Tíminn - 09.11.1975, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Siinnudagur í). nóvember 1975.
Tún bernskunnar
Halldór Laxness: t TÚNINU
HEIMA. Helgafell. Heykjavik
1975. 250 bls.
Á efri árum verður mönnum
æ oftar hugsað til hinna björtu
bernskudaga. Það er nánast
sameiginlegt mark endurminn-
inga og sjálfsævisagna að
bernskuárin stiga þar fram
sveipuð töfraslikju i vitund höf-
undar, en starfsárin og samtiðin
sjálf reynast á hinn bóginn
næsta grámóskuleg. Allt er
þetta f fyllsta máta eðlilegt:
„Endurminningin merlar æ/ i
mánasilfri hvað sem var,” kvað
Grimur. Og nú er höfuðskáld
vort komið á þann aldur að svip-
þyrping frá æskutið sækir að
huganum og gæðist þar nýju lifi.
Halldór Laxness hefur á
ýmsum timum sagt frá æsku
sinni. Og beint minningasnið er
á tveim siðustu sögum hans,
Innansveitarkroniku og Guðs-
gjafarþulu. Þessi nýja bók er i
nánustum tengslum við Kronik-
una sem vænta má. En hér er
ekki beitt skáldsöguformi. 1
túninu heima flytur bernsku-
minningar i frjálslegu formi. Á
bókarkápu nefnir Kristján
Karlsson „leik að fjarlægðum”.
Það er ekki ófyrirsynju.
Bernskudagarnir stiga að visu
upp af siðum bókarinnar, einatt
i forkláraðri birtu. En þeir eru
sifellt bornir upp að ljósi sam-
timans og reynast þá enn bjart-
ari af þeim samanburði. FJestu
virðist öfugsnúið á vorri tið.
„Djöfull Hagvaxtarins” skilur
eftir sig sviðna jörð: tún
bernskunnar er ekki lengur.
Þessi bók er bráðskemmtileg
lesning og góður fengur þeim
sem vilja öðlast sem fyllsta
mynd af Halldóri. Hann rekur
hér minningar frá frumbernsku
i Reykjavik þar sem hann bjó
þrjú fyrstu árin. Siðan tekur
Mosfellssveit við og frásögninni
lýkur þar sem hann er á förum
til Reykjavikur tólf ára gamall
til að leggja stund á tónlist og
myndlist. En þá þegar hafði
skáldskapurinn löngu helgað
sér fyrirrúm i lifi hans: og segir
hér frá þvi er hann fyllti hverja
stilabókina af annarri.
í rauninni má segja að i þess-
ari bók fléttist saman tveir
þræöir: Annars vegar bernsku-
frásagnir af Halldóri og þvi fólki
sem næst honum stóð i æsku. I
þvi er margt hugnæmt og
snjallt. Til að mynda lýsir
Halldór foreldrum sinum á þann
hátt sem bezt hæfir, en slikar
frásagnir verða mönnum einatt
erfiðar viðfangs sem kunnugt
er. Hjónin i Laxnesi birtast les-
andanum i ljósi sem vikur á bug
allri ofurviðkvæmni, en myndir
þeirra dregnar af innileik og
hlýju. Halldóri förlast ekki
snilldartökin.
Kaflinn um foreldra Halldórs
hefst á þessa leið: „Alla tið hef
ég verið i óvissu um hvernig ég
ætti að segja búsögu foreldra
minna i Laxnesi, af ótta við að
sú bók mundi likjast um of einu
af eftirlætisritum minum, Jóns
biskups sögu ögmundssonar,
um mannlif á Hólastað fyrir AD
1118.” — Hér er komið að þvi
einkenni á minningum Halldórs
að þær eru i rauninni timalaus-
ar. Hjásetur sem seinna segir
frá eru „forngriskar”. Það er
eins og heimurinn standi kyrr.
Þetta þekkjum við frá Halldóri
Ur ritum hans frá seinni árum:
Tignun þess heims sem undir
lok er liðinn, þar sem hinar sælu
minningar eiga upptök sin,
gæddar klassiskum þokka eins
og menningarverðmæti fomald-
ar. „1 raun réttri feingum við
háklassiska ættjörð að gjöf frá
þjóðskáldum okkar á 19du öld,”
sagði Halldpr i þjóðhátiðarræð-
unni á Þingvöllum i fyrra. Og I
smágrein um Steingrim Thor-
steinsson, sem var eitt þeirra
skálda sem Halldór las I
bérnsku og hefur jafnan metið
mikils, segirsvo: „Litið stef hjá
honum gefur útsýn yfir landið
þar sem sálin fæddist og á
heima.”
Það er þetta land sem Halldór 1
lýsir i nýju bókinni. „TUnið
sálarmegin frá”, heitir einn
kaflinn. Hann byrjar á þessari
athugasemd: „Nú skrifa ég
„sálarmegin” en prentarinn
mun áreiðanlega setja sólar-
megin, sem er réttara”. En
hvað merkir það að skoða túnið
sálarmegin frá? Ætli i þvi felist
ekki að athygli sé beint að hinu
upprunalega, einfalda lifi sem
bar i sér verðmæti sem okkar
tið hefur að miklu leyti glutrað
niður. Nær bókarlokum segir
frá þvi er höfundurinn fær i
hendur óbrotið skilriki frá
þessum liðnu dögum, vottorð
sem faðir hans gaf einum
starfsmanna sinna við vega-
vinnu. Sonur þess manns finnur
skjalið og sýnir Halldóri „fyrir
nokkrum dögum”: „Þegar ég
fer að rýna i þennan einfalda
texta liður um hug mér og
hjarta blær af heimi sem einu-
sinni var, og reyndar lángt frá
þvi að vera góður, þó hann væri
á margan hátt betri en okkar
heimur núna: en á þessari liðnu
tið kom hlýtt hjartalag, grand-
vör framkoma og virðing fyrir
náúnganum i staðinn fyrir rétt-
lætiúrtölvu: þar var sú fegurð i

Ilalldór Laxness „bregzt ævin-
lega með eftirtektarverðum
hætti við öld sinni”, segir Gunn-
ar Stefánsson um „1 túninu
heima”, nýjustu bók Halidórs.
mannlegri sambúð sem ekki
varð lifað án þrátt fyrir alt og
alt og alt.”
— I þessum orðum flest hug-
blær bókarinnar,. Myndir
bernskunnar liða fyrir sjónir i
mildum haustlitum, sveipaðar
slikju: að visu nokkuð fegraðar,
að þvi er virðist, en þó ekki svo
að þær glati lifsmagni sinu. Fólk
æskuáranna var reyndar fátækt
talið, en það er sprottið af „mis-
túlkun orðsins”: „mælt á aðra
og sigildari stiku var fólk þetta
rikt: að minnstakosti rikara en
við núna. Forst linaði um stund,
og hið aldna tré skaut sprotum
og umdi. 1 hvert og eitt skifti
sem maður heyrði þetta fólk
tala hrundu þvi gullkorn af vör-
um. Maður fór rikari af fundi
þess.”
Frásagnir Halldórs af þvi sem
kalla mætti menningarlegt um-
hverfi hans I æsku munu ýmsum
þykja fróðlegar: Hér greinir frá
tónlistariðkun og sagna-
skemmtun á heimili hans.
Gaman er að lesa frásagnir
hans af þeim bókum og höfund-
um sem hann las, þótt inn i þær
kunni að slæðast samtiðarmat
hans sjálfs. Um suma þessa höf-
unda hefur hann skrifað áður:
Einar H. Kvaran (sjá bókin af
skáldum) og Nonna sem
hann kynntist persónulega og
hefur sagt frá i bráðskemmti-
legri grein (einnig i Af
skáldum). Þeir Nonni og Sigur-
björn Sveinsson fljóta hér með
sem barnabókahöfundar þótt
Halldór læsi þá ekki i bernsku.
Þeir íslenzkir höfundar sem
Halldór virðist hafa lesið af
mestri eftirtekt og hrifningu eru
Jón Trausti og Jóhann Magnús
Bjarnason. Jón Trausti hefur
ætið verið mikils metinn af al-
menningi og hefur nú löngu
verið skipað I merkissess i sögu
islenzkrar skáldsagnaritunar
þótt til hans andaði köldu frá
ýmsum menntamönnum sam-
tiðar hans. Lof Halldórs um
þennan merkilega forvera sinn
er maklegt i alla staði.
Hitt mun mönnum þykja
nýstárlegra hve mikið lof er hér
borið á Jóhann Magnús.
Skemmtisögur hans (Eirikur
Hansson, Brasiliufararnir, I
Rauðárdalnum o.fl.) nutu
mikilla vinsælda á sinni tið, en
hefur litt verið hampað á seinni
árum og ekki minnist ég þess að
bókmenntamenn hafi fyrr veitt
þeim neina viðurkenningu. Nú
kveður Halldór hann „meðal
bestu sagnaskálda á islensku”
og telur hann hafa samið betri
skáldsögur en Einar H. Kvaran
og Gest Pálsson. — Og mega
menn nú taka sig til og lesa Jó-
hann Magnúsi (Annars má geta
þess að nú er i gangi útgáfa á
ritsafni hans, og ein sagan, 1
Rauðárdalnum, var lesin i Ut-
varp f sumar).
Annað sem telja má til tiðinda
1 bókinni er að Halldór tekur
svari Jóhanns Jóhannessonar
sem á fyrsta áratug aldarinnar
gaf út mikið af þýddum reyfara-
sögum (Kapitólu o.fl.). Þær
seldustvel sem vænta mátti, en
Jóhann var skammaður
miskunnarlaust af ýmsum
menningarforkólfum. Má geta
þess að fyrstu ritsmiðar Jónas-
ar Jónssonar sem athygli vöktu,
voru harðskeyttar greinar i
Ingólfi 1909 um þessa Utgáfu-
starfsemi. Slðan hefur Jóhann
ekki borið sitt barr, en nú hvetur
Halldór til að rannsakaður verði
þáttur hans i Utgáfustarfi hér á
landi, mannsins sem kynnti Is-
lendingum „Kapitólu sem er
ágæt bók.”
Þá er ekki siður fróðlegt að
lesa orð Halldórs um hina
menningarlegu og félagslegu
vakningu á Norðausturlandi
upp úr aldarhótum sem að
nokkru leyti á rót sina að rekja
til sambands sem þá varð milli
þessa landshluta og Noregs.
Þaðan kom til að mynda ung-
mennafélagshreyfingin til
Norðurlands. Allt er það merki-
legt athugunarefni. Ég minnist
þess að Snorri Sigfússon sagði i
útvarpsviðtali I sumar frá
fyrstu söngför islenzks kórs til
útlanda, för Hekluá Akureyri til
Noregs 1905. Hann var að þvi
spurður hvers vegna Norðlend-
ingar hefðu ekki byrjað á þvi að
syngja I Reykjavik. Hann
svaraði þvi til að i rauninni hefði
legið beinna' við að fara til
Noregs, samband þeirra við
Norðmenn væri greiðara en við
Reykvikinga.
Eins og ævinlega i bók eftir
Halldór Laxness, gefast lesand-
anum nóg tækifæri til umhugs-
unar, að ógleymdu þvi yndi sem
hafa má af mörgum einstökum
svipmyndum bókarinnar. Ég
held að Halldór hafi á seinni
árum fátt skrifað skemmtilegra
enþessabók. ítúninu heimaeri
senn þokkafullt verk og veitir
ýmis konar fræðslu um þann
jarðveg sem skáldið er sprottið
úr. Þar með er ekki sagt að
menn skyldu meðtaka fróðleik-
inn tortryggnislaust. Vitanlega
litast textinn af viðhorfum höf-
undar i samtiðinni. En einnig i
þvi ljósi skoðuð er bókin for-
vitnileg. Halldór Laxness bregzt
ævinlega með eftirtektarverð-
um hætti við öld sinni. Dæmi um
það eru þessar minningar frá
hinni sælu tið i Mosfellssveit á
undan heimsstriðinu fyrra. .
Gunnar Stefánsson
Gætu St. Bern-
harðshundar
komið að gagni
hérlendis?
NC' ÞEGAR til umræðu hefur
verið álitsgerð snjóflóða-
fræðingsins svissneska, sem
hingað var fenginn vegna
uáttúruhain faranna i Nes-
kaupstað i fyrra vaknar sú
spurning, hvort skynsamlegt gæti
vcri að fá hingað hunda af St.
Bernharðskyni.
Svo sem alkunna er, þjálfuöu
munkar, sem setu höföu i fjalla-
kofum og sæluhúsum á viðsjár-
verðum slóðum þá fyrstir manna
til þess að leita uppi menn, sem
lent höfðu i snjóflóðum eða gefizt
upp Uti á viðavangi, þar sem
fennt eða skeflt hafði yfir þá.
Hafa þeir á liðnum öldum orðið
frægir fyrir björgun mannslifa,
og er sú frægð einkum tengd St.
Gottharðsskarði i Olpunum á
landamærum Sviss og Italiu.
Enn þann dag i dag eru hundar
af þessu kyni þjálfaðir til þess að
leita uppi fólk, sem lent hefur i
fönn á vetrardegi á einn eða
annan hátt, þvi að snjóflóð eru
sem fyrr tið i ölpunum i Mið-
Evrópu og háskaleg. Þótt fjalla-
skörð séu sjaldnast farin á sama
hátt og á fyrri timum, hefur
skiðaiðkun stórlega aukizt, og oft
ber það við á þessum slóðum, að
skiðafólk kemst f svipaða raun og
hinn einmana vegfarandi áður.
Enginn veit tölu þeirra manns-
lifa, sem St. Bernharðshundar
hafa (tprgið fyrr og siðar. En þau
eru að minnsta kosti mörg.
St. Bernharðshundar eru bæði
stórir og sterkir, um eða yfir
sjötiu sentimetrar á hæð, þreknir
og vel hærðir. Þeir eru
skynsamir, skylduræknir, og
tryggir, og af ber hið furðulega
þefskyn þeirra, sem nálega má
yfirnáttúrlegt kalla. Talið er, að
þetta hundakyn hafi haldizt
hreint og i engu breytzt siðan um
1750.
Og nú geta menn velt fyrir sér
spurningunni, sem borin var
fram i upphafi: Væri öryggi að
þvi hér á landi að hafa slika
hunda, sem sérstaklega væru
þjálfaðir til leitar i fönn og
snjóbeðjum og fljúga mætti með
milli staða, eftir þvi sem
hugsanleg þörf krefði?
St-Bernharðshundur — teikning Guðmundar Björgúlfssonar.