Tíminn - 02.11.1975, Blaðsíða 21

Spjallað við Stefán Ólafsson frá Kalmanstungu
TÍMINN
Sunnudagur 2. nóvember 1975.
Sunnudagur 2. nóvember 1975.
TÍMINN
Maðuiinn, sem fann Stefánshelli
Stefán Olalsson l'rá Kalmanstungu. Timamynd Róbert.
VARLA ERU þeir Islendingar
margir, sem komnir eru til vits og
ára og hafa ekki heyrt talað um
Kalmanstungu i Borgarfirði. Þar
eru viðáttur miklar og land afar
fjölbreytilegt að gerð og gæðum,
og það orð hefur legið á, að innan
landareignar Kalmanstungu sé
fegursta fjall i heimi, Éiriksjök-
ull. En samkvæmt þvi forna
spakmaeli, að eigi skuli deila um
fegurö á fjöllum, kvæðum eða
konum, verður ekki felldur neinn
dómur um þetta siðasta atriði
hér, enda er fegurð afstætt hug-
tak. Smekkur er og hefur löngum
verið einstaklingsbundinn.
í Kalmanstungu hafa
þeir búið, mann fram
af manni
Það ætti ekki heldur vel við að
fella dóma i greinarkorninu þvi
arna, þvi að maðurinn, sem hér
er rætt við, Stefán ölafsson frá
Kalmanstungu, er einn hinna
hógværu og yfirlætislausu
manna. Honum er jafnfjarri
skapi að dæma aðra og að ota
sjálfum sér fram. Hann tók
blaðamanni Timans vel og vin-
samlega og kvað ekkert sjálf-
sagöara en að við spjölluðum
saman. En að hann færi að segja
frægðarsögur af sjálfum sér?
Nei, öldungis ekki. Eða lýsa van-
þóknun sinni á mönnum eða mál-
efnum? Nei, þvi siður. — Hér sat
prúðmennskan sjálf i öndvegi, og
þá er bezt að reyna að haga
spurningunum i samræmi við
það. Annað væri með öllu óviðeig-
andi.
— Fæddist þú i Kalmanstungu,
Stefán?
— Já, ég er fæddur þar og upp
alinn, og faðir minn sömuleiðis.
Afi minn bjó lika i Kalmanstungu.
Hann hét Stefán Ólafsson, eins og
ég. Hann kom i Kalmanstungu
árið 1858, og siðan hefur ættin bú-
ið þar, i beinan karllegg.
Þegar faðir minn var ungur
maður, var hann hjá Torfa i
Ólafsdal við nám og störf. Þar
var honum mikið verk ætlað.
Hann skyldi gæta sauðfjár að
vetrinum, en auk þess var hann
látinn smiða plóga og herfi, allt
undir leiðsögn Torfa, aö sjálf-
sögðu, en annars haföi faðir minn
mikla smiðahæfileika, eins og
bezt sást á þvi, að Torfi skyldi
velja honum slik verkefni.
— Faðir þinn hefur verið vel
undir það búinn aðhefjast handa i
Kalmanstungu, eftir að hafa ver-
ið hjá slikum manni sem Torfa I
Ólafsdal?
— Já, Torfi var afbragðsmaður,
bæði sem lærifaðir og einstak-
lingur, enda varð það mörgum
bóndanum drjúgt vegarnesti að
hafa verið undir handarjaðri
hans.
Snemma á búskaparárum sin-
um i Kalmanstungu byggði hann
steinhús á jörðinni. Það var hlað-
ið úr hraungrýti, en limt saman
með steinlimi, svokölluðu, eins og
ekki var ótitt þá. Það var óhemju-
mikið verk að flytja efni i húsið
alla leið neðan úr Borgarnesi, og
allt á hestum, auðvitað. En þar
varpabbi ekki einn að verki, hann
hafði marga ágæta hjálparmenn
við flutningana, þvi að vinnu-
menn hafði hann jafnan á búi
sinu.
— Hve langt er neðan úr
Borgarnesi og upp I Kalmans-
tungu?
— Sjötiu kilómetrar. Og þótt
leið sé fljótfarin með samgöngu-
tækni nútimans, gegnir öðru
máli, þegar farartækin eru
þreyttir hestar undir þungum
klyfjum. En menn og skepnur
höfðu fengið vænan skammt af
þoli og þrautseigju i vöggugjöf, —
og komust ferða sinna, þótt hæg-
ara væri farið yfir en nú gerist.
Landshættir og
bústærð
En ibúðarhúsið var ekki eina
framkvæmd föður mins i Kal-
manstungu. Hann byggði þar hús
yfir fjölda fjár og hlöðu, sem tók
rúmlega þúsund hesta heys.
— Hvað heldur þú að bú föður
þins hafi verið stórt að jafnaði?
— Sjálfur mun hann oftast hafa
átt um fjögur hundruð fjár, en svo
voru auðvitað fleiri fjáreigendur
á bænum, vinnumenn og aðrir.
Hestarnir voru oftast fimmtán til
tuttugu, en sumt af þvi var ótam-
ið stóð, og þegar mikils þurfti
með, eins og til dæmis þegar ver-
ið var að flytja byggingarefniö
neðan úr Borgarnesi, fékk hann
hesta lánaða á nágrannabæjun-
um.
— Hvað var margt fólk i heimili
hjá foreldrum þinum, þegar þú
varst að alast upp?
— Eitthvað mun það hafa verið
breytilegt frá ári til árs, en oftast
þó um tuttugu manns. Heimilið
lifði að miklum meirihluta til á
eigin afla, hvað mat snerti, en þó
man ég eftir þvi að pabbi fékk úr
kaupstað fullar tunnur af blaut-
söltuðum fiski. Það var ágætur
matur og geymdist von úr viti.
— En hvaö er að segja um bú-
skap sjálfs þin i Kalmanstungu?
— Við bjuggum þar tveir bræð-
ur saman, Kristófer bróðir minn
og ég.
— Þið hafiö haft stórt bú í sam-
einingu, þegar allt var talið?
— Nokkuð stórt, já, en þó ekki
neitt ákaflega. Svona fimm-sex
hundruð fjár i allt, það þykir ekki
neitt sérlega mikið nú á dögum.
— Eru samt ekki framúrskar-
andi góð búskaparskilyrði i Kal-
manstungu, bæöi hvað snertir
heyskap og beit?
— Jú, að mörgu leyti. Landrými
er geysilegt og engjar viðlendar,
að ekki sé minnzt á beitilandið.
En fjárgæzlan er lika erfið,
göngulag mikið, og yfirleitt mikil
vinna við að halda fénu i heima-
högum og vita hvað þvi leið.
— Hver eða hverjir búa i Kal-
manstungu núna?
— Synir okkar Kristófers bróð-
ur mins. Ég á son sem heitir Kal-
man, og sonur Kristófers heitir
Ólafur. Þeir búa þar núna,
frændurnir, svo það virðist vera
Glaðir feröalangar við svart og tröllslegt op Surtshellis.
Borgfirzk
skáldmennt
— Næst langar mig að minnast
á hina frægu borgfirzku menn-
ingu: Er það ekki rétt, að i sum-
um byggðum Borgarfjarðar hafi
verið skáld á flestum bæjum?
— Þessu er dálitið vandsvarað,
þvi það er matsatriði hversi mik-
ið eða vel menn þurfa að yrkja til
þess að verðskulda skáldnafn.
Hitt er staðreynd, að ákaflega
viða voru menn, sem höfðu
yrkingar um hönd, meira eða
minna, og höfðu mikið vit á skáld-
skap. 1 sumum byggðarlögum
var skáld á öðrum hvorum bæ.
— A hvaða borgfirzku skáldi
hefur þú mestar mætur?
— Ég veit ekki, við höfum átt
marga ágæta menn og þjóð-
kunna, og ég hef ekki löngun til
þess að gera upp á milli þeirra
eöa fara i mannjöfnuð. En fyrst
við erum að tala um þetta, langar
mig að minnast á ágætan mann
og vin minn, þótt hann væri að
visu ekki meðal mestu skálda,
sem Borgarfjarðarhérað hefur
aliö. Það er Þorsteinn Jósepsson,
blaðamaður og ljósmyndari.
Hann var frá Signýjarstöðum i
Hálsasveit. Þorsteinn var ákaf-
lega hugljúfur maður, greindur
og skemmtilegur. En trúhneigður
var hann vist ekki, og ekki lét
hann ferma sig, það man ég
— Voru ekki lesnar sögur og
kveönar rimur á kvöldvökum,
þegar þú varst að alast upp?
— Ég man ekki eftir rfmna-
kveðskap, en sögur voru alltaf
lesnar upphátt á vökunni. Að þvi
var ekki aðeins skemmtun, held-
ur lika fræðsla og lærdómur, og
ég minnist þeirra stunda alltaf
með ánægju.
Einu sinni kom Jón Trausti rit-
höfundur til okkar. Þar hitti hann
fyrir ungan mann, sem nýlega
hafði birt eftir sig kvæði i Lög-
bergi. Við þennan unga mann
sagði nú JónTrausti: Guðmundur
á Sandi kom til min fyrir
skömmu, og okkur kom saman
um að ráðleggja ungum mönnum
að vera ekki að fást við yrkingar.
— En sjálfur var Jón Trausti
harla ungur, þegar hann byrjaði
að skrifa, og hann andaðist aðeins
hálf-fimmtugur að aldri, eftir að
hafa afkastað miklu starfi sem
rithöfundur, eins og alkunna er.
— Manstu, hverra erinda Jón
Trausti kom til ykkar?
— Já, það man ég glöggt. Hann
kom til þess að ganga á Eiriks-
jökul. Hann var ákaflega mikill
Er Eiriksjökull fegurst fjalla i heimi? Þvi veröur ekki svaraö hér, enda spurningin afstæð. Hitt er vist, að þangað hefur margur maðurinn lagt
leið sina og hafa vist fáir orðið fyrir vonbrigðum.
Eiriksjökull og Eiriksnipa séð frá Strútnum.
Ilraunkarl i Hallmundarhrauni. Ekki er hann nú beint smáfriður þessi,
en þóer „andlitið” engan veginn ólögulegt.
ferðamaður, og lagði ekki sizt
mikla stund á fjallgöngur. Nú
þurfti hann fylgd, og fékk hana að
sjálfsögðu. Við fórum með hon-
um, bræðurnir. Hann var ákaf-
lega hrifinn af útsýninu, 'þegar
upp var komið, og skrifaði' um
það seinna. En eftir þvi sem ég
veit bezt, þá var þetta hans sið-
asta fjallganga. Og þá má segja,
að fjallaferðir skáldsins hafi end-
að vel, þvi að útsýn af Eiriksjökli
er bæði mikil og fögur.
— En ertu sammála þvi að hann
sé fallegasta fjall i heimi?
— Svona stórri spurningu þori
ég hvorki að svara með jái eða
neii, en hitt er ég óhræddur við að
segja, að fegurð Eiriksjökuls er
bæði mikil og sérkennileg.
sanni sagt, að alþingismenn eru
ekki verr innrættir en annað fólk,
nema sfður sé. En auðvitað eru
þeirmisjafnireinsogaðrir menn,
og vist hef ég á þeim misjafnlega
miklar mætur, þótt samstarf mitt
við þá væri með ágætum. Þaö er
nú svo, þótt almenningi gleymist
það stundum, aö stjórnmálamenn
eru manneskjur eins og við hin,
þar sem hver einstaklingur hefur
sina kosti, annmarka og ágalla.
— Og nú ert þú sjálfur hættur
„þingstörfum”?
— Já, o;g nú geri ég ekki neitt, —
nenni elvki nokkrum sköpuðum
hlut, get varla sagt að ég grúski i
fróðleik, hvort sem þú trúir þvi
eða ekki.
Kalmanstunga i Hvitársiðuhreppi i Mýrasýsiu. Hér hafa ágætir bændur búið mann fram af manni, sama ættin i beinan karllegg, enda hefur
staöurinn upp á mikið að bjóða: landrými ærið og náttúrufegurð mikia. — Ljósm. Páll Jónsson.
mikil von til þess að jörðin haldist
i ættinni enn um sinn.
Stefánshellir
— Er ekki þarna uppfrá hellir
einn mikill, sem kenndur er við
þ>g?
— Jú, Stefánshellir i Hall-
mundarhrauni ber mitt nafn, en
þaö er ekki neitt sérstaklega
merkilegt. Égfannhann af tilvilj-
un einu sinni i smalamennsku, og
Matthias heitinn Þórðarson þjóð-
minjavörður sagði, að fyrst ég
hefði orðið fyrstur til þess að
finna hann og fara um hann,
væri bezt að hann héti i höfuðið á
mér.
— Bar hellirinn ekki nein merki
þess, að þar hefði maður komið á
undan þér?
— Jú, einhvern tima hefur það
gerzt, þótt enginn viti nú, hvenær
það hefur verið. Inni i hellinum
voru tvær vörður, þegar ég kom
þangað fyrst, og þær taka af öll
tvimæli um það, að þar hefur ein-
hver maður einhvern tima stigið
fæti, vafalaust fyrir mjög löngu,
því að enginn núlifandi maður
vissi til þess að þarna ætti að vera
hellir. En annars er mikiö af hell-
um á þessum slóðum.
— Heldur þú að menn hafi hafzt
við í einhverjum þeirra um lengri
eða skemmri tima?
— Já, vafalaust i sumum, en þó
hvergi nærri i öllum, og ti) dæmis
alls ekki i honum nafna minum,
Stefánshelli. Ég ferðaðist þarna
um með Ólafi Briem, mennta-
skólakennara, þegar hann var að
vinna að bók sinni Útilegumenn
og auðar tóttir. Við sáum þá
nokkur merki um mannavist.
— Eru heliarnir ekki hættuieg-
ir, til dæmis vegna hraps úr lofti
eða veggjum?
— Nei, það held ég hreint ekki.
— Hlóðstu vörðu hjá hellis-
munnanum.eða auðkenndir stað-
inn á einhvern hátt, þegar þú
hafðir fundir Stefánshelii?
— Nei, það gerði ég ekki, þvi ég
var alveg viss um að finna stað-
inn aftur, eins og lika varð. Við
fórum þangað nokkur saman rétt
á eftir og skoðuðum okkur um
þarna.
— Hvenær var þetta?
— Það var árið 1917, — fer senn
að nálgastsextiu ár siöan. Timinn
er fljótur að liöa. Matthias
Þórðarson skrifaði grein um
þennan hellisfund i Eimreiðina
1920, og þar geta þeir sem áhuga
hafa, lesið meira um þetta.
Land, sem heillar
ferðafólk, en er
hættulegt sauðkindum
— Er ekki hætta á þvi aö fé
lendi niður i þessa helia og komist
ekki upp úr þeim aftur?
— Jú, ef gróður er niðri i gjót-
um, en ófærtupp úr þeim. Ég hef
fundið allt upp i tiu kindaræfla i
einni gjótu, en vitanlega er óal-
gengt að svo margar kindur farist
þar i einu. Hitt er oftar, að
leifarnar bera það með sér, að
mjög misjafnlega sé langt siðan
kindurnar drápust.
— Voru kindabein I Stefáns-
helli, þegar þú komst þangaö
fyrst?
— Nei, engin, enda er enginn
gróður niðri i honum, né neinni
kind fært niður i hann.
— Varekki algengt, að þú værir
beðinn að fýlgja ferðafólki um
þennan helii, sem þú hafðir sjálf-
ur fundið?
— Jú, það kom oft fyrir. Og ég
held, að flestum hafi þótt gaman
að koma þangað. ,,Ég þakka þér
kærlega fyrir, þetta var ágæt
skemmtun”, voru algengustu
oröin, sem sögð voru við mig að
slikum skoðunarferðum afstöðn-
um.
En það komu fleiri til okkar en
þeir, sem áhuga höfðu á þvi að
skoða hella. Kona frá Wales,
grasafræðingur að mennt, kom
tVisvar að Kalmanstungu, og það
kom I minn hlut að fylgja henni
um allar trissur, upp um fjöll og
firnindi, þar sem hún kynnti sér
gróður jarðar með nákvæmni
visindamannsins. Og þessi ágæta
kona tók svo mikilli tryggð við
okkur hjónin, að hún hefur skrif-
azt á við okkur fram á þennan
dag.
Reykjavik, — störf
i Alþingishúsinu
— Segöu mér nú eitt, Stefán:
Var þér ekki erfitt að yfirgefa
annan eins stað og Kalmanstungu
og flytjast hingað á malbikið i
Reykjavik?
— Allt læt ég það vera. Ég stóð
upp og lét son minn taka við. Það
fannst mér skynsamleg ráðstöf-
un. Að skila ævistarfi sinu i hend-
ur góðs sonar, ætti að vera hverj-
um manni ánægjuefni, en ekki
öfugt.
— En hvað tókst þú þér fyrir
hendur, þegar til Reykjavikur
kom?
— Það var nú fleira en eitt. Ég
vann i Sundhöllinni i Reykjavik,
og ég var lengi þingvörður.
— Þú hefur þá kynnzt alþingis-
niönnum vorum?
— Já, hvort það nú var. Ég
kynntist þeim öllum, og get með
Með glöðum hug
— Við höfum nú rætt hér um
sitt af hverju, þótt margt sé
vitanlega ósagt enn. En viltu ckki
að iokum segja mér, hvort þú ert
ánægður, þegar þú litur um öxl
yfir farinn veg?
— Anægður? Jú, vitanlega er ég
það. Harðánægður, meira að
segja. Ég eignaðist ágætan lifs-
förunaut og með henni þrjú góð og
vel gerð börn, sem öll hafa staðið
sig með prýði i lifinu. Ég naut
þeirrar hamingju að fæðast, alast
upp og eyða manndómsárum
minum á glæsilegri og kostamik-
illi jörð i einu fegursta héraði Is-
lands. Hver myndi ekki vera
ánægður með slikt hlutskipti? Jú,
ég er ánægður með útkomuna úr
þessu öllu saman, og ég er tilbú-
innaðleggjameðglöðumhug upp
i þá ferð, sem okkur er öllum
jafnvis, þegar röðin kemur að
mér.
— VS.