Tíminn - 30.07.1975, Blaðsíða 6

6
TÍMINN
Miövikudagur 30. júll 1975.
ÞANKAR Á ÞJÓÐHÁTIÐ
Dr. Hallgrímur Helgason:
AD TIGNA ARF FEDRANNA,
TREYSTA TUNGUNNI
OG TRÚA Á LANDID
Ræða flutt á þjóðhátíð Selfossbúa 17. júní sl.
Á langdvölum minum erlend-
is hefi ég orðið þess áskynja, að
tsland er mikils metið sem
gömul menningarlind. I mið-
Evrópu var það viða draumur
manna að hafa einu sinni séð
þetta forna, leyndardómsfulla
goðsagnaland. 1 Kanada, næst
stærsta landi heims, dáðust
menn að langvarandi, frjóu
samhengi tungu og bókmennta.
Vissulega hlýnaði manni við
slik ummæli. Goðsögn og bók-
menntir voru lykill að leyndar-
dómi íslands i augum út-
lendinga. Nú er goðsögn upphaf
sögu og ljóðgerð upphaf bók-
mennta. Hvort tveggja mætist,
goðsögn og ljóðgerð, i Eddu
þeirri, sem kennd er við klerk i
Rangárþingi t Eddu hans er
lagður hyrningarsteinn að sagn-
fræði og skáldlist.
Fáar þjóðir eiga þess kost að
byrja tilveru sina á nýnumdu
landi svo glæsilega, með ljóðum
um guði sina, heilræði þeirra, lif
og örlög. Þetta er vissulega vis-
ir að voldugri menningu. En
menning er fjölþætt fyrirbæri
og fleira er menning en ritfestar
hugsanir.
Bændamenning
Mannvinurinn mikli, Albert
Schweitzer, segir samkvæmt
reynslu sinni i Afriku, að menn-
ing hefjist á handverki. Hjá
okkur beinist þessi grein
menningar frekar aö handiðn
heimilis en stóriðn bygginga,
þvi að torfengið er efni i varan-
lega húsamið og brúargerð.
Menning mótast hér sem annars
staðar af lifsskilyrðum. Hér réð
bóndinn ferðinni.
Stutt er siðan við vorum
hreint bændaþjóðfélag, og
bændur okkar voru hjarðmenn
og veiöimenn, enda höfðu þeir
oft búferlaskipti. Nú er óðum
veriö að vélvæða þetta sam-
félagsform. Kröfur til lifsgæða
verða æ meiri. Um leið gengur á
gamlar tekjulindir, nýjar verða
þá að skapast. Upp risa verk-
smiðjur og iðjuver, enda þótt
ekki sé fullrannsakaö, hvort
landsins gæði megi betur nýt-
ast, einkum til stórum meiri
matvælaframleiðslu handa
hungurmorða heimi, þar sem
10.000 menn deyja úr sulti dag
hvern allt árið um kring.
Samkvæmt höfuðatvinnuskil-
yrðum lands til búskapar á
sveitabýlum var menning okkar
bændamenning. Menningar-
bragur gat verið að listilega
fléttuðu hrosshársreipi bónda
ekki siður en að haglega kveð-
inni ferskeytlu eða vel smiðuð-
um fjalaketti. Bóndinn var
sjálfum sér nógur nema i föium
á kornvöru, siöar ennfremur á
kaffi og sykri og járnvöru. Lifið
var erfitt, en fólkið varð um leið
harðgert, fært um að striða i
ströngu við óblið náttúruskil-
yrði.
Tæknivæöing
Þannig er búið hér við land-
námsaðstæður i þúsund ár, allt
fram að siðari heimsstyrjöld,
þar sem farast 52 milljónir
manna. Hrikaleg átök færa ís-
land i brennipunkt. Hernám
hefst 1940 og herseta heldur
áfram æ siðan. Málrófsmikið
andóf gegn Dönum gleymist von
bráðar en fær lokaútrás við lýð-
veldistöku 1944.
Eftir lok siðari heimsstyrjald-
ar má segja, að þáttaskil hefjist
i sögu lands. Það er sem nú
verði að veruleika hvatning
Einars Benediktssonar, „bóka-
draumnum, böguglaumnum
breyt i vöku og starf.” Umskipti
eru ótrúleg. Amboð eru lögð
fyrir róða. Bilar og traktorar
annast hlutverk hesta. Skurð-
grafa og mokstrarvél útrýma
skóflu. Ein vél vinnur margra
manna verk. Heimilisfólki á
sveitabæ fækkar en vélum f jölg-
ar. Tækni heldur innreið sina i
landið. Lifskjör batna og vel-
megun eykst um leið og ræktun
lands tekur stórfelldum stakka-
skiptum og hagnýting fiskimiða
er tryggð með mikilvirkum
veiðiskipum. Kola og oliulampi
hverfa úr sögunni með almennri
raflýsingu. Tað, mór og kol úr-
eldast við notkun iaröhita.
Vel er nú búið að landsins
fólki. Skóiar sjá æsku fyrir hæfi-
legri menntun, sjúkrahús ann-
ast heilsuveila og almennt
tryggingakerfi styrkir óvinnu-
færa. Stökkið frá moldargólfi,
menntunarleysi, lækningaskorti
og öryggisleysi elli og örorku er
feiknanlega stórt. Fæstir gera
sér grein fyrir gjörbreytingu
þessari, einkum þeir sem ekki
hafa reynt tvenna tima.
Ættjarðarást
En svo mjög sem viö fögnum
öllum verklegum framförum,
megum við aldrei einblina um
of á meðal og gleyma takmarki.
Ættjarðarást er úr sér gengin,
segja máske margir. Samt sem
áður hefir hún veriö sá afl-
brunnur, sem knúið hefir til
dáöa marga okkar beztu menn.
Máttur ættjarðarástar brýzt
fram i kvæðum Jónasar, mynd-
um Kjarvals og söngvum Helga
Helgasonar. Thorvaldsen, Niels
Finsen og Vilhjámur Stefánsson
báru i brjósti eilifa þakksemd
fyrir islenzkan uppruna sinn,
þótt þeir lifðu erlendis, alveg
eins og konungur allra islenzkra
skáldbænda, Stephan G.
Stephansson, og Vestur-
tslendingar i Kanada eru allir
stoltir af ættstofni sinum.
t kapphlaupi eftir ytri gæðum
og stundarlegum ávinningi vill
okkur oft gleymast, hvað það er
sem i rauninni gefur lífi manns
varanlegt gildi. Margt er gling-
ur sem glepur og tál sem tælir.
Nauðsynjar eru fáar en fánýti
fjölmargt, og enginn verður
Dr. Haligrimur Helgason
hólpinn sem neyzludýr I alls-
nægtasamfélagi. Andi manns
þarfnast verkefna og sálin nær-
ingar. Iðjulaus andi og van-
nærð sál rata ekki leið til fulls
þroska eða sannrar ánægju.
Lífsþægindakapphlaup
Þjóðhátiö er tilefni til ihugun-
ar, tilraun til uppfyllingar. Hún
á að vera annað og meira en
bara pylsur og popp. Það ætti að
vera annarra daga ráðslag. Hún
á að gefa tilefni til þess að
virkja anda og sál til frama
fyrir föðurland. Hún á að vera
heitstrenging um að efla hag
ættjarðar. Hún á að vera úttekt
á afstöðu okkar til átthaga,
ræktarsemi við móðurmál, holl-
ustu við eigin þjóð. Andleg vel-
ferð og sálarheill einstaklinga
jafnt sem heilla þjóða byggist á
þvi, að þessir frumþættir þjóð-
legrar tilveru séu virtir og veg-
samaðir.
Mönnum hættir til þess að
einbeita of miklu að efnalegri
velferð. Þeir gleyma þvi, að hún
á að vera aðeins umgjörð þess,
sem inni fyrir býr. Þetta viðhorf
verður almennra i stórri borg en
dreifðri byggð. Borg er brenni-
depill siðtækni, sveit er brenni-
depill náttúru. Borg hýsir hóp-
sál, sveit einstaklingssál. Borg-
in dreifir huga manns, sveitin
safnar honum saman.
Andstæður eru ótal-margar,
bæði við dagleg störf og i
tómstundum. Náin snerting við
islenzka náttúru hlýtur að leiða
fram önnur viðbrögð við mann-
legum hugðarefnum og vanda-
málum en amstur á asfalti.
Forn menning Islands var
bændamenning, og ennþá lifir
hún meðal okkgr. Nægir að
benda á Helga á Hrafnkels-
stöðum sem einn valinn fulltrúa
hennar, þótt höfuðstöðvar þeirr-
ar framhaldsmenningar hafi nú
flutzt til þéttbýlis.
600 ára sjálfstæðis-
barátta Árnesinga
En menntun hjartans, sem of
sjaldan er nafni nefnd, hún
þrifst bezt i faðmi islenzkrar
náttúru, en ekki með múgi á
malbiki. Þessi menntun hjart-
ans er meira en þroskun kaldrar
skynsemi og söfnun þekkingar.
Hún leggur rækt við alla þá
eiginleika, sem gera manninn
að boðbera kærleikans og tals-
manni hárra hugsjóna.
Árnesingar hafa á umliðnum
öldum sýnt, að þeir stóðu
framarlega i fylkingu lands-
manna, til þess að tryggja frelsi
og krefjast réttlætis. 1
Arnesingaskrá árið 1375 kveða
sýslubúar skýrt á: „Lögmenn
viljum vér jafnan hafa þá eina,
er I lögréttu eru samþykktir af
almúga með réttu þingtaki, ef
þeir halda lög við þegnana.” —
Arnesingar geta þvi á þessu ári
hreyknir haldið hátiölegt 600-
ára-afmæli þessara einarðlegu
mótmæla gegn erlendu skatt-
heimtuvaldi. — Rúmum hundr-
að árum siðar, 1496, bindast ibú-
ar þessarar sýslu enn samtök-
um og gera Ashildarmýrarsam-
þykkt gegn órétti og yfirgangi.
I báðum þessum Arnesinga-
skrám er réttlætisþrá aflvaki,
umhyggja fyrir velferð lands-
manna, samfara ást á heima-
byggð. Þetta mætti kalla
stjórnarfarslega ættjarðarást.
Að tigna, treysta og trúa
á landið
Þess eru mörg dæmi, að svip-
uð ættjarðarást er enn lifandi á
okkar blessaða landi, ekki sizt
hjá þvi fólki, sem erjar okkar
jörð og sækir sjó. Góður
Islendingur er sá, sem ann sinni
ættjörð, vill henni hið bezta og
tileinkar henni það æðsta, sem
hann á, vinnu sina við hvers
kyns ræktun, sköpun og upp-
byggingu og þar með hug sinn,
hönd og hjarta.
Það er ei til efs, að styrkust
stoð i þvi aldrei dvinandi átaki
rennur undan rifjum dreifbýlis,
þar sem fólkið er i stöðugu sam-
býli við islenzka náttúru i bliðu
og striðu, talar hreinasta mál og
temur sér bezta siði. Þótt villu-
gjarnt sé á vegi veraldar-auðs,
þá verður jafnan þyngst á met-
um hjá öllum góðum Islending-
um sú háa þrieflda hugsjón ætt-
jarðarástar að tigna arf feðr-
anna, treysta tungunni og trúa
á landið.