talsverður uppgangur á Aust-
fjöröum og leituðu margir sér at-
vinnu þar, einkum á sumrin.
Stefán B. Jónsson var meðal
þeirra, sem bárust austur. Var
hann um skeið I Mjóafirði. A
Akranesi hafði hann kynnzt
Sveini Oddssyni kennara, sem
var forgöngumaður um bindind-
ismál, gerzt þar góðtemplari, og
þegar til Mjóafjarðar kom, beitti
hann sér fyrir stofnun stúku þar,
þótt við nokkuð ramman reip
væri að draga meðal Mjófirðinga
á þeirri tið.
Þetta var á þvi skeiði, er langt
var liöið á harðindaárin, sem
dundu yfir upp úr 1880. Þau höfðu
mjög ýtt undir vesturfarir, og
sumarið 1887 slóst Stefán B. Jóns-
son I þann hóp, þá tuttugu og sjö
ára gamall. Auk þess freistuðu
hans frásagnir af amerlskri vél-
tækni. Hélt hann á útflytjenda
skipi frá Austfjörðum og gerðist
túlkur vesturfaranna.
Það er skemmst af þvi að segja,
að Stefán fékk þegar vinnu við
húsasmiðar i Winnipeg. Jafn-
framt sökkti hann sér niður i lest-
ur alls konar rita um verklegar
nýjungar og tók að gefa sig sjálf-
ur aðýmsum tilraunum, uppfinn-
ingum og endurbótum á tækjum.
A tvennu fékk hann einkaleyfi i
Kanada, endurbættri gerð sláttu-
véla og gluggalás, sem hann vann
upp. En uppskera hans af þessu
varð lltil, því að auðfélög boluðu
honum út af markaðnum.
Fljótlega tók hann að selja Is-
lenzkum bændum vestra alls kon-
ar vélar og vinnutæki, sem gátu
aukið afköst og sparað vinnuafl,
og auk þess skrifaði hann I blöö og
flutti fyrirlestra um hugðarefni
sín.
En þetta nægði honum ekki.
Hann taldi mikla nauðsyn að efla
samheldni og félagsanda, og þess
vegna stofnaði hann málfunda-
félög, þar sem margvlsleg mál-
efni voru rædd til örvunar og auk-
innar þekkingar. Arið 1898 réðst
hann i útgáfu eins konar ársrits,
Stjörnunnar, sem i senn var
almanak og hvatningarrit um
verkefni. Þetta rit gaf hann út tvi-
vegis, og meðal annars fjallaði
hann þar um frystihús og ishús og
gerð þeirra — bæði þá gerð is-
húsa, er henta mátti sveita-
heimilum til þess að geyma mat-
væli, og frystihús, sem sér i lagi
voru ætluð til þess að geyma sild
til beitu. Þarna lýsti hann einnig
straumferjum, sem berast fram
og aftur bakka á milli fyrir til-
verknað straumsins, gerð þeirra
og meðferð á þeim, og hvatti til
þess, að þær yrðu teknar upp.
Hann skrifaði einnig um fugla-
rækt og útungun, kösun skepnu-
fóðurs, leiðbendi um mörg atriði,
sem smiðir þurftu að kunna skil
á, og lýsti, hvernig búa mátti til
málningu. Loks auglýsti hann
ákaft ýmiss konar vélar og verk-
færi, sem gátu létt bændum og
búaliði störfin og aukið afköst.
Þessu riti dreifði henn ekki
einungis meðal Islendinga vest-
an hafs heldur sendi það einnig
hingað heim. Loks var hann sí-
skrifandi hvatningarbréf. Hann
velti þvl fyrir sér, hvernig nota
mætti aflið i Lagarfossi til vöru-
flutninga á fljótinu og skrifaði
blaði á Seyðisfirði um þær hug-
myndir sinar. Hann bauðst til
þess að smiða straumferjur fyrir
lágt, ákveðið verð, og hann bar
fram þá hugmynd, að fengið yrði
gufuskip til verndar og aðstoðar
bátum á Islandsmiðum, einkum I
vondum veðrum, en ella notað til
þess að taka við bátaafla til
verkunar. En hann fékk engin
svör og engar undirtektir. „Hver
veitnú nema síðar kunni að verða
eitthvað hugsað út i þetta af ein-
hverjum”, sagði hann. Það var
huggun hans.
Þá skrifaði hann stjórnarvöld-
um hér, llklega landshöfðingja,
og lýsti nýrri gerð opinna báta
með lofthólfum og vatnshólfum,
er tæma mátti og fylla að vild, og
fleiri nýbreytni I bátasmið, sem
miðaði að þvl að verjast slysum.
En stjórnarvöldin svöruðu ekki
fremur en aðrir.
Árið 1893 hafði Stefán fest ráð
sitt. Gekk hann að eiga Jóhönnu
Sigfúsdóttur, sem ættuð var af
Fljótsdalshéraði. Hafði hún flutzt
ung vestur um haf með foreldrum
slnum og alizt þar upp I ts-
lendingabyggðum. Var hún fyrir-
myndar kona og húsmóðir, og
voru þau ávallt samhent I þvi, að
búa ser fagurt og gott heimili, er
dró að sér vini þeirra vegna
snyrtimennsku og gestrisni og
menntandi viðræðna húsráðend-
anna.
Eftir sex ár brugöu þau hjónin á
nýtt ráð. Þau afréðu að flytjast
heim til Islands, og um mitt
sumarið 1899 komu þau heim. Þá
hafði Stefán haft tólf ára útivist.
Þau settust að á Dunkárbakka I
Hörðudal, á heimaslóðum
Stefáns, þar sem hann gaf sig að
smiðum, jafnframt þvl sem hann
tviefldist I baráttu sinni fyrir
verklegum framförum. Sjálfur
gerði hann grein fyrir vesturför
sinni og heimkomu i fyrirlestri,
sem hann flutti I Reykjavik
nokkru eftir aldamótin. I honum
lýsti hann kyrrstöðu, tregðu,
óstjórn, fátækt og vondu árferði,
sem gekk yfir fólkið varnarlitið,
og vonleysi þess og uppgjöf, sem
sigldi I kjölfarið:
„íslenzka þjóðin hefur langa-
lengi álitið sig olnbogabarn
skaparans, að þvi er snertir
líkamlega velllðan, sem eðlilega
stafi af þvi, að hún byggir þennan
hala veraldarinnar — þetta
hrjóstruga, ísi þakta illviðra-
land”, sagði hann I fyrirlestrin-
um. Sjálfur segisthann hafa verið
svipaðs sinnis, er hann, fór vestur
um haf.
Vestra gekk hann stundum upp
á hæð eina, þar sem fögur útsýn
var um blómlegar lendur á vorin.
Þá hvarflaði hugur hans löngum
til Islands, og einmitt þarna, and-
spænis frjósemd Kanada, breytt-
ust viðhorf hans:
„Því að eins og ég var trúlaus á
kosti íslands sem aðrir, þegar ég
fór til Amerilcu, eins var ég nú
orðinn trúaður á þá, einmitt
vegna þess, að ég hafði oft virt Is-
land fyrir mér frá þessari sjónar-
hæð til samanburðar við ame-
rlku”. Hann þóttist skilja, að eitt-
hvað sannaði, „að það er aðallega
maðurinn, en ekki landið, sem
mestu veldur um það, hve gott er
að búa I landinu”. I Krukkspá
væri sagt, að af langviðrum og
lagaleysi myndi landið eyðast.
„Þessi hrakspá virðist hafa fallið
landsmönnum svo vel i geð”,
sagði Stefán, „eða þá virzt svo
bersýnileg og átakanlega senni-
leg, eins og hún er þó röklaus, ef
ekki heimskuleg, að hún hefur
grafið um sig inn I sálir manna
sem óskeikul, guðleg opinberun
um óafstýranleg framtiðarörlög
Islands og jafnframt náttúrlega
ekki gert alllltið til þess að draga
úr llfsvon og starfsfjöri þjóðar-
innar...En fyrir mitt leyti álit ég,
að ef það kynni að eiga að liggja
fyrir Islandi að eyðast i þeim
skilningi, sem hér er átt við, að þá
verði það alls ekki af langviðrum
og lagaleysi heldur af trúnni á
þessa hrakspá, eða af vonleysi,
skammsýni og dáðleysi lands-
manna sjálfra”. Stefán vildi láta
„'sanna og sýna á þann hátt, að
ekki verði á móti mælt með rök-
um, og á þann hátt, sem fullnægir
algerlega farsældarkröfum
landsmanna sjálfra, að landið sé
gott og byggilegt I sjálfu sér til
samanburðar við önnur lönd”, og
til þess að .vinna að þvi var hann
kominn heim.
Hann naut þeirrar ánægju við
heimkomuna að sjá að betur var
ástatt I landinu en hann hafði gert
sér I hugarlund: „Efnahagur
fólks hér er ekki neitt nálægt þvi
eins bágborinn og ég hafði hug-
mynd um eftir fréttum þeim, er
blööin og vesturfararnir höfðu
flutt vestur yfir hafið”.
Samt sem áður mættu Stefáni
vlðast kveinstafir, barlómur og
ótrú manna á getu sina. Meðal
þess, sem hann hugðist þegar
hrinda I framkvæmd, var stofnun
rjómabús I Hörðudal og fleiri
sveitum I Dölum. Það hefði orðið
fyrsta rjómabú landsins, ef á legg
hefði komizt. En þegar málið var
komið nokkuð á rekspöl, var fæti
brugðið fyrir það af mönnum,
sem mikils máttu sin þar vestra.
Annað heppnaðisthonum betur.
Sföasta ár nítjándu aldar tók
hann sér far umhverfis landið
með strandferðaskipi og bauð
mönnum skilvindur, strokka og
prjónavélar, hvar sem hann kom.
Hann flutti mál sitt keimlikt og
trúboði eða predikari, en hann
boðaði ekki sælu I huldum heimi,
heldur betra llf i heimahögum i
krafti nýrrar tækni og vinnuvéla.
Menn lögðu eyrun við þessari
predikun, og þegar einn hafði
reynt þessi nýju tæki, komu fleiri
á eftir.
Árið 1901 fluttustStefán og kona
hans til Reykjavikur og settust að
á Laugavegi 10. Hafði hann þá
sótt um styrk til alþingis til þess
að koma upp trésmiðaverk-
smiðju. Ekki hlotnaðist honum
styrkurinn, en hugmyndin komst
i framkvæmd litlu siðar. Jó-
hannes Reykdal, annar hug-
kvæmur framfaramaður, hófst
handa um stofnun þess konar
fyrirtækis I Hafnarfirði og smiðir
I Reykjavik höfðu samtök um að
koma upp trésmíðaverksmiðj-
unni Völundi,
Stefán hafði samið ritgerðir um
ýmis áhugamál sin, einkum
stofnun rjómabúa, og reynt að
koma þeim i Búnaðarritið og
Andvara, en mætt þar tregðu.
Jafnskjótt og hann kom til
Reykjavlkur hófst hann handa
um útgáfu timarits, sem hann
nefndi Hlln, er teljast verður eitt
hið merkasta rit af sinu tagi, þótt
ekki væri það stórt I sniðum né
yrði langllft. Það hófst á svo-
felldri brýningu:
„öllum heilbrigðum mönnum
er eiginlegt að þrá það að geta lif-
að farsælu lifi, og sumum tekst að
ná þvi takmarkifyrr eða siðar að
meira eða minna leyti. En þeir
eru þó miklu fleiri, sem aldrei ná
þvi takmarki (hér á landi og alls
staðar), og ef til vill vegna þess,
að þeim hafa aldrei verið kennd
hin réttu tök á lifinu. Og þeir eru
ávallt sorglega margir, er sjá sig
Hjónin á lleykjum i Mosfellssveit áriö 1909: Stefán B. Jónsson og Jóhanna Sigfúsdóttir, ásamt dóttur
sinni, Þóru Mörtu.