Tíminn - 06.08.1975, Blaðsíða 11

Miðvikudagur 6. ágúst 1975
TÍMINN
11

SAGA timarit Sögufélags,
227 bls. tsafoldarprentsmiðja
h.f. 1974.
ÞAÐ MUN VERA nokkuð al-
menn skoðun,.að sérfræðileg
timarit séu þurr og heldur
óskemmtileg aflestrar fyrir
aðra en þá, sem eru heimamenn
á viðkomandi vettvangi. Þetta
viðhorf er ekki óeðlilegt, þegar
þess er gætt, að vist er slikum
ritum fremur ætlað að flytja
fræðslu og frásagnir af visinda-
legum rannsóknum en að hafa
uppi almenna skemmtan. Þó er
ýmsum fræðimönnum sú náðar-
gáfa gefin að geta talað og ritaö
um fræðileg efni á máli, sem
hversæmilega vitiborinn maður
skilur, og nægir að minna á
Sigurð heitinn Nordal þvi til
sönnunar.
Þvi er á þetta minnzt nú, aö
það nýja hefti af Sögu, sem hér
er til umræðu, er svo fjölbreytt
að efni og vel ritað, að það hlýt-
ur að teljast* hin skemmti-
legasta lesning, þótt hvergi
virðist slakað á visindalegri ná-
kvæmni.
Fremst I ritinu er minningar-
orð um Guðna Jónsson
prófessor, skrifuð af dr. Birni
Þorsteinssyni. Grein Björns er
ekki löng, en ágætlega skrifuð
og veitir mikla vitneskju um
hinn góðkunna fræðimann,
Guðna Jónsson, og störf hans.
Hún ber vott um mikla virðingu
og mannlega hlýju i garð hins
látna prófessors.
Næsta grein er eftir Hörð
Agústsson, og nefnist Meistari
Brynjólfur byggir ónstofu.
Þetta er löng grein, nær frá bls.
12 til 68 að báðum meðtöldum.
Höfundur byrjar á þvi að tala
um hvilik býsn af fróðleik
leynist I gömlum bókhaldsgögn-
um islenzku kirkjunnar, og væri
synd að segja, að Hörður komi
tómhentur þaðan. Kunnugir
vita^að hann hefur lengi safnað
að sér ókjörum af fróðleik úr
fornum uppskriftum og úttekt-
um, sem hann síðan vinnur úr á
fræðilegan hátt, teiknar hús
eftir lýsingu úttektarmanna
o.s.frv. •
Hér ræðir Hörður Agústsson
um óninn, „þessa gömlu grjót-
ofna, sem forfeður okkar
kölluðu ón. Grjótbyrgi mætti
eins nefna þá, ekki óáþekkt
islenzku fjárborgunum I
smækkaðri mynd eða lágri
vörðu með eldmunna.” (Bls.
51). Enn fremur er mikið um
ónstofuna, ónshúsið.
Ekki eru nein tök á þvi að
ræða hér Itarlega um hina löngu
grein Harðar Ágústssonar, en
lesendum til glöggvunar skulu
birtar „helstu niðurstöður um
tiðni og útbreiðslu ónstofunn-
ar”, sem höfundur birtir á bls.
46:
„1. Ónshúsið eða ónstofan hef-
ur verið þekkt og notað i a.m.k.
fimm aldir. frá 15. öld og fram á
þá 19.
2. Af heimildum er ljóst, að
notkun hennar er mismikil eftir
landshlutum.
3. Mest virðist ónstofan vera i
brúki i Borgarfirði, Skagafirði,
Þingeyjarsýslu, á Austurlandi
og um Vestfirði. Dæmi um hana
finnast einnig i Rangárvalla-,
Árnes-, Gullbringu-, Dala- og
Eyjafjarðarsýslum, en aldrei I
Húnavatns- og Snæfellsness-
sýslum.
4. Tiðni hennar er minni á 18.
en 17. öld.
5. Onstofan hverfur úr
heimildum stuttu eftir aldamót-
in 1800.”
Það situr sizt á leikmanni að
ætla að fella dóm um fræðilegar
niðurstöður I ritgerð eins og
þeirri, sem Hörður Agústsson
hefur skrifað um óninn og ón-
stofuna, enda verður þess
auðvitað ekki freistað á þessum
stað. Hitt liggur I augum uppi,
að fólk, sem býr viö þau þæg-
indi, að geta hitað upp hibýli sin
geta málfræðingar og oröa-
bókarmenn best dæmt. Er oröið
Njörður komið af Niföld jörð?
Er orðið Njáll komið af Niföld-
um alu (Nialu)? Er Jalangur
(þ.e. Jellinge) komið af
Nialuvangur? Er Niala skylt að
uppruna hittitiska orðinu Alalu?
Eru yfirleitt til heimildir um
orðið Niala frá elstu tlmum?”
Án efa mun mörgum þykja
grein Kolbeins Þorleifssonar
fróölegur lestur, hvort sem
menn hafa veitt kenningum
Einars Pálssonar athygli eða
ekki.
Næst ber að nefna tiu sendi-
bréf frá Valtý Guðmundssyni til
Skúla Thoroddsens, skrifuð á
árunum 1893-1897, en alls eru I
bréfasafni Skúla 27 bréf frá
ur þeirra er bæði fræösla og
skemmtun. Við blðum spennt
eftir framhaldinu.
Gisli Jónsson skrifar grein,
sem heitir 1 rikisráði, og er að
meginstofni til útvarpserindi,
flutt á hvitasunnudag 1974. Þar
er rætt um þá gömlu þrætu,
hvort „ráðgjafinn fyrir sérmál
íslands skyldi sitja I ríkisráði”
Danmerkur. Þessi grein vekur
sjálfsagt áhuga þeirra, sem
hafa gaman af að kynna sér ein-
stök atriði i deilum Dana og ts-
lendinga, en öðrum mun tæp-
lega þykja hún mikill skemmti-
lestur.
Einar Bjarnason ritar ágæta
grein um Arna Þórðarson, Smið
Andrésson og Grundar-Helgu.
Lýsing hans er svo lifandi og frá.
FRÆDSLA
OG
SKEMM TUN
á litilli stundu með þvl að hreyfa
einn rofa, það hefur ákaflega
gott af því að fræðast um að-
ferðir forfeðra okkar til þess að
verjast Islenzkri veðráttu.
Kolbeinn Þorleifsson á I Sögu
grein, sem heitir Nokkrar at-
huganir á kenningum Einars
Pálssonar um trú og landnám
íslands til forna.
Kolbeinn Þorleifsson skiptir
grein sinni i nokkra kafla, svo
sem eins og „Ræturnar að til-
gátum Einars Pálssonar,” „Til-
gátur Einars Pálssonar i „Bak-
svið Njálu”” og „Kostir og
gallar ritverka Einars Pálsson-
ar.” Kolbeinn telur, að Einar
trúi um of á kenningar ýmissa
fræðimanna, t.d. Eliades,
Campbells og Coomaraswamys,
en segir siðan: „Meðferð hans á
tölvisi fornaldar og Eddukvæða
ásamt rúnavisindum er ég ekki
dómbær á, og um orðsifjarnar
Valtý, og ná þau yfir timabiliö
1893-1906.
Þessi bréf eru tvimælalaust
merk heimild um það, hvernig
stjórnmálamenn ræddust við á
þessum árum, — hvernig menn
ræddu um Islenzk stjórnmál,
eins og þau horfðu viö á árunum
um — og fyrir siðustu aldamót
En þegar við lesum gömul
sendibréf, fer okkur gjarna eins
og gamla fólkið sagði stundum,
að okkur „gerir bæöi sárt og aö
klæja’Wið gleðjumst af þeirri
fræðslu, sem bréfin veita, og
okkur getur hungrað og þyrst i
meiri fróðleik, en i aðra röndina
finnst okkur eins og við séum að
fremja vitavert athæfi, lesa úr
perina manns yfir öxl hans að
honum óvitandi.
Bréfin hefur Jón Guðnason
búið til prentunar, og það er
ekki að þvi að spyrja, þegar
gömul sendibréf eru birt: Lest-
sögnin svo glögg, að lesandan-
um er sem hann sjái þetta fólk,
sem háði lifsstríð sitt mitt I póli-
tískum sviptingum og hrotta-
skap fjórtándu aldar Einar
Bjarnason segir, að Grund-
ar-Helga og Einar Eiriks-
son hafi ekki verið gift, og aö
Einar hafi aldrei búið á Grund,
og hann kemst einnig að þeirri
niðurstöðu, að ákæra Gottskálks
biskups Nikulássonar á hendur
Jóni lögmanni Sigmundssyni
um frændsemishjónaband hans
og Bjargar Þorvaldsdóttur (að
þau hafi verið fjórmenningar),
hafi ekki haft við rök aö styðj-
ast. Einar Bjarnason styöur
mál sitt m.a. rökum
ættfræðinnar, en svo sem
kunnugt er, hefur hann lengi
verið mann ratvisastur i þeim
myrkviði.
Þá er loks að minnast á And-
mæli við doktorsvörn, sem dr.
Björn Þorsteinsson „flutti i Há-
skóla tslands 7. september 1974
er Aðalgeir Kristjánsson varöi
rit sitt Brynjólfur Pétursson —
ævi og störf.”
Mér er nú sem ég sjái hátt-
virta lesendur þessa blaðs
hrista höfuð sin um leið og þeir
tauta i barm sér: „Andmæli við
doktorsvörn, það er vlst þokka-
leg lesning eða hitt þó heldur.”
Nei, vinir minir, hér er ekkert
að óttast. Þótt dr. Björn Þor-
steinsson slaki sjálfsagt hvergi
á fræðilegum kröfum, þá er
hann svo skemmtilegur i þess-
ari ræðu, að hver meðalgreind-
ur maður hlýtur að hafa ánægju
af lestrinum, hvort sem hann er
áhugamaður um ævi Brynjólfs
Péturssonar eða ekki.
Eftir að dr. Björn Þorsteins-
son hefur tiundað ýmislegt, sem
honum þykir aðfinnsluvert i bók
Aðalgeirs Kristjánssonar, segir
hann: „Það, sem ég hef rakið
hér, eru ekki 7 dauðasyndir
Aðalgeirs Kristjánssonar,
heldur 10 vanrækslusyndir hans
varðandi ævisögu Brynjólfs
Péturssonar.” Og um ævisögur
almennt segir Björn Þorsteins-
son:
„Ævisögur eiga sér virðulegt
langfeðgatal langt aftur I aldir,
af þvi að þær hafa sameinað og
sameina enn fróðleik skemmt-
an, nytsemi og þjónustu við
ákveðin, nærtæk markmið á
hverjum tima. Mönnum er með-
fæddur áhugi á örlögum ann-
arra manna, einnig dýrlinga og
guða.” Og:
„Einn af kostum ævisögunnar
er sá, að hún a áér hefðbundið
form, æviskeiðið, timabil vaxt-
ar, þroska og hrörnunar, form
náttúrunnar, sem við höfum
ávallt fyrir augum....
Annar höfuðkostur ævisög-
unnar er sá, að rik þörf er fyrir
hana og svo verður um ófyrir-
sjáanlegan aldur.”
Að lokum ein tilvitnun enn,
sem ekki er hægt að neita sér
um að birta, svo þráðbeint er
þar hitt i mark:
, Ævisögur stjórnmálamanna
eiga m.a. að opinbera leyndar-
mál valdabaráttunnar, en henni
er tiðum farið eins og Isjaka á
Eiriksfirði: aðeins einn tiundi
ris yfir hafflötinn og er sýnileg-
ur. Gildi ævisögu stjórnmála-
manns fer eftir þvi, hvernig
tekst að skýra frá þessum 9/10
hlutum, sem eru eða voru i
kafi.”
Hér hefur aðeins verið drepið
á örfá atriði i þessari snjöllu og
bráðskemmtilegu ritgerð. Sé sú
ályktun undirritaðs leikmanns
rétt, að þar sé hvergi slakað á
fræðilegum kröfum, þá höfum
við hér i höndum enn eina sönn-
un þess, að visindi geta verið
skemmtileg, — jafnvel fyrir þá,
sem ekki eru visindamenn!
Á það var minnzt i upphafi
þessa greinarkorns, að þetta
nýjasta hefti af Sögu væri fjöl-
breytt að efni og aðgengilegt til
lestrar. Islendingar hafa alltaf
verið forvitnir um fortið sina,
góðu heilli, og mikið má vera, ef
timaritið Saga á ekki eftir að
fagna aukinni útbreiðslu og
vaxandi vinsældum meðal
þjóðarinnar.
—VS