Tíminn - 20.07.1975, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Sunnudagur 20. júli 1975.
TÍMINN HEIMSÆKIR ÖNUNDARFJÖRÐ
Tófan er yfirleitt
trygglynd í ástamólum
þó eins og sum mannanna börn
— misstígur sig
A Flateyri viö önundarfjörö
býr maöur, sem Jón Oddsson
heitir. Hcfur hann um ævinnar
daga sýslað margt, svo margt, aö
ómögulegt er aö gefa honum eitt
ákveðið atvinnuheiti, sem betur á
við heldur en önnur. Hann er
nokkurs konar kóngsins lausa-
maöur i sumum störfum, og er
engum háöur. Ýmist hleypur
hann upp um fjöll og firnindi á
eftir tófu og mink, herðir fisk, rær
á grásleppuveiðar, fer i
byggingarvinnu eöa stjórnar
sláturhúsrekstri. Geri aörir bet-
ur!
Upp úr hverjum áramótum
hverfur Jón til starfa hjá Kaup-
félagi Isfirðinga og sér hann þar
um smiðar og viðhald húsa, en
þvi starfi hefur hann gegnt sl.
þrjú ár. En þegar kemur fram i
marz, tekur Jón að ókyrrast,
hættir störfum hjá Kaupfélaginu
og fer að undirbúa hrognkelsa-
veiðarnar. Jafnframt verður
hann sér úti um svo sem eins og
fimm sex tonn af steinbit og herð-
ir þau til þess að tryggja sér
fjárhagslega afkomu, ef hrogn-
kelsaveiðin skyldi bregðast. Og
það er alveg sama á hverju Jón
snertir, allt sem hann gerir er vel
gert. Þá skiptir engu, hvort held-
ur hann handfjatlar hamar eða
steinbit.
Hrognkelsaveiðin gengur mis-
jafnlega vel frá ári til árs. 1 fyrra
sumar hafði Jón ekki nema 8
tunnur upp úr krafsinu, en 25
tunnur nú í sumar.
Þegar hrognkelsaveiðinni lýkur
hverfur Jón til fjalla og eltist þá
við refi og tófur. Aður fyrr var
hann yfirleitt aldrei lengur en 6
vikur i refaveiðunum, en nú
stendur sú vertíð aldrei skemur
en i tvo til tvo og hálfan mánuð,
og er þar um að kenna minknum
alræmda.
Þegar refurinn hefur fengið sig
fullsaddan á Jóni og Jón sig
fullsaddan á refnum, skiljast þeir
sem vinir i það skiptið og Jón
heldur aftur til mannabyggða. Þá
tekur hann sig til og fer að vinna
fyrir heimilinu, t.d. frá þvi seint i
júli og fram i miðjan ágúst við
ýmislegt, sem til fellur. En þegar
kemur fram i miðjan ágúst, fer
hann aftur til Kaupfélags Isfirð-
inga, ekki til þess að annast við-
hald húsa kaupfélagsins, heldur
til þess að undirbúa sláturtiðina,
þvi að hann er sláturhússtjóri
kaupfélagsins. Þessa vinnu
stundar hann fram i desember og
þá hefst sami hringurinn aftur.
Ættaður af Ingjaldssandi
— Hvar ert þú fæddur Jón?
— Ég er fæddur á Flateyri 1.
júli 1926, en foreldrar minir fluttu
út á Ingjaldssand 1938 og bjuggu á
bæ, sem Álfadalur heitir. Þar
byrjaði ég búskap tæplega tvitug-
ur að aldri og bjó allt til ársins
1969.
— Af hverju hættiröu aö búa?
— Þvi er vandsvarað, en lik-
lega þó fyrst og fremst vegna
þess, að ég sá fram á að i Alfadal
myndi ég ekki hafa þá fjárhags-
legu afkomu, sem ég þyrfti að
hafa til þess að geta ráðizt i nauð-
synlegar framkvæmdir á jörð-
inni. Hún bar ekki framkvæmdii
eins og t.d. ibúðarhús, sem ég
hefði þurft að byggja, ef ég ætlaði
at vera áfram. Landbúnaður ó
Ingjaldssandi er algjörlega háður
sauðfjárrækt og þar er ekki hægt
að hafa kýr nema fyrir heimilið.
Bændur urðu þvi almennt að
stunda vinnu utan heimilis, en
slikt er ófært fyrir bónda, ef eitt-
hvað vit á að vera i búskapnum.
Frá Sandinum flutti ég til Flat-
eyrar og hef búið þar siðan, en at-
vinnu minnar vegna má segja, að
ég sé frekar litið hérna á staðn-
um. Vorið og sumarið er ég með
fjölskyldu minni mest megnis að
Gerðarhömrum við Dýrafjörð, en
þá jörð eigum við hálfa.
Eltir tófur
— Ég veit að þú ert öðrum
fremur kunnugur lifsháttum tóf-
unnar. En þú myndir kannski
fyrst vilja segja mér, á hvaða
;væði það er, sem viðureign þin
við tófuna fer fram?
— Undir mitt umdæmi falla
fimm hreppar þ.e.a.s. Mýrar-
hreppur, Mosvallahreppur,
Suðureyrarhreppur, allt bæjar-
landið á tsafirði og svo Sléttu-
hreppur á Ströndum, sem er einn
erfiðasti hreppur landsins til
grenjavinnslu, bæði er landslagið
ákaflega erfitt yfirferðar og svo
erum við háðir sjónum með að
komast þangað. Á þessu svæði er
Hesteyrarfjörðurinn og allar vik-
urnar norður i Hornbjarg.
— Hefur tófu fækkaö?
— Já, henni hefur stórlega
fækkað. Þetta er ellefta vorið,
sem ég sé um Sléttuhrepp, og
þegar ég byrjaði unnum við 52
dýr, en núna fengum við ekki
nema 15. Við vorum með þrjú
greni i Sléttuhreppi, en alheimt-
um ekki á grenjunum vegna þess,
að þarna er geysilega mikil um-
ferð báta, og skjóta margir skip-
stjórar af þessum bátum á tóf-
una, ef þeir sjá hana niðri i fjör-
unni. Þangað leggur hún oft leið
sina, enda sækir hún allt sitt i
fjöruna nema bjargfuglinn. Nú
virðast allir hafa byssu i bátum
sinum.
— Kemur þá mikil styggö aö
henni?
— Nei, ekki beint, en við
heimtum þá yfirleitt aldrei nema
annað dýrið.
— Er tófan á Ströndunum
spakari heldur en annars stað
ar, þar sem þú þekkir til?
— Hún er það meðan hún hefur
enn ekki orðið mannsins vör, en
eftir að hún hefur skynjað mann-
inn, er jafnframt verra að eiga
við hana, hún áttar sig betur á
hættunni. A Ströndunum gengur
hún meira um vegna þess að hún
er vön svo litilli umferð manna,
er alveg grandlaus. En eftir að
hún hefur einu sinni áttað sig, er
eins og ég sagði ekkert betra að
eiga við hana þar, jafnvel verra.
Hún verður ákaflega hrædd eftir
að háfa séð manninn og mjög vör
um sig.
Þar sem mikil umferð manna
er, er tófan vön að leggjast niður
og fela sig og láta þá manninn
ganga fram hjá sér. Ég hef oft
náð henni við slik tækifæri. En
þetta gerir tófan ekki á Ströndun-
um, þá hleypur hún undan, ef hún
verður mannsins vör.
Tófan ákaflega viturt dýr
— Finnst þér tófan hafa mikið
skilningsvit?
— Hún er ákaflega viturt dýr.
Það er mikið atriði fyrir manninn
að fylgjast vel með hátterni dýr-
anna, láta þau fræða sig um
lifnaðarhættina, það er bezti skól-
inn, sem hægt er að fá. Eitt er t.d.
sem maður þarf að athuga að tóf-
urnar taka slóðina manns. Þvi
þarf maður að gæta þess að
ganga aðrar leiðir að grenjunum
heldur en þær, sem tófan er vön
að fara. Hún er vön að fara eftir
fjárgötum, þar sem slikar götur
er að finna, þvi má segja, að
fjárgöturnar séu margar hverjar
orðnar að eins konar tófugötum.
Ég reyni þvi yfirleitt að hoppa
fir þessar slóðir, en geng aldrei i
ær, svo að tófan finni ekki lykt-
ina af mér.
— Þú getur kannski sagt ein-
hverja sögu til marks um það,
hvað tófan er viturt dýr. Þaö
getur ekki verið aö ástæðulausu,
að oröið refur er notaö um slæg-
vitra menn?
Tófan er ákaflega slyng, og
margar sögur auvitað til um það,
hvað hún getur verið erfið viður-
eignar. En það er nú jafnan svo,
þegar maður segir veiðisögur, að
fæstir vilja trúa þeim.
Eitt sinn héldum við frá Isafirði
um miðjan dag og út i Sléttu-
hrepp. Eftir tvo sólarhringa, þeg-
ar ég loks lagðist til svefns i bátn-
um, var ég búinn að fá 16 dýr.
Svona getur veiðin verið fljóttek-
in. En svo eru aftur önnur dýr,
sem eru öllu varari um sig og þvi
miklu seinteknari. Eitt sinn eltist
ég við eitt dýr i hálfan þriðja
sólarhring áður en ég náði þvi.
— Náöir henni I greninu?
— Nei, hún kom aldrei nálægt
þvi, þar sem hún vissi af mér i
námunda við það. Og hún lét
aldrei til sin heyra. En ég vissi af
henni lifandi einhvers staðar,
annað dýrið hefur sennilega verið
skotið frá henni og yrðlingunum
hafði ég náð. En á endanum hafði
ég hana með þvi að leita hana
uppi i sjónaukanum og sá hana þá
liggja sofandi á klettasnös, þar
sem hún sá heim á grenið.
Fjarlægðin hefur liklega verið
tveir til þrir kilómetrar.
Or pokanum minum gerði ég
eins konar hræðu og lét hana
liggja hjá greninu, en skreið
sjálfur upp fjallið og kom á snös-
ina þar sem hún svaf og skaut
hana.
Margir þeir, sem grenjaveiðar
stunda, hafa ótrúlegt þrek i það
að liggja á grenjunum. En þeim
hugkvæmdist ekki, að ef tófan
gefur sig ekki fram fyrsta sólar-
hringinn, þá veit hún af mannin-
um heima, og þvi verður maður
undantekningalaust að fara og
leita hennar. Ég nota þessa að-
ferð mjög mikið, ef ég næ tófunni
ekki fyrstu nóttina, þá fer ég að
leita hennar, þvi að það er svo
með allar tófur, að við grenin eiga
þær bæli, þar sem þær sofa,
sérstaklega þó refurinn, hann sef-
ur i bælinu, sem hann tileinkar
sér. Úr þessum bælum sér hann
vel heim á grenið og getur fylgzt
með öllum ferðum i kringum það.
Þvi er bezta ráðið að leita að
þessum bælum þeirra, og finna
dýrin þar sofandi.
Hafa varöstöövar í nám-
unda viö grenin
— Af hverju sefur refurinn ekki
heima á greninu?
— Það eru margir, sem sofa
heima á greninu eða i námunda
við það, en svo eru aðrir, sem
eiga sér svona bæli töluvert langt
i burtu, en úr þessum bælum geta
þeir fylgzt með allri umferð i
Einar Jónsson meö „heimalning”.
Jón Oddsson.
kringum grenið. Það má þvi
segja að þetta sé eins konar
örveeisvarðstöð. Þegar læðan er
nýgotin, sefur refurinn yfirleitt
aídrei heima á greninu heldur i
nálægð við það, t.d. á þessum
bælum. Þess vegna er það regla
hjá mér, ef ég finn ekki dýrið
heima á greninu að fara og leita
að þvi, uppgötva hvar það heldur
sig, það er aðalatriðið. Og þegar
maður hefur uppgötvað það,
verður maður svo að gera sinar
ráðstafanir til þess at ná dýrinu.
Aður en sjónaukarnir komu til
sögunnar urðum við oft að beita
alls konar brögðum við dýrin, t.d.
skriða langar leiðir að þeim, en
núna getum við skotið þau á löngu
færi. Aður mátti maður aldrei
láta hana sjá sig uppistandandi,
og það gat oft verið anzi erfitt, þvi
að tófan er þannig að það má
aldrei taka fasta steinu beint
framan á hana, heldur verður
maður alltaf að láta eins og mað-
ur sé að ganga fram hjá henni. Þá
er hægt að komast nálægt henni.
Einu sinni áttist ég við ákaflega
erfiða tófu, sem beit lömb. Ég
náði henni þannig, að ég tók alltaf
nýja og nýja stefnu fram hjá
henni, og ef hún færði sig undan
lét ég sem ég sæi það ekki, gekk
með byssuna eins og staf rétt eins
og ég væri að smala. Hún hélt sig i
mýrlendinu hjá fénu. A endanum
gekk ég i ákveðna stefnu svona i
60 metra færi frá henni, en hún
snéri sér alltaf til að aftan og
horfði á milli stráanna á þúfna-
kollinum, sem var á milli okkar.
En um leið og ég var kominn i
örugga linu, að þvi er ég taldi,
kallaði ég til hennar og hún stökk
upp og lá þar með flöt fyrir skot-
inu.
A svona löngu færi má maður
ekki skjóta nema hún liggi flöt
fyrir, alls ekki að skjóta framan i
hana. Venjulegast fellum við öll
erfiðustu dýrin með rifflum, enda
fór refastofninn hérna ekki að
láta verulega á sjá fyrr en 1958,
þegar við fengum rifflana. Þá
gátum við unnið á þessum gömlu
dýrum, sem ella komust alltaf
undan, þeim, sem gáfu ekki
haglabyssufæri á sér.
Dýrbítir yfirleitt alltaf
fatlaðir
— Keraur oft fyrir aö þiö særiö
dýrið, en náiö þvi ekki?
— Nei, það má maður alls ekki
gera. Maður má aldrei skjóta á
tófu nema maður sé alveg viss.
Það kemur niður á manni sjálf-
um. Og það er nefnilega eitt með
alla dýrbiti, að þeir eru yfirleitt
allir fötluð dýr, t.d. fótbrotnir.
Þeir leggjast ekki á lambféð fyrr
en þeir hafa misst hæfileikann til
þess að veiða fuglinn.
Tófan tekur fuglinn yfirleitt i
þrem stökkum, tiu til tólf metrar
allt i allt, og þá gripur hún hann i
siðasta stökkinu. Hún getur auð-
veldlega tekið fuglinn, þó hún
standi bak við smá hlein og sjái
hann ekki. Þá staðsetur hún hann
á lyktinni. Hún dregur að sér fæt-
urna, lyftir sér og lendir vanalega
beint ofan á fuglinum og missir
hann sjaldan beiti hún þessari að-
ferð, og þá skiptir hana engu,
hvort dimmt er eða bjart.
Einkanlega gerist þetta oft i
ljósaskiptunum á morgnana, þá
kemur fuglinn upp til þess að fá
sér ferskt vatn við árósa.