Tíminn - 26.08.1975, Qupperneq 9
Þriðjudagur 26. ágúst 1975
TÍMINN
9
f----' N
'w <$■
Útgefandi Framsóknarflokkurinn.
Framkvæmdastjóri: Kristinn Finnbogason. Ritstjórar:
Þórarinn Þórarinsson (ábm.) og Jón Helgason. Rit-
stjórnarfulltrúi: Freysteinn Jóhannsson. Fréttastjóri:
Helgi H. Jónsson. Augiýsingastjóri: Steingrlmur Gisla-
son. Ritstjórnarskrifstofur í Edduhúsinu viö Lindargötu,
simar 18300 — 18306. Skrifstofur f Aðalstræti 7, simi 26500
— afgreiðslusimi 12323 — auglýsingasimi 19523. Verð I
lausasölu kr. 40.00. Áskriftargjald kr. 700.00 á mánuði.
Blaðaprent h.f.
Neyðarkall Wilsons
Það er óvenjulegt, að brezkur forsætisráðherra
ávarpi þjóð sina meðan sumarleyfatiminn sendur
sem hæst, nema eitthvað óvenjulegt hættuástand
sé rikjandi, likt og þegar Churchill boðaði svita,
blóð og tár. Þetta gerðist þó siðastliðið miðviku-
dagskvöld, þegar Harold Wilson flutti i sjónvarpið
ávarp til þjóðarinnar. Hann lét lika svo ummælt,
að hann teldi þetta alvarlegasta og örlagarikasta
ávarp, sem hann hefði nokkru sinni flutt eða væri
liklegur til að flytja.
Ávarp Wilsons fjallaði um efnahagsmálin og þó
einkum verðbólguna og atvinnuleysið. Hann sagði,
að vandinn væri svo mikill, að ekki yrði sigrazt á
honum, nema þjóðin sýndi aukna hófsemi i kröfum
sinum. Þjóðin yrði óhjákvæmilega að sætta sig við
nokkra kjaraskerðingu meðan verið væri að koma
efnahagsmálum á réttan kjöl. Einstakar stéttir,
sagði Wilson, geta ef til vill i krafti samtaka sinna
og sérstöðu, knúið fram miklar launahækkanir og
sloppið þannig undan byrðum verðbólgunnar um
sinn, en aðeins um sinn. Fyrst um sinn getur þetta
ef til vill heppnazt með þeim afleiðingum, að at-
vinnuleysið eykst og kjör þeirra, sem lakast eru
settir og veikust samtök hafa, versna. En þegar til
lengdar lætur munu afleiðingarnar einnig ná til
þeirra, sem knúðu hækkanirnar fram, og bitna á
þeim og fjölskyldum þeirra ekki siður en öðrum.
Wilson sagði þetta ekki út i bláinn, þvi að
skömmu áður en hann flutti ávarpið, höfðu samtök
iðnaðarins birt skýrslur sem sýndu ótvirætt að
siðustu niu mánuðina hafði kaupmáttur launanna
rýrnað um 9% þrátt fyrir það að kaupið hafði
hækkað um 20% i sterlingspundatölu á sama tima.
Verðbólgan hafði ekki aðeins gleypt alla kaup-
hækkunina heldur miklu meira. Jafnframt höfðu
svo kauphækkanir orsakað atvinnuleysi. Launa-
þróunin hafði á sama tima verið mun hagstæðari
hjá þeim þjóðum, þar sem kaupið hafði hækkað
minna, þvi að þar var auðveldara að sporna gegn
vixlhækkunum verðlags og kaupgjalds.
í Bretlandi fara ihaldsmenn nú ekki með völd,
svo að þeim verður ekki kennt um. Þar fer með
völd sósialiskur flokkur, sem hefur sterk itök i
verkalýðshreyfingunni. Forystumenn hennar hafa
lika reynt að styðja rikisstjórnina eftir megni.
Einstök verkalýðsfélög hafa hins vegar leikið
lausum hala og afleiðingarnar orðið þær, sem að
framan greinir
Rikisstjórn Wilsons hefur nú sett sér það mark-
mið að draga verulega úr verðbólgunni á næsta ári
og hamlá jafnframt gegn atvinnuleysinu. Aðal-
kjarninn i ræðu Wilsons var að biðja þjóðina um að
veita stjórninni ráðrúm i eitt ár, eða eins og hann
orðaði það, að gefa Stóra-Bretlandi eitt ár. Stjórn-
in hefur sett sér það markmið, að frá 1. ágúst
siðastl. og þangað til 1. ágúst næstkomandi, megi
laun ekki hækka meira en nemur 6 sterlingspund-
um á viku, og að þessi hækkun nái eingöngu til
þeirra, sem hafa minna en 8500 sterlingspund á
ári. Þeir, sem hafa hærri laun, mega enga kaup-
hækkun fá. Þessu hyggst stjórnin helzt koma
fram með frjálsu samkomulagi aðila vinnumark-
aðarins. Verkalýðsfélögin voru lika búin að fallast
á þetta fyrir sitt leyti, en nú er óttazt, að sum
þeirra muni bregðast þvi.
Ávarp Wilsons var aðeins upphaf mikillar upp-
lýsingarstarfsemi, sem rikisstjórnin hyggst efna
til i þeim tilgangi að kynna mönnum nauðsyn þess,
að hamlað sé gegn verðbólgunni, m.a. með auglýs-
ingum i blöðum.
Þ.Þ.
Viðtal við yfirmann rússnesku hafrannsóknanna:
Úthafið býr yffir
miklum auðæfum
Um 100 rússnesk skip vinna að rannsóknum
Það er enn aðalverkefni
hafréttarráðstefnunnar að
koma á alþjóðlegu sam-
komulagi um nýtingu á auð-
æfum úthafsins, og þó eink-
um þeim, sem eru falin i
hafsbotninum. Meðan um-
ræðunuin er haldið áfram
um þetta á hafréttarráð-
stefnunni, vinna stórveldin
kappsamlega að margvls-
legum rannsóknum á þessu
sviði. Þannig segir i inngangi
eftirfarandi greinar frá
APN, að I sovézka rannsókn-
arskipaflotanum séu nú nær
hundrað skip vel búin tækj-
um og eru um borð í mörgum
þeirra 25-30 rannsóknarstof-
ur, skotbúnaður skeyta til
dýptarmælinga og afkasta-
mikill tölvubúnaður. Að
beiðni APN segir Leonid
Brekjovskikj, yfirmaður,
haffræði, eðlisfræði, gufu-
hvolfs- og landfræðideildar
sovézku visindaakademi-
unnar, hér frá tilraunum til
að mæla dýpi úthafanna og
frá mikilsverðum uppgötv-
unum sovézkra haffræðinga.
ERFIÐLEIKARNIR við
nýtingu á auðlindum úthaf-
anna felst i verkefninu sjálfu.
Hafa verður ihuga að fyrir að-
eins fáum áratugum þótti það
mikill árangur, er menn kom-
ust nokkra tugi metra undir
yfirborð sjávar. I dag kvört-
um við yfir þvi, að nýjustu
kafbátar, sem komast niður á
eins kilómetra dýpi hafi ákaf-
lega takmarkaða athafna-
möguleika og mjög litla getu,
bæði til verklegra fram-
kvæmda og rannsóknarstarfa.
Okkur skortir einhverjar
meiriháttar uppgötvanir til
þess að verulegur skriður
komist á úthafsrannsóknirn-
ar.
En haffræðingar sitja þó
ekki auðum höndum. Haf-
rannsóknum miðar áfram
með vaxandi hraða. A hverju
ári eru gerðar ýmsar mjög
mikilsverðar uppgötvanir.
Nokkrar slikar uppgötvanir
geta borið ávöxt áratugum
saman. Ég skal nefna eitt
dæmi til þess að gefa betri
hugmynd um hve flókið, vold-
ugt, og ég vil segja „lifandi”
kerfi heimshöfin eru.
Haffræðingum og sjómönn-
um var það löngu kunnugt, að
það er stöðugur straumur í At-
lantshafi um miðbaug frá
austri til vesturs. Sovézkur
rannsóknaleiðangur gerði
óvænta uppgötvun: Undir
yfirborði straumsins er annar
djúpsjávarstraumur, sem á
mjóu belti teygist um miðbaug
frá vestri til austurs. Þessi
straumur var heitinn eftir hin-
um mikla rússneska visinda-
manni Lomosov. Annan dul-
arfullan djúpsjávár-mið-
baugsstraum uppgötvuðu vis-
indamenn okkar i Indlands-
hafi. Var hann skirður i höfuð
sovézka haffræðingnum Tare-
jev. Uppgötvun Guiana-Antill-
es djúpsjávarstraumsins, sem
er mjög sterkur, var einnig
mjög mikilsverð i sambandi
við skilning á þvi, að hafið er
eitt samstætt kerfi.
t LEIÐANGRI, sem farinn
var á bandariska skipinu
„Glamour Challenger” og
sovézkir visindamenn tóku
þátt i voru tekin lóðrétt sýni af
sjávargrjóti, sem reyndust
vera „barnung” eða um 160
milljón ára, en hafið sjálft er
um 3.000 milljón ára gamalt.
Nær ströndinni reyndist sjáv-
argrjótið eldra. Þetta leiddi til
þeirrar uppgötvunar, að mið-
svæðis á úthafshryggnum
brýzt upp úr iðrum jarðar
efni, sem „endurnýjar” hafs-
Sovézkt hafrannsóknaskip.
botninn, ýtir eldri botnlögum
sundur og þrýstir þeim undir
meginlöndin. betta fyrirbæri
gefur jarðfræðingum nóg að
hugsa um, þvi að þær kenning-
ar sem nú eru uppi, eiga enn
margt óskýrt.
Nýlega fann hópur sovézkra
rannsóknarskipa nokkra djúp-
sjávarhringstrauma i miðju
Atlantshafi. Við sameiginlega
rannsókn notuðu skipin eins-
konar „loftnet” um 200 km að
ummáli. Eftir tveim linum
hins krosslaga „loftnets”
lögðu visindamennirnir bauj-
um við akkeri. Tæki, er fest
voru við streng hverrar bauju
á mismunandi dýpi mældu i
sex mánuði hraða og stefnu
strauma, svo og hitastig og
saltmagn . sjávarins. Þar sem
staðvindar eru á vissum haf-
hlutum, er blása frá Afriku i
suðvesturátt, bjuggust haf-
fræðingarnir við, að sjórinn
myndi hreyfast í sömu stefnu.
Tækin skráðu hins vegar risa-
stóra hringstrauma, sem náðu
yfir hundrað kilómetra svæði
og breyttust stöðugt. Siðar
endurtóku Bandarikjamenn
tilraunirnar og fengu svipaðar
niðurstöður.
I dag spyrja margir visinda-
menn: Eru ekki meginupp-
sprettur hreyfiorku úthafanna
fólgnar i þessum hring-
straumum? En hver eru upp-
tök þeirra hvernig hreyfast
þeir og hvaða áhrif hafa þeir á
loftslagið i heiminum? E.t.v.
. fæst svar við þessum spurn-
ingum við hina sameiginlegu
sovézk-bandarisku tilraun
„Polymode”, sem ráðgert er
að framkvæma 1976-1977.
Við framkvæmd þessarar
tilraunar verður notuð ný að-
ferð við rannsóknir djúp-
sjávarstrauma. Hún byggist á
mikilsverðri uppgötvun, er
bandariskir og sovézkir vis-
indamenn gerðu hvorir i sinu
lagi fyrir nokkru. Þeir fundu,
að til er svokölluð neðansjávar
straumrás I hafinu og eftir
henni berast straumar þús-
undir kilómetra, jafnvel þótt
þeir eigi sér ekki öflugar upp-
sprettur.
Til þess að rannsaka þessa
djúpstrauma verður keðju-
flotfleka, sem eiga að haldast
á vissu dýpi, sökkt i hafið.
Hver fleki, búinn straumraföl-
um, mun berast með straumn-
um og verður ferð hans
stöðugt skráð um nokkurra
manaða skeið.
VtSINDAMENN hafa ný-
lega fengið mikinn áhuga á
öðru llttrannsökuðu fyrirbæri,
neöansjávaröldum. Ef þú sigl-
ir á skipi i algerlega kyrrum
sjó, þá þarf það ekki óhjá-
kvæmilega að þýða, að ekki
geti verið stórar öldur á nokk-
ur hundruð metra dýpi. Stað-
reyndin er sú, að i úthafinu eru
mörg mismunandi þéttleika-
lög. Skyndileg þéttleikaaukn-
ing getur verið svo mikil, að
hún geti borið uppi kafbát,
sem ekki er með vélar sinar i
lagi. Slik þétt lög eru kölluð
gervibotn og neðansjávaröld-
ur geta endurkastazt af þeim.
Sumarið 1973 rannsökuðum
við neðansjávaröldur i Ind-
landshafi á „Dmitri Mendele-
jev” og komumst að raun um,
að þær eru ekki óreglulegar
heldur mjög reglubundnar.
öldutiminn er miklu lengri en
hjá yfirborðsöldum og getur
varað frá tugum minútna upp
i margar klukkustundir.
Þessar öldur eru mjög
hættulegar fyrir kafbáta.
Talið er, að þær hafi valdið
þvi, að bandariski kjarnorku-
kafbáturinn „Thresher” fórst.
Ef ekki eru neðansjávaröldur,
er þéttleiki sjávar á ákveðnu
dýpi stöðugur. Kafbátur, sem
er á ferð á ákveðnu dýpi miðar
jafnvægi sitt við þéttleika
þess. En neðansjávaröldur
valda mjög furðulegum þétt-
leikabreytingum. „Thresher”
kann að hafa farið inn á belti
neðansjávaröldu, misst jafn-
vægi og stjórn og sokkið.
Neðansjávaröldur kunna að
vera meginorsök hafróts. Við
leitum stöðugt að orsökum
þess, hvernig þessar öldur
myndast, til þess að geta spáð
fyrir um tilkomu þeirra. Þetta
er eitt hinna erfiðu vandamála
i ráðgátuvölundarhúsi úthafs-
ins, og við getum ekki gert
okkur von um að sigrast á haf-
inu nema við leysum þetta
vandamál.
HVAÐ varðar horfur i sam-
bandi við nýtingu heimshaf-
anna á siðasta fjórðungi þess-
arar aldar, þá tel ég að kjarn-
orkustöðvar, svo og ýmis iðn-
fyrirtæki, sem nýta málmauð-
æfi úthafanna, muni verða
byggð á höfum úti. Þetta mun
leysa það vandamál að beizla
ofurhita, draga mjög úr
mengun meginlandanna og
spara mikið land til annarra
nota.
Mjög frjósömu „haglendi”
mun verða komið upp i hafinu,
og verður það afgirt með
hljóögirðingum, sem likja
eftir hljóðum ránfiska.
Þjálfaðir höfrungar munu
gegna hlutverki „fjárhirð-
anna”.
Sjóflutningar munu fara
fram neðansjávar. Kafbátar
munu nota minni orku með þvi
að ferðast með straumum.
Þetta verður kleift vegna ná-
kvæmra rannsókna á neðan-
sjávarstraumum i öllum hlut-
um heimshafanna.
1 sambandi við neðan-
sjávarsamgöngur verða notuð
hljóðmerki. Gerður verður
alþjóðlegur samningur um
svið, tiðni og hámarksstyrk
senditækja og leyfileg sendi-
svið.
t stuttu máli sagt: Von okk-
ar er bundin við heimshöfin.