Tíminn - 13.07.1975, Blaðsíða 15

TÍMINN
15
tilneydda að leggja sál og likama
i sölurnar daglega fyrir munn og
maga alla sina ævi, án þess ef til
vill nokkurn tima að komast i þær
kringumstæður að geta litið á lifið
með sjálfstæðilegri gleði og von.
Slikt lif er ekki lif, heldur dauða-
strið. Og þjóð vor á sannarlega of
marga einstaklinga, sem mikinn
hluta ævi sinnar lifa þviliku von-
lausu dauðans lifi — framfara-
lausu, gleðisnauðu og vonlausu
nauðungarlifi.
Þetta þarf að breytast. Og
þessu er lika unnt að breyta. En
til þess þarf einlægan, sterkan og
almennan vilja. Og aðeins það.”
1 Hlin bar margt á góma. Þar
var rætt i fyrsta sinn hér á landi
um að isverja kindakjöt og frysta,
i stað þess að salta það og salt-
brenna, og fly.tja það á markað
með kæliskipum. Þar var rætt um
rjómabú og smjörgerð, minnt á
gildi umbúða og jafnrar þyngdar
á hverju smjörstykki og gerðar
svo strangar kröfur um hreinlæti
i fjósum, hirðingu gripa og við
mjólkurmeðferð og mjaltir, að
fullgilt mun enn i dag, ef fylgt er.
Þar kom og fram sú hugmynd að
leiða heitt vatn úr laugunum i
Laugadal til Reykjavikur, afla
neyzluvatns utan bæjar, tryggja
hUsin hjá innlendu félagi hreinsa
göturnar á sómasamlegan hátt og
byggja bæinn skipulega með svo
breiðum götum, að rúm væri fyrir
rafmagnsbrautir. Stefán sá sem
sé fyrir sér þá tima, þegar
„Reykjavik telur nokkra tugi eða
hundruð þúsunda ibúa og nær út
yfir tvo til þrjá næstu hreppana”.
Hann reifaði einnig hafnargerð i
Reykjavik eða Hafnarfirði og þá
rafmagnsjárnbraut á milli bæj-
anna. Þetta boðaði hann allt á
árunum 1901-1902.
Verzlunarfélag Islands var ein
hugmynda hans, borin fram 1902-
1903. Fyrst og fremst átti það að
annast alla slátrun, kjötverkun og
kjötsölu. Hann hafði viljað láta
BUnaðarfélag tslands taka aðsér
þessa verkun, en litla áheyrn
hlotið. Jafnframt vildi hann, að
öll kaupfélög og pöntunarfélög
gengju i þessi samtök. Hann
prentaði meira að segja eyðublöð,
sem menn áttu að útfylla, ef þeir
vildu eiga hlut að þessu. Þarna er
i rauninni fitjað upp á samtökum,
áþekkum Sláturfélagi Suðurlands
og Sambandi islenzkra sam-
vinnufélaga. Svonefnda atvinnu-
skrifstofu, sem raunar var vinnu-
miðlunarskrifstofa, reyndi hann
einnig að stofna. Um garðyrkju
og iðnað skrifaði hann margt,
fóðrun búpenings og næringar-
gildi fóðurs og matar, endurbætur
á sláttuvélar, svo að þær hæfðu
islenzkum staðháttum.
En ekki hvað sizt var rekinn i
Hlin mikill áróður fyrir útbreiðslu
skilvindna, strokka og annarra
smjörgerðartækja, prjónavéla,
saumavéla, garðplóga, reiðhjóla,
vagna og nýrra smiðatóla, og
meira að segja „sjálfhreyfi-
rúllna” fyrir gluggatjöld. Auk
þess má nefna þvottavélar og
þvottavindur, gólfþvottabúnað,
seyðslukistur og kvartir til að
mala korn og bein til skepnufóð-
urs.
Stefán virtist fylgjast með öllu
nýju, og jafnskjótt og hann hafði
spurnir af einhverju, sem honum
þótti álitlegt, hófst hann handa
um að útvega það. Og þetta var
ekki verzlun nema að nokkru leyti
— þetta var fyrst og fremst
árátta, trúboð. Það var evangeli-
um tækniframfaranna, sem hann
flutti, og markmiðið var að hefja
þjóðina yfir arðlitið strit og fá-
tækt og kjarkleysi.
Mjólkurhörgull hrjáði Reykvik-
inga, þegar Stefán fluttisti bæinn,
ogmjólkursala var með öllu
skipulagslaus. Núkom Stefán upp
fyrstu mjólkursölu bæjarins,
jafnframt þvi að hann seldi
brauð. Gerði hann samning um
mjólkurkaup við bændur á Alfta-
nesi, og sjálfur kom hann upp
kúabúi að Hliðsnesi, sem hann
keypti, og þar var systir hans,
sem Marta hét, ráðskona hans.
Um skeið var honum i huga að
virkja sjávarföll i ósnum við
Hliðsnes til raforkuvinnslu.
Mjólkina lét hann sækja á hest-
Vesturheimi á heimsstyrjaldar-
árunum fyrri. Hann varð einnig
fyrir þungum, fjárhagslegum
áföllum af völdum ábyrgða, sem
hann tók á sig fyrir menn, sem
ekki stóðu i skilum, þegar til kom.
En á köflum hagnaðist hann á
rekstri sinum, og sagði hann, að
bUskapurinn á Reykjum hefði
verið annað það, sem gaf honum
mestan arð.
Með hagsýni og iðjusemi urðu
þau hjón þó vel efnuð á þeirra;
tima mælikvarða, en fáir eða
engir söfnuðu þá auði hér á landi.
Ekki er ósennilegt að Stefán
hafi átt bágt með að þola seinlæti
og tregðu landa sinna, þegar
framfaramál voru annars vegar.
Til dæmis er bersýnilegt, að hann
hefur komizt á öndverðan meið
við embættismennina, sem
stjórnuðu Búnaðarfélagi Islands
um aldamótin. Hann vildi láta
BUnaðarfélagið brjótast i stór-
virkjum, sem mörkuðu timamót
eins og nýskipan kjötverkunar-
innar og skipulagningu kjötsöl-
unnar, en þeir litu á Búnaðar-
félagið sem leiðbeiningar- og
hvatningarstofnun, er ekki gæti
haft þess konar forystu.
Hin mikla hugsjón Stefáns, sem
ætiö mun halda nafni hans á lofti,
var tæknifæðing landsins og þó
sérstaklega landbúnaðarins.
Þessi tæknivæðing var honum þó
aldrei markmið i sjálfu sér, held-
ur leið til þess að rétta þjóðarhag
og auka manndóm. En jafnframt
brauzt hann i öðru, einkum á sið-
ari árum: Stofnun samtaka, sem
áttu að vera eins konar allsherj-
arbandalag góðvildar og rétt-
dæmis, utan og ofan við deilur og
séfdrægni stjórnmálaflokka.
Stefán lifði um eitt skeið ævi
sinnar mikið upplausnartimabil i
islenzkri stjórnmálasögu. Þegar
árið 1908 stofnaði hann i Mosfells-
sveit Menningarfélag íslendinga,
sem átti að þroska fólk til nýs
skilnings með sanngjörnum rök-
ræðum á tiðum málfundum. Hann
hugsaði sér svipað fyrirkomulag
og i góðtemplarareglunni, sem
hann þekkti vel — mörg sam-
félög, eins konar stúkur, sem
mynduðu siðan stærri sambönd. 1
þessum félagsskap áttu allir að
vera fullgildir, konur og karlar og
einnig fólk á sveitarframfæri, ef
það hafði ekki sjálft steypt sér i
örbirgð með leti. Þetta var mjög
frjálslynt viðhorf á þeirri tið, er
sveitarómagar voru réttlitið fólk.
Þau takmörk voru þó innan þessa
félagsskapar, að þar skyldu ekki
þeir vera, er hærri launa nutu en
opinberir starfsmenn i næst-
lægsta launaflokki, enda var
launajöfnuður eitt af markmiðun-
um, sem stefnt var að. Gerði
Stefán sér vonir um, að þessi
félagsskapur jafnaðarmennsku,
bræöralags, sannleiksleitar og
málamiðlunar i öllum ágrein-
ingsmálum breiddistút um landið
og jafnvel til annarra landa.
Máli sinu til framdráttar gaf
hann Ut blað, sem Fósturjörðin
nefndist, á Mosfellssveitarárun-
um, og þegar hann endurvakti
samtökin sin i Reykjavik gaf
hann löngu siðar út blað,
(1925’26), sem hét Vor. Varði^
hann til þess siðustu kröftum sin-
um, þvi að hann dó 1928, og hafði
þá verið veikur i heilt ár, og bar-
izt við ólæknandi sjúkdóm.
En þessi félagsskapur Stefáns
varð aldrei annað en fámennur
hópur i kringum hann sjálfan. SU
von, að hann gæti gerzt upphafs-
maður mannbótastefnu i sam-
félagsmálum brást með öllu.
Deilur stjórnmálaflokka auðnað-
ist honum ekki að setja niður eða
reisa skorður við vafasamri með-
ferð á opinberu fé með voldugum
alþýðusamtökum, sem vörðuöu
veginn og mótuðu hugarfar fólks i
þeim mæli, að i berhögg við þau
yrði ekki gengið. Aftur á móti er
þess minnzt enn þann dag i dag
viöa um land, að hann kom nieð
skilvinduna, strokkinn eða
prjónavélina á bæ afa og ömmu
og létti af fólkinu ánauð
forneskjulegra starfshátta.
Stefán stóð i bréfaskiptum við
viðskiptavini sina um allt land i
nær þrjá áratugi, leiðbeindi um
meðferð véla og verkfæra, svar-
Lundur, hús Stefáns B. Jónssonar við innanverðan Laugaveg, árið 1906. Stefán standandi á tröppunum,
en Jóhanna, kona hans, sitjandi á svölunum, ásamt dóttur þeirra.
vögnum Ut á Álftanes og upp að
Elliðavatni, þar sem hann keypti
einnig mjólk.
Fá misseri hafði Stefán bæki-
stöð sina og verzlun á Lauga-
veginum. Réðst hann i að byggja
hús, sem hann nefndi Lund, inni
við Hlemmtorg, og stóð það á
mörkum Rauðarárstigs og
Laugavegar til skamms tima.
Þegar þessi bygging var fullgerð,
fluti hann allt sitt þangað, og er
þar ekki sizt frásagnarvert, að i
kjallaranum á Lundi kom hann
upp gerilsneyðingu sölumjólkur-
innar, áratugum áður en sölu-
samtök réðust i slfkt. Þarna kom
hann einnig upp vindmyllu, svo
að hann gæti sjálfur malað mjölið
i brauðið. 1 þessu nýja húsi var
meira að segja lyfta og miðstöð til
upphitunar. Hann færðist lika si-
fellt i aukana við útvegun alls nýs
búnaðar, og þar á meðal voru
oliugasvélar, miðstöðvarhitunar-
tæki, sem hituðu loft og veittu um
hUsin, og jarðeplavélar til
notkunar við sáningu, upptöku og
hreinsun.
Arið 1906 hófst nýtt timabil i lifi
Stefáns. Þá keypti hann Reyki i
Mosfellssveit, þar sem hann hóf
stórbrotinn búrekstur. Setti hann
þar upp kúabú, er liklega hefur
veriðeitt hið stærsta á landinu i
þá tið, tuttugu til þrjátiu kýr i
fjósi. Mjólkina seldi hann i
Reykjavik, ásamt mjólk bænda á
grannbæjum. Mjólkina varð auð-
vitað að flytja á hestvögnum til
Reykjavikur, en þar eð slfkur
vegur náði þá ekki lengra en upp
að Grafarholti, varð hann sjálfur
að ryðja það, sem eftir var leiðar-
innar upp að Reykjum en við það
fékk hann til liðs við sig einn af
grönnum sinum, sem sá hver
hagur myndi verða að sliku, er
fram liðu stundir. Hann ruddi
einnig akfæran veg frá Reykjum
upp á f jall, svo að hann gæti notað
fjórhjölaðan vagn til þess að aka
á heyji af engjum er þar voru.
Vegna túnávinnslu á Reykjum
fann Stefán upp gaddavirsherfi,
sem breiddust þaðan út. En
merkast alls og frægast, er hann
gerði á Reykjum, var þó, að hann
leiddi heitt vatn úr hver inn f hús-
in til upphitunar. Var leiðslan
hálfur þriðji kilómetri að lengd.
Á þessu verki byrjaði hann vor-
ið 1908. Heita vatnið leiddi hann f
miðstöðvarofna, sem hann setti i
öll herbergi hússins, en einnig
rann það i fjósið, þar sem þvf var
safnað í tunnur og notað sem
drykkjarvatn handa kúnum, þeg-
ar það hafði kólnað svo, að það
var ekki nema ylvolgt. Heitt vatn
var einnig i' krana i eldhúsi, og
baðlaug var gerð við ána, sem
rann gegnum túnið, og yljuð með
afrennslisvatni. Hann notaði
einnig jarðhita við garðyrkju, þvi
að garða mikla hafði hann á
Reykjum, og árið 1912 fékk hann
mann til bess að gera tilraun með
ræktun tómata i vermireitum,
yljuðum með heitu vatni. Þetta
var I fyrsta skipti, að heitt vatn
/ar notað á þennan hátt. En árin
1908-1911 virkjaði borgirzkur
Jóndi, Erlendur Gunnarsson á
sturlureykjum, hveragufu til
jpphitunar og matreiðslu á bæ
iinum.
Skolpleiðslu lét Stefán einnig
gera á Reykjum, er þá mun varla
hafa viða þekkzt í sveitum.
Arið 1913 brá Stefán búi og
skipti hann þá á Reykjum og
þrem húsum i Reykjavik. Seldi
hann tvö þeirra fljótlega aftur, en
bjó i niu ár f einu þeirra, Njáls-
götu 22, og rak þar matvöruerzlun
auk vélasölunnar. Loks keypti
hann árið 1922 Undraland, nýbýli
við Suðurlandsbraut, þar sem
hann bjó siðan til æviloka árið
1928.
Á Reykjavíkurárum sinum hin-
um siðari (1918) útvegaði hann
fyrstu dráttarvélina, sem til
landsins kom, og Þórður Ás-
mundsson á Akranesi reyndi til
jarðvinnslu.
Stefán brauzt i mörgu, en
græddi ekki fé, sem neinu nam.
Hann var fyrst og fremst hug-
sjónamaður og hirti ekki um að
safna auði. Hann var lika mjög
fómfús, þegar þörf almennings
kallaði, eins og bezt sést á þvi, að
hann eftirlét Landsverzluninni
viðskiptasambönd sín við um-
svifamesta hveitihringinn i
Stefán B. Jónsson og kona hans, Jóhanna, f Iéttikerru á götum Reykjavikur árið 1905.