Tíminn - 04.11.1975, Side 8

8
TÍMINN
Þriðjudagur 4. nóvember 1975
Jón Skaftason, alþm.:
Framkvæmdastofnunin hefur
hvorki stuðlað að efnahagslegu
jafnvægi né áætlunarbúskap
Hér á eftir birtist ræða
sú, er Jón Skaftason
flutti i umræðum um
Framkvæmdastofnun-
ina i siðustu viku.
í efnahagskreppu
Virðulegi forseti. Það frumvarp
til laga um breytingar á lögum
um Framkvæmdastofnun rikis-
ins, sem hér er til fyrstu umræðu,
er i sjálfu sér ekki efnismikið eitt
út af fyrir sig. En það er að minu
viti borið fram á þeim tima i
þjóðarsögunni, sem gerir efni
þess athyglisvert og umræðuvert
á hæstvirtu Alþingi. Ég lit svo á,
að við sem lifum i þessu landi
stöndum nú frammi fyrir og séum
raunar komnir fyrir nokkru inn i
einhverja þá mestu efnahags-
kreppu, sem Islendingar hafa lif-
að siðan þeir stofnuðu lýðveldi i
landi hér og tóku stjórn eigin
mála i sinar hendur.
Ég ætla ekki að fara að rekja
itarlega ástæðurnar fyrir þvi, að
svo er komið högum okkar. Þær
eru margar, flóknar og sam-
slungnar.
Ég vil þó aðeins segja i þessu
sambandi, að veruleg ástæða
fyrir þvi, hve erfiðlega gengur,
liggur i þvi, að okkur hefur ekki
tekizt að stjórna málum, m.a.
héðan úr þessu húsi, eins og nauð-
synlegt hefði verið til þess að
komast hjá efnahagskreppu eins
og þeirri, sem við nú stöndum i.
Stef numarkandi
frumvarp
Ég lit þvi á þetta frumvarp sem
frumvarp um stefnumál, sem
okkur á hæstvirtu Alþingi ber
skylda til að ræða af fyllstu
hreinskilni og málefnalega. Eitt
af þvi sem ég tel að sé m jög erfitt
að sætta sig við og þurfi að bæta
úr i stjórn efnahagsmála á
íslandi, er sá skortur á trúnaðar-
trausti, sem rikjandi er á milli
stjórnvalda, og þá ekki sizt
Alþingis og rikisstjórnar, annars
vegar, og almennings hins vegar.
Ég hygg, að það geti fleiri en ég
tekið undir það, að það trúnaðar-
traust, sem nú rikir á milli þess-
ara aðila, sé i lágmarki og það
þurfi að bæta. Þetta er svo m.ikil-
vægt, að það er borin von, að við
getum lagað margt það i okkar
þjóðfélagi sem laga þarf, ef við
getum ekki bætt úr þessum
grundvallarveikleika i þjóðlifinu.
Til þess að svo geti orðið, er m.a.
nauðsynlegt, að til sé einhver sú
stofnun, -sem gefur upplýsingar
um efnahagsástand og gefur út
leiðbeiningar um þær meginlinur,
er æskilegt sé að fylgja i efna-
hagsmálum landsins, upplýsing-
ar sem almenningur leggur eyrun
við og tekur tillit til. En ég hygg,
að ég fari nokkuð nærri sann-
leikanum, þegar ég segi, að nú sé
ástandið þannig, að það sé næst-
um þvi sama hvaða stofnun gefur
út tölur um staðreyndir efnahags-
mála landsmanna, að þá eru þær
af stórum hluta landsfólksins tor-
tryggðar og að litlu hafðar. Þar af
leiðir, að við fáum iðulega ékki
þann stuðning og aðhald i heil-
brigðu almenningsáliti sem
frjálsu löggjafarþingi, eins og
okkar, er nauðsynlegt að hafa.
Vinstri stjórnin og
óætlunarbúskapur
Þegar vinstri stjórnin var
mynduð á árinu 1971, þá var það
yfirlýst stefna hennar að taka
upp skipulegan áætlunarbúskap á
Islandi i auknum mæli. Ég var
þvi algjörlega samþykkur, og er
ennþá, að rekinn sé heilbrigðuf ög '
grundvallaður áætlunarbúskapur
i þjóðfélagi okkar. Flest þjóðfélög
reka áætlunarbúskap I meira eða
minna mæli, og mörg stórfyrir-
tæki viða um heim reka strangan
áætlunarbúskap I starfsemi sinni.
Það var þvi ekki neitt vandamál
fyrir mig, sem stuðningsmann
vinstri stjórnarinnar, að sam-
þykkja aukinn áætlunarbúskap.
En svo kom að þvi, að til þess að
aðstoða hæstvirta þáverandi
rikisstjórn við framkvæmd sliks
búskapar, var Framkvæmda-
stofnun rikisins sett á laggirnar.
Henni var með lögum fengið
meira vald heldur en ég hygg, að
nokkur stofnun hafi fengið nema
e.t.v. fjárhagsráð hafði á sinum
tima, um efnahagsmál og hvernig
að stjórnun þeirri skyldi staðið.
Þessi stofnun átti m.a. að vinna
að því, að horfið yrði frá þvi
handahófi, sem uppbygging isl.
atvinnulffs hefði alltof mikið ein-
kennzt af á undanförnum árum.
Lögin um Framkvæmdastofnun
rikisins bera það með sér, að hér
var gifurlega miklu'valdi safnað
á hendur einum aðila. Það fór
heldur ekki á milli mála, að það
skipti að sjálfsögðu höfuðmáli, að
þeir sem slikri stofnun stjórnuðu,
tækju hlutverk sitt alvarlega og
störfuðu á grundvelli almennra
reglna og létu þá persónulegu
fyrirgreiðslupólitik, sem þvi mið-
ur hefur einkennt þjóðfélag okkar
marga áratugi, koma sem minnst
við sögu. Það var mér þvi afar
mikill þyrnir i augum, þegar ég
sá i frumvarpinu ákvæðið um
framkvæmdaráðið svokallaða.
Mér fannst þetta bera keim af
þeirri áráttu islenzkra
stjórnmálamanna um margra
áratuga skeið, að hugsa í of mikl-
um mæli um það, hvernig þeir
geti tryggt sér fylgi við sig og sfna
flokka með alls konar fyrir-
greiðslupólitik, sem þegar allt er
skoðað ofan i kjölinn, hlýtur að
koma niður á almennum hags-
munum landsmanna. Ég varaði f
þvi við þvi I þingflokki okkar 1971,
að þetta framkvæmdaráð yrði
sett á laggirnar, og lagði til að
það yrði tekið út úr frumvarpinu.
Mér var ljóst, að þótt I það kynnu
að veljast ágætir menn, þá þóttist
ég þó sjá i hendi mér, ög miðaði
þá við reynslu undangenginna
ára, að freistingarnar og tækifær-
in til þess að reka hreppapólitik
kynni að verða svo sterk að við
það yrði ekki ráðið.
Ég ætla að reyna að finna þess-
um orðum stað i ræðu minni hér
siðar, og ég bið þá háttvirta þing-
menn, sem skipa framkvæmda-
ráðið, að skoða þessi orð min á
engan hátt sem persónulega árás
á sig eða aðra þá einstaklinga,
sem framkvæmdaráðið hafa
skipað. Ég býst við þvi, að þeir
séu hvorki betri né verri en hverj-
ir aðrir, þeir sem settir væru i þá
stööu, sem þeir hafa verið settir i
miðað við þær kröfur, sem þeir
flokkar, sem stóðu og standa að
rikisstjórn á hverjum tima og
vilja nota sér þetta kerfi, gera til
þeirra.
Þýðing óætlana-
gerða mikil
Aætlunargerð er vandasöm og
þýðingarmikið hagstjórnartæki.
Eins og ég sagði áðan, er ekki um
það deilt, út af fyrir sig, að
áætlunargerð sé nauðsynleg. Það
er eöli áætlunargerðar, ekki sizt i
þjóðfélögum, sem eru nýbúin að
fá frelsi og eru að risa á legg og
eru að byggja upp hja sér, að
áætlunargerð — hagkvæm
áætlunargerð — jákvæð
áætlunargerð, um þróun þjóðar-
búskaparins verður ekki hrist
fram úrerminni eins og kanina
úr hatti töframanns. Hún þarf að
Jtín Skaftason.
þróast á löngum tima. Hún þarf
að bætast si og æ af reynslunni, og
hún þarf umfram allt að byggja á
almennum reglum. Mér kom það
þvi dálitið á óvart, að i ákvæðinu
um framkvæmdaráðiðer gert ráð
fyrir, að framkvæmdastjórarnir
séu æðstu menn þessarar valda-
miklu áætlunardeildar, þvi að
þeir áttu aðeins að ráðast til
skamms tima, eða jafnlangs tima
og viðkomandi rikisstjóm situr. 1
4. gr. laganna um Framvkæmda-
stofnun rikisins segir: „Rikis-
stjórnin skipar þriggja manna
framkvæmdaráð, er annast dag-
lega stjórn Framkvæmdastofn-
unar rikisins. Framkvæmdaráðið
má leysa frá störfum með
mánaðarfyrirvara, og eiga þá
framkvæmdaráðsmenn rétt til
óskertra launa i þrjá mánuði.
Stjórn Framkvæmdastofnunar
tekur ákvörðun fyrir hönd
stofnunarinnar um launakjör
framkvæmdaráðs, forstöðu-
manna deilda og annarra starfs-
manna stofnana.” 1 lögunum er
sem sagt ákveðið, að æðstu menn
þessarar valdamiklu stofnunar
skulu ráðnir lausri ráðningu og
þeir skuli fara fljótlega eftir að
stjórnarskipti verða, ef ekki tekur
við ný stjórn, sem vill endurráða
þá. Mér fannst þetta stangast á
við tilgang og eðli áætlanagerða,
sem er langtimaáætlun og þarf að
byggja á vissum stöðugleika, ef
vel á að fara.
Framkvæmdaróðið
geysilega valdamikið
Framkvæmdaráðið haföi, eins
og ég sagði, geysimikil völd.
Verkefni þess eru skilgreind i 5.
gr. laganna. Þar segir svo, með
leyfi hæstvirts forseta:
„Verkefni framkvæmdaráðs
eru m.a.:
1. Að láta gera áætlanir á vegum
stofnunarinnar og leggja þær
fyrir stjórn hennar.
2. Að gera tillögur til stjórnarinn-
ar um rekstraráætlanir og
starfsáætlanir fyrir stofnunina.
3. Að gera tillögur um árlega
heildaráætlun fyrir Fram-
kvæmdasjóð og Byggðasjóð,
svo og um einstakar lánveiting-
ar úr þeim.
4. Að ráöa stofnuninni starfsfólk
innan ramma fjárhags-
áætlunarinnar, að fengnum til-
lögum forstöðumanna deilda
sbr. þó 3. gr. 1. tölulið.”
Það er ljóst af þessu, að það
voru engin smávöld , sem fram-
kvæmdaráðsmönnum voru fengin
með lögunum.
Reynslan
Þessu næst langar mig til þess
að vikja að þvi, hvernig mér sýn-
ist að reynslan hafi verið af störf-
um þessarar stofnunar, og fram-
kvæmdaráðsmeðlimina ekki sizt.
Það kann að vera, að eitthvað i
þvi sé byggt á misskilningi, og
verður þá væntanlega leiðrétt, en
um sumt hef ég glöggar
upplýsingar, sem ég hygg að
verði ekki hraktar.
■ Það er þá i fyrsta lagi að fljót-
lega komust menn að þvi, að
þetta mikla vald hjá einni stofnun
væri ekki á allan máta hag-
kvæmt. Þvi gerðist það, að nokk-
uð snemma var ákveðið að taka
eina af þremur deildum Fram-
kvæmdastofnunarinnar, þ.e.a.s.
Hagrannsóknadeild, undan henni
og gera hana alveg sjálfstæða.
Losa hana algjörlega frá þessari
miklu valdastofnun. Ég leit á það
sem jákvæða aðgerð, þvi það
hafði sýnt sig að hagrannsókna-
deildin naut ekki þess sjálfstæðis,
sem nauðsynlegt var að starfs-
menn hennar hefðu , þótt hún
væri ekki I fullkomnu sambýli við
Framkvæmdastofnunina, þvi hún
heyrði aldei undir framkvæmda-
ráðið, heldur heyrði hún undir
rikisstjórnina sem heild. Það var
þvi horfið að þvi 1. ágúst 1974 að
stofna þjóðhagsstofnunina, sem
ég tel, að sinni afar þýðingar-
miklu verkefni i þjóðarbúskap
okkar, og ég vil sérstaklega að
það komi fram hér, af þvi ég veit,
að þar mæli ég rétt, og mæli fyrir
munn margra annarra, að sá
maður, sem valizt hefur til for-
stöðu i þjóðhagsstofnuninni, Jón
Sigurðsson, er að flestra ef ekki
allra dómi, hinn ágætasti I alla
staði.
Þeirra eigin dómur
Annað, og sennilega veiga-
mesta verkefni Framkvæmda-
stofnunarinnar, er gerð áætlana
um þróun þjóðarbúskaparins.
Það gecur verið að mönnum sýn-
istsitthvað um það, hvernig starf
þeirrar deildar hefur gengið. En
til þess að ég þurfi ekki sjálfur að
leggja sérstakan dóm á það, þá
langar mit til þess að lesa hér
upp, meö leyfi hæstvirts forseta,
úr skýrslu stjórnar Fram-
kvæmdastofnunarinnar fyrir árið
1974, þar sem fram kemur,
hvernig sjálft starfsfólkið, sem
vinnur i þessari deild, eða þeir
sem samið hafa þessa skýrslu,
telja að starfsskilyrði hafi verið
tilþess að sinna þessu veigamikla
verkefni. Ég vek athygli á, að
bæði stjórn og framkvæmdaráð
hafa samþykkt skýrsluna. í inn-
gangsorðum að starfsemi
áætlunardeildar 1974 segir m.a.
þetta:
„Áætlunargerðinni hefur helzt
staðið fyrir þrifum vöntun á
heilstæðum ramma um saman-
burð og mat á gildi framkvæmda
og atvinnurekstrar, og ekki hefur
slður skort á beint og lifandi sam-
band viö töku ákvaröana i þess-
um efnum. Á þetta ekki slður við
um opinberar framkvæmdir og
starfsgreinar en þær, sem eru á
vegum einkaaðila. Er mjög
tilviljunum háð, hvaða fram-
kvæmdir koma til skipulegs mats
eftir árangri eða arðsemi. Á það
takmarkaða mat, sem lagt er á
framkvæmdir skortir alla sam-
ræmingu og samanburð, ekki að-
eins milli framkvæmdagreina,
heldur einnig innan sömu grein-
ar, sem þó lúta sameiginlegri
yfirstjtírn ráðuneytis eða annarr-
ar hliðstæðrar stofnunar. Við
þessi skilyrði stefnumtítunar og
ákvörðunartöku er i reynd mjög
treyst á atfylgi og þrýsting at-
vinnugreina landshluta og ann-
arra hagsmunaaðila til að fá mál-
um sinum framgengt, einkum
fyrir atbeini þingmanna og ann-
arra áhrifaaðila. Með þvi móti er
að sjálfsögðu, engin trygging
fyrir að hagstæðustu fram-
kvæmdirnar gangi fyrir. Kraftar
stjórnkerfisins fara i langdregin
fundahöld til að vega og meta
styrk þess atfylgis, sem hvert
mál nýtur, og vandséð venær og
hvernig niðurstaða er fengin.
Margt i þessum starfsaðferðum
er beinlinis andstæða allrar
áætlunargerðar, svo sem þegar
margar framkvæmdir til sömu
nota eru i undirbúningi til fram-
kvæmdar samtimis, eða þegar
stórfelldar framkvæmdir eða
tækjakaup einkaaðila koma til af-
greiðslu pólitiskra yfirvalda án
skipulegs mats á vænta.nlegum
árangri fjárfestingarinnar af
hálfu stofnlánasjóða eða annarra
faglegra aðila. Áfleiðingar þess-
ara starfsaðferöa eru á margan
hátt óæskilegar. Algengast er, að
árlegar framkvæmdaáætlanir
séu rifnar upp til endurskoðunar
og niðurskurðar jafnharðan og
þær hafa verið afgreiddar. Er þá
niðurskurðurinn handahtífskennt
flýtisverk og niðurstaöa flókinnar
togstreitu áhrifaaðila. Bið eftir
siðbúnum áætlunum, og siðan
niðurskurði þeirra, spillir undir-
búningi framkvæmda stórlega,
svo að i reynd verða skuldbind-
andi aögerðir að hefjast áður en
endanleg niðurstaða er fengin.
Það hefur aftur á móti i för með
sér, að ekki reynist unnt að fresta
framkvæmdum eða skera þær
niður nema valda með því veru-
legu tjóni eða kostnaðarauka,
enda verður reyndin gjarna sú að
tilætlaður niðurskurður sé ófram-
kvæmanlfegur svo reynt er að
liðka til fyrir einstökum fram-
kvæmda- og lánaflokkum, þegar
á árið liður. Hliðstæðir örðugleik-
arreynastvera á þviað halda sér
við árlega áfanga áætlana til
langs tima, t.d til 4 eða 5 ára
áætlana. Fjárhagsörðugleikar og
rýrnun framkvæmdafjár af völd-
um verðbólgu eru þá látin bitna á
fyrri framkvæmdaáætlunum,
enda þótt aðrar nýjar séu sam-
timis að ryðja sér til rúms og
látnar hafa forgang.”.
Þetta er ekki fallegur lestur,
sem ég var að lesa upp um
reynsluna hjá þeim, er vinna að
þessu verki i sjálfri Fram-
kvæmdastofnun rikisins. Ég
hygg, að háttvirtir þingmenn
mættu gjarna leiða hugann
meira að þvi, hvort ekki sé tíma-
bært, og á okkar færi“-að koma i
veg fyrir fleiri efnahagsóhöpp i
þjóðfélagi okkar, sem verða
vegna svona vinnubragða.
Nú, ég skal ekki fara fleiri orð-
um um áætlunargerðina.
Starfsemi
Byggðasjóðs
Þá kem ég að öðrum þætti i
starfsemi Framkvæmdastofnun-
ar rikisins, sem hér hefur mikið
verið lofaður og prisaður af
mörgum. Ég skil þá mörgu hátt-
virta þingmenn, sem hafa lofað
og prisað starfsemi Byggðasjóðs.
Hvað hann hafi staðið að miklum
og góðum framförum viðast um
landið o.fl., o.fl. Háttvirtur síðasti
Framhald á bls. 13
li|l
■tt fil|
iiniLCELEunHn., Eul i.. EOl. 2ECL 231231