Tíminn - 16.10.1975, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 16. október 1975.
TÍMINN
9
Þóra Friöriksdóttir, leikkona heillaði áhorfendur f hlutverki Blanche Dubois, sem er eitt umfangs-
mesta kvenhiutverk nútimaleikbókmennta og mótleikari hennar Erlingur Gfslason.
SPORVAGNINN GIRND
Kleppur hraðferð
ÞJÓÐLEIKHGSIÐ
SPORVAGNINN GIRND
Eftir TENNESSEE
WILLIAMS
Þýðandi:
Örnólfur Árnason, skáld
Lýsing:
Kristinn Danielsson
Leikmynd:
Birgir Engilberts
Leikstjóri:
Gisli Alfreðsson
Frumsýning .
Sporvagnmn Gimd
hefur numið staðar á
Islandi, en hann hefur
verið i hnattferð eins og
Leikhúsið á grindverk-
inu og verður ekki of-
sögum sagt af láni
Þjóðleikhússins þessa
dagana, heimsfrægðin
hefur lagt teina sina og
stakket þar yfir sviðið,
ef marka má yfirlýs-
ingar sem sendar eru
út.
Menn hafa ýmsar að-
ferðir við vörukynn-
ingu, lika leiklistin.
Þannig er talsverður
munur á aðferðum
Flosa Ólafssonar og
Gretu Garbó, en
hvorug þessara leiða er
samt fær fyrir þjóðleik-
húsin. Það vita allir, að
Tennessee Williams er
heimsfrægur. Yfirlýs-
ingum um það má þvi
stilla i hóf. Það liggur
við að öll þessi heims-
frægð i húsinu sé farin
að verða dálitið hvim-
leið.
Eftir að hafa horft á Fialka
flokkinn, sem komst af án orða
kemur sjálf andstæðan á fjal-
irnar: Tennessee Williams opn-
ar flóögáttir orðsins til fulls i
einu margorðasta verki, sem
hann hefur samið: Sporvagnin-
um Girnd.
Sporvagninn Girnd —
Kleppsvagninn
Tennessee Williams er einn
þeirra bandarisku h’öíunda er
gerir sér yrkisefni úr ýmsum
vandræðum þjóðar sinnar og
lýsir þeim á eftirtektarverðan
hátt. Þetta eru ef til vill dálitið
ýktar myndir, og fjalla meira
um sálarstyrkinn en atvinnulif-
ið. Hann segir þetta um sjálfan
sig:
Ég get ekki hent reiður á fólki
i hversdagslegum kringum-
stæðum. Ég verð að finna hjá
þvi einhverja persónulega
þætti, sem samsvara spennunni
i mér.
Tennessee Williams fæddist i
Columbus i Mississippi árið 1914
og hét réttu nafni Thomas
Lainer Williams. Hann hlaut
góða menntun og byrjaði
snemma á ritstörfum og vakti
þegar athygli fyrir þau I skóla.
Hann hlaut heimsfrægð fyrir
Glerdýrin árið 1945, og fyrir
Sporvagninn Girnd, sem sam-
kvæmt minum heimildum var
tilbúinn árið 1948, en frumsýnd-
ur þó i New York árið 1947 eftir
þvl sem segir i leikskrá.
Tennssee Williams notar
gjaman Suðurriki Bandarikj-
anna sem umhverfi verka
sinna. Hann gjörþekkir lifsstil-
inn á þessum slóðum og hefur
samanburð frá árunum, sem
hann dvaldi í Hollywood og i
New York, þar sem mannlifið er
heflaðara, eða eigum við að
segja væmnara og alþjóðlegra.
Núna býr hann i Key West
eins og Nixon.
Blanche er höfuðpersóna
leiksins og er liklega ein áhrifa-
mesta tilraun samtimans til
þess að skapa stórt kvenhlut-
verk. Um Blanche segir
Tennessee Williams i blaðavið-
tali á þessa leið:
— Nei. Ég sé einhvern fyrir
mér, skilurðu? Þannig sá ég
Blanche, þar sem hún sat á stól,
tunglskinið flæddi inn um glugg-
ann á hana. Fyrsta hugmyndin
var að kalla leikritið: Stóll
Blanche f tunglskininu. En ég
skrifaði bara eitt atriði i það
skipti. Hún sat og beið eftir
Mitch, en hann kom ekki. Ég
komst ekki lengra þá, þetta var
i desember 1944. Ég skynjaði
„Sporvagninn” svo kröftuglega
I kroppnum á mér að það skelfdi
mig. Sjálfan mig: Ég ræð ekki
viðþetta.mér tekstþetta aldrei.
Ég reyndi ekki við leikritið aftur
fyrr en 1947, meðan ég var i New
Órleans eftir að hafa lokið við
„Sumri hallar”. Þá byrjaði ég á
þvi aftur og það bókstaflega
rann niður á pappirinn, svo ein-
falt var nú það. Ég lauk við það
hérna I Key West, á La Concha
hótelinu. Það gagntók mig.
Blanche var svo lifandi og fjöl-
breytileg, ég var bergnuminn af
henni. Ég þurfti svo sannarlega
ekki að hafa áhyggjur af að
koma því frá mér.
Sjáðu til, ég byrja aldrei á
upphafi leikrits og held áfram
til enda. Oftast sé ég fyrir mér
átakamesta atriði leikritsins og
svo vinn ég út frá þvi, geri mér
grein fyrir, hvernig uppbygg-
ingin eigi að vera fram að þessu
atriði, skilurðu?
Höfundar segja oft hluti út I
bláinn i viðtölum, þeim finnst
þetta og hitt á augnablikinu, en
þessi staðhæfing virðist vera
sönn: Sjáðu til, ég byrja aldrei á
upphafi leikrits og held áfram
til enda...” Oftast sé ég fyrir
mér átakamesta atriðið, megin
atriði leikritsins og vinn svo út
frá þvi....”
Tennessee Williams skilar
'sporvagni sinum, Kleppsvagn-
inum heim i hlað i ellefu atrið-
um og undirbúningurinn undir
meginatriði leiksins tekur lang-
an tima, viðkomustaðir eru
margir. Hefðbundin þáttaskil
væru leikendum og ekki siður á-
horfendum ofviða, sem fá fyrir
bragðið hinn stóra skammt i
smáréttum. Hvað áhorfendur
varðar, þá undrast maður það
ekki, að svo stórkostlegur texti
leiði til heimsfrægðar, þrátt fyr-
ir ýmsa vankanta.
Mikið er um eintöl, aðalleik-
endur ryðja úr sér heilu blaðsið-
unum upp i loftið eins og á upp-
lestrarkvöldi, eða stjórnmála-
fundi og á meðan stendur leik-
húsið sjálft stóra stopp, eins og
bilað orkuver upp á heiði. Þann-
ig eru áhrifamestu atriði leiks-
ins eins konar varnarræður, þar
sem áhorfendum er haldið vak-
andi með heillandi skáldskap og
hugarflugi, ellegar með
grimmd og svörtu galli óþægi-
legra staðreynda. Utan um
þetta er svo hlaðið ýmsum nota-
legheitum, bjórburði, spila-
mennskum og barsmiðum og
konurhlaupa hljóðandi um svið-
ið. Menn hrópa rök sin um þján-
ingu ýmist út i dapurlega nótt-
ina i New Orleans, eða yfir
prúðbúna gesti hússins.
Um þetta segir Tennessee
Williams á þessa leið: ... i leik-
riti verður að þjappa atvikum
heillrar æfi saman I þrjá þætti.
Að sjálfsögðu verða atvikin þá
ofsalegri en i lifinu sjálfu”.
Þetta á lika við um ellefu atriða
leik.
Sporvagninn Girnd er sem sé
vont verk út frá sjónarmiði fjöl-
eflisins, að leikhús sé hópvinna
á borð við t.d. góða knattspyrnu.
Leikstjóri Sporvagnsins
virðist ekki beita sömu
aðferðum og höfundur textans,
sem segist stunda jarðvegs-
skipti og leggja teinana fyrir
vagninn að ákveðnum aðal-
atriðum. Hver hinna ellefu
þátta virðist unninn af sama of-
forsinu. Byrjunin verður með
þessum hætti of brött fyrir
áhorfendur, sem hafa verið að
hugsa um annað rétt áður, hafa
verið að koma niður börnum og
leita að bilastæðum fyrir sig og
koma þvi óundirbúnir á stað þar
sem „atvikin eru ofsafengnari
en i lifinu sjálfu”. 1 svona
hamagangi verður sálin oft of
sein I sætin hjá þeim.
Samt verður þvi ekki neitað,
að GIsli er hugmyndarikur leik-
stjóri, og þessi sýning hans er
frjálsleg og laus við margvis-
legan vandræðagang, sem upp-
hefst þegar reynt er að fara i
annað umhverfi með íslend-
inga. Leiktjöldin eru ágæt en
standa allt of aftarlega á sviðinu
til baga fyrir áhorfendur og
leikendur. Mér er sagt að það
muni stafa af eldvarnartjaldinu
i húsinu, sem verja á áhorf-
endur, ef eldur yrði laus á leik-
sviðinu. A þessu verður að finna
lausn. Við getum ekki látið
slökkviliðið setja upp allar leik-
sýningar framvegis!
— I þessu máli eru tvær
þungamiðjur sagði þing-
maðurinn forðum, og það sama
má segja um Kleppsvagninn
Girnd. Annars vegar er það
Blanche Dubois (Þóra Friðriks-
dóttir) og svo eru það allir hinir,
sem leika á móti henni. Hið
fyrrnefnda er eitt stærsta kven-
hlutverkið sem sézt hefur hér.
Hún er bókstaflega alltaf á
sviðinu þessa þrjá tima sem
sýningin stendur, nema þegar
henni er stungið i bað meðan
verið er að ná af henni mann-
orðinu.,
Þóra Friðriksdóttir hefur
margt á móti sér i þessu hlut-
verki, ekki aðeins slökkviliðið,
eða brunatjaldið, heldur litur
hún of „hraustlega” út til þess
að hafa gengið i gegnum þetta
allt, komandi svo úrvinda á
sálinni með sporvagninum til
New Orleans. Veikiulegri týpa
hefði náð lengra, en þrátt fyrir
allt, þá verður ekki annað sagt,
en að hún skilar þessu hlutverki
af hinni mestu prýði: vinnur
umtalsverðan leiksigur. Til
marks um það er, að á frum-
sýningu var henni fagnað mjög
innilega I lokin.
Til athugunar mætti vera
hvort Blanche Dubois er ekki
gerð of tortryggileg með brenni-
vinsleitinni i upphafi leiksins.
Margrct Guðmundsdóttir var
skinandi góð i hlutverki Stellu
Kowalski. Er hún greinilega
vaxandi leikkona.
Erlingur Gislason var lika
nálægt sinu bezta og túlkun hans
á pólakkanum Stanley Kowalski
frábær á köflum.
Róbert Arnfinnsson lék
Harold Mitchell (Mitch) hæg-
látan þægilegan mann. sem sér
fram á að þurfa að fá sér nýja
móður, þvi að sú sem ól hann og
annaðist, liggur fyrir dauðan-
um. Róbert hefur lagt mikla
vinnu i þetta hlutverk, þó varla
geti það talizt mjög stórt i snið-
um og er árangur hans eftir bvi.
Bryndís Pétursdóttirvar ágæt
og minnti á sannfærandi hátt á
vissan kvenpening i stórborgum
Suðurrikjanna. Sama er að
segja um þá Flósa ólafsson og
Bjarna Steingrimsson.þeir féllu
vel inn i umhverfið, og gerðu
áhorfendur ekki órólega um of
með tiltækjum sinum.
Guðmunda Eliasdóttir söng
negralög með hæfilegri áreitni.
Að lokum skal minnzt á þau
Auði Guðmundsdóttur, Ævar
Kvaran og ungan mann, sem
heitir Kristinn Karlsson.
Ævar leikur lækni, en Auður
hjúkrunarkonu af geðveikra-
hæli og var gervi hennar og
framganga með miklum
ágætum, en samkvæmt ártali
verksins, þá er það skrifað
meðan handalögmál var eins
konar forsenda fyrir rekstri
geðveikrasjúkrahúsa, og
angistin setti mark sitt bæði á
hina sjúku og þá, sem við þá
slógust.
Kristinn Karlsson mun vera
nýliði á leiksviði, bróðir Sigurð-
ar Karlssonar, leikara. Hann
fór vel með lftið orðknappt hlut-
verk og gæti orðið efnilegur.
örnólfur Árnason þýddi leik-
ritið. Um þýðinguna er allt gott
að segja, án þess að legið hafi
verið I samanburði. Þetta er
ósvikið talmál, ósvikin islenzka.
Eitthvað mun litið um kurteis
orð yfir kynvillu á íslandi og
verður orðaræðan ekki eins
markviss, þegar hana ber á
góma. Heiti leiksins er hins
vegar afleitt: Sporvagninn
Girnd. Gáfaðir frönskumælandi
vinir minir segja að DESIRE sé
ljóðrænna og ekki eins gróft.
Kvikmynd um sama leikverk,
sem sýnd var fyrir nokkrum
árum hlaut nafnið Klepps-
vagninn, eða Kleppur hraðferð
hafa einhverjir stungið að mér.
Höfuðókosturinn við nafnið er
hins vegar hversu erfitt það er i
framburði og flestir virðast ein-
faldlega nefna verkið Sporvagn-
inn núna.
Það er enginn efi á þvi að
Sporvagninn er eitt áhuga-
verðasta verk, sem lengi hefur
komið á fjalirnar. Þetta er mjög
löng sýning og þarfnast þvi mik-
illa æfinga og þreks. Það er ekki
siður ofurmannlegt að muna
þetta allt, en að skila þvi af sér á
listrænan hátt. Eflaust á þetta
verk eftir að mótast og fágast i
meðförum, þegar mesta spenn-
an er farin ur kroppnum og
mesta skelfingin er liðin hjá.
13. okt. '75.
Jónas Guðinundsson
Sviðsmynd úr Sporvagninum Girnd.