Tíminn - 26.10.1975, Blaðsíða 18
18
TÍMINN
Sunnudagur 26. október 1975.
Menn og málefni
Við háskans dyr
Horft til
horfinnar kreppu
Sil kynslóð, sem nú er roskin
orðin, lifði í bernsku sinni og æsku
kreppuna miklu, þegar hagspek-
ingar og spásagnarmenn i fjár-
ra^him- og viðskiptamálum
HEflllÍfhs urðu sér svo rækilega til
spammar, að allir kastalar þeirra
hrmi^u eins og spilaborg yfir
þíóðtrnar likt og hendi væri veif-
aötÍTUgmilljónir manna gengu at-
vinnulausar árum saman, drag-
andi fram lifið á náðarbrauði og
bónbjörgum, og eigandi lögreglu-
sveitir yfir höfði sér, þegar upp úr
sauð. Flestar stoðir þess heims,
sem var, svignuðu eða brotnuðu,
og svo öfugsnúið var mannlegt
samfélag, að samtimis þvi, að
óseljanlegar birgðir matvæla og
annarra lifsþarfa voru brenndar,
þá svalt aragrúi fólks heilu og
hálfu hungri og gekk berum kjúk-
um um torg og stræti stórborg-
anna. Oddvitar þjóðanna voru
þess vanmegnugir að finna leið út
úr þessum myrkviði öfugsnúinna
mannlifshátta, og i köldum
skugga kreppunnar dafnaði fas-
ismi og nazismi, nærðir af kvöl
þeirra, sem ekki áttu málungi
matar, og ótta hinna, sem nægð
höfðu, en skelfdust umbrotin i
djúpi þjóðfélagsins.
Skilgetin afkvæmi þessa
ástands voru þeir Hitler og
Franco, og bein afleiðing af
valdatöku þess konar kumpána
var heimsstyrjöldin siðari, er
endaskipti haföi á flestu og rak
smiðshöggið á þá kollvörpun
margra hugmynda og lifsvið-
horfa, er áður voru þyngst á met-
um.
Vonir, sem
hrugðust
Hitler og Mússólini og þeirra
bandamenn lutu i lægra haldi, og
likt og eftir heimsstyrjöldina
fyrri voru nærðar i brjóstum fólks
þær vonir, að upp úr styrjaldar-
rústunum risi betri heimur. En
þegar i öndverðu léku um þessar
vonir eldglæringar kjarnorku-
sprengjunnar, sem splundraði
Hirósjima og Nagasaki og sveið
allt kvikt og dautt, er vitistungur
hennar náðu til. Og i stað frið-
sælla yfirbótartima hélt kalda
striðið innreið sina með væring-
um, togstreitu, hatursáróðri, her-
væðingu og viðbjóðslegum
styrjöldum i löndum þjóða, sem
urðu bitbein að ósekju, Um skeið
var þvi likast sem veröldinni
hefði verið varpað aftur i þær ald-
ir, þegar galdrabrennurnar voru
ákafast iðkaðar, og menn sáu
púka og djöfla gægjast úr hverju
skoti og hverri fellingu á klæðum
fólks. Andrúmsloftið á árunum i
kringum 1950 var pestnæmt, og
andlegur faraldur herjaði
þjóðirnar. Hryllilegasti ávöxtur
þessarar formyrkvunar manns-
hugans var strfðið i Indó-Kina,
sem treint var um tugi ára með
allri þeirri grimmd, er mest verð-
ur upp hugsuð.
Hagvöxtur, sem
ekki þýddi
hamingjuvöxt
Liðnir áratugir hafa verið
undarlegir timar. Hinn opinberi
boðskapur hefur annars vegar
verið lofsöngur og fyrirheit um
frelsi, mannréttindi og mann-
helgi, og ákvörðunarréttur þjóða
og einstaklinga mikils metinn i
orði kveðnu. Og þetta frjálsa fólk
átti ekki að standa á neinum hor-
leggjum. Stöðugur hagvöxtur,
sem skyldi vera þess bakhjarl,
átti að gera lifið bjartra og full-
komnara og þægilegra,og allt átti
þetta að vera ávöxtur frjálsra
umsvifa, sem höfðu i sér fólgiö
það eöli eöa lögmál, er öllu stýrði
til farsældar — með yfirstjórn og
handleiðslu þó i miklum fjár-
málamiöstöðvum.
Þessu tvennu til framdráttar,
1 m
Viðskiptahallinn 19,3 miiljarðar á
frelsinu og hagvextinum, voru
settar á laggirnar voldugar
maskinur, sem möluðu og möluðu
nótt og nýtan dag. En þvi miður
hefur afrakstur þessara kvarna
ekki allur verið af þeim gæða-
flokki, sem trúboðið vildi vera
láta.
Vissulega hefur orðið stórmikill
„hagvöxtur” i þeim löndum, þar
sem tækni var eða hefur komizt á
hátt stig. Og það stóð heima:
Lengi vel jókst þessi hagvöxtur ár
frá ári. Velferðarþjóðfélögin
blómguðust og buðu þegnum sin-
um mikil fjárráð og allt það
öryggi, sem veitt verður með
peningum —. að minnsta kosti
þorra þeirra.
En i kaupbæti kom sivaxandi
mengun, sem mönnum hefur allt
fram á þennan dag verið ofvaxið
aö hamla gegn, svo að duga megi.
t annan stað uppgötvuðu visinda-
menn og hugsuðir þá ógnvekjandi
staðreynd, að hagvöxturinn og öll
þau veraldargæði, sem hann lagði
fólki i hendur, var ránskapur á
kostnað framtiðarinnar. Það var
verið að tæma innstæðurnar i
banka jarðarinnar i þágu örfárra
kynslóða með þá framtiðarsýn,
að fólk á tuttugustu og fyrstu öld
.stæði uppi, rúið þvi, sem er fótur-
inn undir þeim mannfélögum, er
verið hafa i myndun: Orku og
málmum. í þriðja lagi hefur kom-
ið á daginn, að hagvöxturinn hef-
ur ekki fært þjóðunum aukna li'fs-
hamingju með tækni sinni, stór-
framleiðslu og peningaaustri. í
fjórða lagi hafa þær mörgu og
fjölmennu þjóðir heims, sem ekki
voru svo i stakk búnar, að þær
gætu tekið þátt i þessu kapphlaupi
á skeiðvelli hagvaxtarins, dregizt
aftur Ur, jafnvel enn frekar en áð-
ur, og hungur herjað fleiri en
nokkru sinni fyrr.
Viðbrögðin við
vonbrigðunum
og uggnum
Afleiðingar hafa ekki látið á sér
standa: Vond samvizka, lifsleiði
og beygur, bæði við mengun og
vitisvélar á borð við hel-
sprenjurnar, hafa sett sitt mark á
fjölda fólks. Þetta hefur birzt i
margvlslegum myndum: Upp-
reisnarhug ungu kynslóðarinnar,
eiturlyfjaneyzlu, átrúnaði á alls
konar furður, svo að aftur verður
að nefna miöaldir, þegar deilt var
og þjarkað um svö hjákátlega
hluti i nafni trúar, að engu tali
tekur. Þetta er flótti vonsvikins
fólks — leit þess að nýju haldreipi
— og leiöir fólk stundum á skyn-
niu mánuðum, og fiskiskipin sigld
samlegar brautir, en dregur aðra
út I ófæru.
Og nú er kominn afturkippur i
hagvöxtinn. Einhvers staðar hafa
eitteða tvö tannhjól maskinunnar
brugðizt óforvarandis, og skritnir
apakettir með poka, sem i mun
vera skritið mjöl og ekki gott,
eins og Mogens Glistrup i Dan-
mörku, eru teknir að fiska i
gruggugu vatni. Og fiska bara
vel, svo furðulegt sem það er
meðal raunsærrar og menntaðrar
þjóðar.
Ömurleg
þversögn
Frelsið, sem átti að bjarga,
vernda og efla hefur lika orðið
hart úti. Inn i þann félagsskap,
sem átti að vera þvi til halds og
traustsi vondum heimi, voru ekki
abeins teknir þeir, sem virtu
frelsi eða voru liklegir til þess,
heldur einnig þeir, sem fótum-
tróðu það öðrum fremur. Og
meira en það: Hvað eftir annað
hefur það gerzt, þegar rofað hafði
til eða líkur voru á að rofaði til i
formyrkvunarlöndum, að annar-
leg hönd hefur kippt i hulda þræði
og slökkt ljósglætuna. Við minn-
umst Guatemala, Grikklands,
Chile.
Hér kann einhver að staldra við
og nefna Ungverjaland og Tékkó-
slóvakiu i huga sér. Og hvi ekki
það? En hér er bara verið að tala
um hið vestræna svæði sem við
tilheyrum og drögum dám af,
enda er illgresið, sem vex i eigin
garði nærtækara en það, er anp-
ars staðar vex.
Og þá er komið að virðingunni
fyrir manninum og mannréttind-
unum, frjálsri skoðanamyndun,
réttinum til þess að álykta og tala
eins og hugur býður. 1 þriðja sinn
hljótum við að nefna miðaldir —
og einmitt það, sem skuggalegast
var. Við lifum sem sé i heimi, þar
sem aragrúi fólks gistir fangelsi
vegna þess, að það hugsar ekki
eins og valdhöfunum þóknast, og
annað enn verra: Svivirðilegustu
og hroðalegustu pyndingar eru
daglegt brauð, einn þáttur ein-
hvers, sem liklega er kallað
„réttarfar”, likt og á galdra-
brennuöld, þegar mestu varðaði
að sigra heimatilbúinn andskot-
ann og ára hans, og öllu varð til
þess að kosta I drottins nafni,
hversu andstyggilegt sem það
var.
Menn vita að sjálfsögðu ekki,
hvað leynist i leyndarskjalasöfn-
um rikja, nema slysni leiði til
uppljóstrunar. En maður vill
helzt ekki trúa þvi, að það hafi
verið titt 1 löndum og meðal
af miðunum.
þjóða, sem átt hafa að heita sið-
menntaðar, að lögð hafi á ráð i
opinberum stofnunum um aðra
eins hluti og nú er bert orðið, i
framhaldi af Vatnsgáttarmáli
Níxons, að CIA hafði á prjónun-
um: Morð á þjóðhöfðingjum og
ýmiskonar leiðtogum i öðrum
löndum og heimamönnum, sem
voru óþægir ljáir i þúfu. Svona
fóru samvizkulausir stjórnmála-
refir að á miðöldum, en af þvi all-
ar kynslóðir halda, að sin öld sé
ögninni skárri en hinar fyrri, eða
vilja að hún sé, þá hefur liklega
sumum að minnsta kosti hnykkt
við. Af þvi lika þetta er ekki uppá-
koma meðal einhverra yfirlýstra
og ódulbúinna einræðisherra,
sem skipa fyrir um það i fullri
dagsbirtu, hvernig hver og einn
skal sitja og standa, heldur tiðindi
úr innsta hring þess vigis, sem
segist reist til framdráttar frelsi
og réttlæti.
Vonbrigbin i hinum vestræna
heimi hljóta að vera að sinu leyti
áþekk þeim tilfinningum, sem
yfirlýsingar nýs þjóðarleiðtoga i
Sovétrikjunum um hætti Stalins
hér á árunum, vöktu i Aust-
ur-Evrópu.
Ofbeldið í
þjónustu
gróðabrallanna
Strið veldur hatri og heift, og
hatrið myrkvar hugann og blind-
ar manneskjuna, hversu fagur-
lega sem tunga hennar talar.
Kalda striðið var þó nokkuð heitt,
og það fæddi af sér öfugsnúið
hugarfar. Þótt mjög hafi verið
talað um frið, hefur ofbeldið verið
iðkað og dýrkað, og sú ofbeldis-
dýrkun hefur ekki aðeins tekið til
þess, sem unnt var að tengja yfir-
drottnun og stjórnarfari, heldur
hefur hún ekki siður verið tekin i
þjónustu gróðakapphlaupsins.
I kvikmyndaiðjuverum er
keppzt við að festa á filmur sem
mest af óhugnaði, hrottaskap,
viðbjóði og andstyggð, og síðan er
þessum varningi dreift um allar
jarðir til þess að græða á honum,
þótt það kosti þá, sem meðtaka,
auk peninganna, hugarfarsmeng-
un og röskun alls skynsamlegs og
sómasamlegs mats á stöðu
mannsins 1 samfélaginu og
veröldinni. Að sama skapi spýta
prentvélarnar i sifellu úr sér les-
máli, sem er á lægra stigi og
ógeöslegra á alla lund en nokkurt
lesmál hefur verið siðan ærðir
klerkar sátu viö að telja djöfla og
semja helvitislýsingar fyrir
mörgum öldum. Og þetta gerist i
okkar hluta heims, þessum góða,
frjálsa hluta, sem vill frið og
manngæzku og allt gott, að þvi er
segir f hátiðlegum ræðum og yfir-
lýsingum — ekki hjá hinum and-
skotunum.
Nú og hér
Nú kann einhverjum að þykja
þetta texti, sem varla heyri til
þessum sunnudegi, þegar allt
stendur á öndinni á þessum land-
skika okkar með verðbólgu sinni,
fjármálaupplausn, viðskiptahalla
og uppáföllnum og aðsteðjandi
verkföllum við fiskveiðar, nám,
embættisverk og stjórnsýslu. Og
þar á ofan óvissu um framvind-
una i þvi máli, sem mestu varðar
framtið okkar, landhelgismálinu.
Svo þarf þó ekki endilega að
vera. Kenningin um hinn stöðuga
og sifellda hagvöxt hefur reynzt
okkur fallvölt, þótt til atvinnu-
leysis hafi ekki komið eins og i
fjölmörgum öðrum löndum vest-
rænum, þar sem það er viðast
7-10%. Það er aldrei utan garna
að reyna að átta sig á framvindu
og samhengi sögunnar — án þess
mikillætis sagt, að það hafi hér i
þessum orðum verið settur upp
neinn áttaviti, sem gagn sé að.
En til er nokkuð, sem heitir
sýking hugarfarsins. Enginn er
eyland, hefur verið sagt. Til er
lika, að ástand sé svipað á mörg-
um stöðum samtimis og hætt við,
að það kalli fram viðlika við-
brögð. Kannski er þetta hvort
tveggja mannlifslögmál, sem
ekki verður spyrnt gegn. En ein-
hvern veginn finnst mér meira
manndómsbragð að þvi, að hugsa
sér manninn einhvers ráðandi um
sjálfan sig og örlög sin. Og þar er
raunar komin kveikjan að þess-
um hugleiðingum.
Nú eru umbrot mikil með þjóð-
inni, og ekki aðeins þau, sem á
yfirborðinusjástogá allra vörum
eru. Þau eru einnig leynd i hugum
einstaklinganna. En eitt gildir um
þessi umbrot, hvort sem þau fara
leynt eða ljóst: Menn verða að
leitast við að hafa stjórn á þvi, að
þau leiði til viðbragða eða
verknaðar, sem dregur á eftir sér
langan hala ófarnaðar. Ég er ekki
af kyni Njáls, heldur Egils, sem
var svartur og ljótur, og átti sér
ungur þá hugsjón að höggva
mann og annan. Samt hygg ég nú
flest þannig undir komið i þjóð-
félaginu, að annað verkefni sé
brýnna fyrir okkur en brytja
hvern annan i spað. Fæstir munu
láta að sér hvarfla, að harðar
sviptingar verði umflúnar, og það
á fleiri sviðum en einu, en þær
sviptingar má að minnsta kosti
ekki þreyta af þvi ofurkappi, sem
skilur eftir sig rústir. Menn kunna
að vera vonsviknir, reiðir og sár-
ir. En það væri ekki raunabót að
neinu þvi, er gerði það ástand,
sem illt er, enn verra. Og ein-
hvers staðar úti við sjóndeildar-
hringinn kynni að leynast ský
handa islenzkurh Glistrup að
svifa á, ef jarðvegurinn er nógu
lengi urinn til vaxtar þess konar
fyrirbæri.
Skyldu margir vænta þess, að
sinn fífill frikkaði við ráðs-
mennsku þess konar ör-
væntingarafbrigða i mannfélag-
inu?
Fjárhagserfiðleikar, sem koma
utan frá, hafa lostið okkur, auk
þess sem við eigum sjálf sök á,
vonbrigði og sárindi af heims-
sögulegum toga hafa ekki farið
fram hjá garði okkar, hvort sem
við gerum okkur það ljóst eða
ekki, og mengun hugarfarsins
hefur unnið sin spellvirki meðal
okkar eins og daglegar fréttir
sýna og sanna. An alls efa hefðum
við getað verið miklu betur á
veröi gegn henni. Og allt á þetta
sinn þátt i þvi, hvernig við hugs-
um og hegðum okkur.
En hvað sem öllu sliku liður,
verðum við að leggja það á minn-
iö, einnig I hita harðra deilna, að
við erum öll ein þjóð, og stöndum
og föllum saman. Þar er einn fyr-
ir alla, og allir fyrir einn.
Eftir á að hyggja: Hafa menn
heyrt þess getið, hvernig komið
er fýrir New York-borg?
— JH