Tíminn - 25.11.1975, Blaðsíða 6

6
TÍMINN
Þriðjudagur 25. nóvember 1975.
ÞJÓÐARBÚSKAPURINN ÞJÓÐARBÚSKAPURINN ÞJÓÐARBÚSKAPURINN
Við þessar aðstæður er þess ekki
að vænta, að íslendingum falli í
skaut búhnykkur batnandi við-
skiptakjara á næsta ári
Þetta efni er tekiö úr
i'immta hefti ritraðarinnar
um ÞJÓÐARBOSKAPINN,
sem Þjóðhagsstofnunin hef-
ur nýgefið út.
Inngangur
Almennur samdráttur fram-
leiðslu og eftirspurnar i iðnþró-
uðu rikjunum samfara hriðversn-
andi viðskiptakjörum frumfram-
leiðslurikja eru þeir þættir i hinni
alþjóðlegu efnahagsframvindu,
sem afdrifarikastir hafa orðið
fyrir islenzka þjóðarbúskapinn á
árunum 1974 og 1975.
Þrátt fyrir minnkandi innflutn-
ing 1975hefur sölutregða og verð-
lækkun á útflutningsmarkaði og
hækkandi innflutningsverð valdið
alvarlegum greiðsluhalla útá við,
en sá halli er nú ásamt verðbólg-
unni erfiðasti efnahagsvandi
Islendinga.
Þegar efnahagserfiðleikarnir
árin 1967 og 1968 voru yfirunnir,
tók við einstaklega mikil gróska i
islenzku efnahagslifi. Arin fjögur
1970—1973 jukust ráðstöfunar-
tekjur þjóðarinnar um 10% á ári
að meðaltali. Þetta stafaði jöfn-
um höndum af aukinni fiskgegnd
og framleiðslu og hagstæðum við-
skiptakjörum, sem bötnuðu jafnt
og þétt öll þessi ár að árinu 1972
undanskildu. Viðskiptakjörin
bötnuðu einkum mikið árið 1973,
þegar verð útflutningsvara hækk-
aði ört. Þetta langa velgengni-
skeiðhafði vitaskuld viðtæk áhrif
á almennar launakröfur og jók
bæði einstaklingum og opinberri
forystu bjartsýni, sem mótaði út-
gjaldaáform bæði til fjárfestingar
og neyzlu.
Framvindan árin 1974 og 1975
snarsnérist tslendingum i óhag,
og þau skörpu skil urðu enn til-
finnanlegri vegna þeirrar hag-
sældar, sem rikt hafði að undan-
förnu. Viðskiptakjör versnuðu um
10% árið 1974 og skerðast enn um
16% i ár. Þessi skellur, ásamt
nokkrum samdrætti i umsvifum
innanlands, veldur þvi, að þjóðar-
tekjur i heild stóðu i stað árið 1974
og minnka liklega um 8% árið
1975. Þarna er að leita skýringar-
innar á þvi, hve aðlögun að þess-
um gjörbreyttu aðstæðum hefur
miðað hægt vegna margskonar
erfiðleika, bæði af stjórnmála- og
efnahagsástæðum.
Breytingar ytri skilyrða árin
1973—1974 voru bæði einstaklega
snöggar og miklar, meira að
segja á mælikvarða Islendinga,
sem löngum hafa þó átt að
venjast efnahagslegum hverful-
leika. Kostnaðaráhrif oliuverð-
hækkunarinnar og almenn verð-
hækkun innfluttrar vöru riðu yfir
i kjölfar uppgangs af völdum
stóraukinnar útflutningstekna.
Viðbrögðin innanlands við þess-
um erlendu áhrifum ullu örari
verðbólgu en dæmi eru um á
Islandi frá þvi að siðari heims-
styrjöldinni lauk. Verðbreyting
þjóðarframleiðslu nam 40% 1974
og sýnist verða um 38% 1975, en
hækkun visitölu framfærslu-
kostnaðar er enn meiri. Hækkun
framfærsluvisitölunnar á fyrra
helmingi þessa árs svarar til 50%
árshækkunar. Þessi hækkun staf-
ar þó að verulegu leyti af gengis-
sigi á fyrra helmingi ársins 1974
og gengislækkunum i ágúst 1974
og febrúar 1975, ásamt hinni
miklu verðhækkun innfluttra
vara á árinu 1974. Loks koma svo
til kostnaðaráhrif hinna ógæti-
legu kjarasamninga á fyrra
helmingi ársins 1974. Aukning
innlendrar eftirspurnar af völd-
um þessara kjarasamninga og
stóraukin fjárfesting bæði einka-
aðila og hins opinbera, leystu —
með útlánaaukningunni 1974— úr
læðingi sterk verðbólguöfl, sem
gætti alveg efalaust langt fram á
árið 1975.
Verðþróunin upp á siðkastið
bendir hins vegar til, að verð-
bólguhraðinn hafi náð hámarki.
Verðhækkanir á þriðja og fjórða
fjórðungi þessa árs eru um það bil
helmingi minni en þær voru að
meðaltali 1974—1975. Þetta stafar
að verulegu leyti af þeim hófsömu
kjarasamningum, sem gerðir
voru i júni 1975, en þeir bentu til
þess, að verkalýðshreyfingin
viðurkenndi þörfina á að sam-
ræma innlenda eftirspurn skert-
um tekjuöflunarmöguleikum
þjóðarinnar út á við. Niðurstaða
þessara samninga var mikils-
verður árangur i jafnvægisvið-
leitninni i efnahagsmálum. Júni-
samningarnir, ásamt ýmsum
ráðstöfunum stjórnvalda, hafa
valdið mestu um það, að 10%
samdráttur þjóðarútgjalda — að
þvi ætlað er — hefur orðið, án
þess að til nokkurs atvinnuleysis
hafi komið. Samdráttur eftir-
spurnar innanlands og verðáhrif
gengislækkana og innflutnings-
verðhækkunar virðast ætla að
valda minnkun innflutnings-
magns um 17% á þessu ári, eða
likt og ætlað var i marz og april
sl. Óhagstæð viðskiptakjör og
sölutregða á útflutningsmarkaði
valda þvi hins vegar, að halli á
viðskiptum við útlönd verður
mjög mikill á árinu, eða sem næst
10% af þjóðarframleiðslu, sam-
anborið við 12% árið 1974. Sé við-
skiptajöfnuðurinn leiðréttur fyrir
birgðabreytingum útflutnings-
vöru, viðskiptum álverksmiðj-
unnar og sérstökum innflutningi
fjárfestingarvöru, kemur fram
svipuð breyting.
Auk minnkandi eftirspurnar á'
erlendum markaði,, er tilkoma
verndarstefnu fyrir innlendan
sjávarútveg í öðrum löndum önn-
ur meginástæða útflutningserfið-
leika okkar. Meðal þess, sem
erfiðleikum veldur, eru stóraukn-
ir styrkir til fiskveiða og vinnslu i
þeim rikjum, sem eru keppinaut-
ar okkar á erlendum markaði,
hækkaðir tollar og álagning inn-
borgunarskyldu við innflutning á
fiski i markaðslöndum okkar.
Efnahagsbandalagið styrkir út-
flutning freðfisks og loks rikti
bann við löndunum islenzkra
fiskiskipa i Vestur-Þýzkalandi
fram til hausts 1975. Eitt mikil-
vægasta ákvæði viðskiptasamn-
ings Islandinga við Efnahags-
bandalagið er afnám tolla á flest-
um islenzkum fiskafurðum i
aðildarrikjum bandalagsins, en
sú tollalækkun er ekki enn komin
til framkvæmda. Þetta veldur þvi
tvennu, að Islendingar njóta ekki
þeirra gagnkvæmu tollalækkana,
sem samningurinn gerði ráð fyr-
ir.ogverða jafnframt að sæta
hækkandi innflutningstollum i
þeim ríkjum, sem áður voru aðil-
ar i EFTA, en eru nú i Efnahags-
bandalaginu.
Framvinda stjórnmálanna á
árinu 1974 olli þvi, að hvorki
reyndist unnt að bregðast við
efnahagsvandanum nægilega
snemma né á fullnægjandi hátt.
Dráttur á efnahagsráðstöfunum,
sem sýnilega voru nauðsynlegar,
jók á spákaupmennsku, sem kom
fram i auknum innflutningi og
verðhækkun fasteigna, og setti
efnahagsjafnvægið enn frekar úr
skorðum. Þessa gætti einkum frá
þvi að kjarasamningarnir i marz
1974 voru gerðir og þar til að frá-
farandi ríkisstjórn reyndi að and-
æfa með afnámi verðlagsuppbót-
ar á laun og ýmsum öðrum ráð-
stöfunum. önnur spákaup-
mennskualda reis um mitt ár 1974
þegar mikil óvissa rikti vegna
tafa á myndun nýrrar rikisstjórn-
ar að loknum kosningum i júni.
Ör óvissunni i efnahagsmálunum
dró ekki fyrr en ný rikisstjórn tók
við I ágúst og greip til margvis-
legra ráðstafana siðast i þeim
mánuði og i september með 17%
gengisfellingu krónunnar, hækk-
un óbeinna skatta og framleng-
ingu á afnámi visitölubóta á laun.
Þessar ráðstafanir höfðu tvi-
mælalaust jákvæð áhrif i bráð og
þrýstingur eftirspurnar eftir inn-
flutningi rénaði á siðasta árs-
fjórðungi 1974. Vonir um að þess-
ar ráðstafanir nægðu til þess að
rétta við afkomu útflutningsat-
vinnuveganna og jafna verulega
viðskiptahallann urðu hins vegar
að engu, þar sem viðskiptakjörin
héldu áfram að versna. Aðstaða
fiskveiða og fiskvinnslu reyndist
enn veikari en við var búizt. Ullu
þvi ýmis atvik, sem lögðust á eitt
um að rýra samkeppnishæfnina,
svo sem minnkandi afli, lækkað
verð á erlendum markaði og
hækkandi verð aðfluttra aðfanga.
Um áramótin varð ljóst, að
skjótra aðgerða yrði þörf, og um
miðjan febrúar var gengi krón-
unnar lækkað um 20%. I fram-
haldi af gengislækkuninni voru
jafnframt gerðar ýmsar ráðstaf-
anir til jafnvægis i efnahagsmál-
um, sem einkum var ætlað að
draga úr innlendri eftirspurn og
styrkja fjárhag rikissjóðs.
Versnandi ytri aðstæður hafa
þannig hvað eftir annað gert áhrif
innlendra ráðstafana að engu.
Þegar meta á árangur stjórnar
islenzkra efnahagsmála á árun-
um 1974 og 1975 má ekki gleyma
þessu þunga andstreymi erlendis
frá. Endurteknar gengisfellingar
voru óhjákvæmilegar til þess að
varðveita samkeppnishæfni út-
flutningsatvinnuveganna, halda
fullri atvinnu og hamla gegn
óhóflegri gjaldeyriseftirspurn án
þess að gripa til innflutnings-
hafta. Á þær verður hins vegar að
litai sem beggja handa járn, þar
sem þær hafa ýtt undir verðbólg-
una og glætt vonir um verðbólgu-
gróða, en þar er einmitt komið
nærri rótum margra efnahags-
erfiðleika Islendinga á siðustu ár-
um og áratugum.
Ilorfur 1976.
Horfur á siðasta fjórðungi
þessa árs og árinu 1976 eru dekkri
en vænzt var i ársbyrjun. Hinn
langþráði bati i alþjóðlegri efna-
hagsþróun kann að vera i sjón-
máli, en hann er enn ekki i hendi.
Máttur samdráttaraflanna hefir
verið vanmetinn. Eins og svo oft
áður, hefur einnig láðst að meta
réttilega þann langa tima, sem
liða hlýtur frá upphafi breytinga
mikilvægra efnahagsþátta, og
þar til að áhrif þeirra koma að
fullu fram um flókinn vef heims-
viðskipta og breyta þróun efna-
hagsmála á alþjóða vettvangi.
Margar þjóðir glima enn við þri-
höfða þurs verðbólgu, atvinnu-
leysis og óhagstæðs viðskipta-
jafnaðar. jafnvel þó að teikn um
bata i heimsbúskapnum virðist
nú vera að skýrast.
Við þessar aðstæður er ekki
þess að vænta, að tslendingum
falli i skaut búhnykkur batnandi
viðskiptakjara á næsta ári. Til-
tækar upplýsingar um sennilegar
verðbreytingar á heimsmarkaði
1976 eru nokkuð torráðnar, en
benda þó til þess, að viðskiptakjör
íslendinga breytist i meginatrið-
um litið frá árinu i ár, eða að verð
innfluttra jafnt sem útfluttra
vara muni hækka um 7—8 af
hundraði i erlendum gjaldeyri.
Þetta er þó einkar óviss spá,
þegar þess er gætt, hvernig utan-
rikisviðskiptum Islendinga er
háttar, og hve verðlag afar
mikilvægra útflutningsvara er
óstöðugt. Vegna þerra markaðs-
truflandi aðgerða, sem draga úr
útflutningi og áður er lýst, og
annarra aðstæðna á útflutnings-
markaði (t.d. óvissu um
framvindu mála á Pýrenea-
skaga) verður að telja spána hér
á undan reista á nokkurri bjart-
sýni, en aukningar útflutnings er
þó efalaust að vænta, þegar eftir-
spurn á heimsmarkaði eykst á ár-
inu 1976.
Hinn alvarlegi viðskiptahalli
áranna 1974 og 1975 ásamt afar
tæpri gjaldeyrisstöðu þjóðarbús-
ins nú, veldur þvi, að óhjákvæmi-
legt er að draga mjög úr við-
skiptahallanum 1976 og næstu ár,
þannig að unnt reynist að halda
greiðslubyrði þjóðarinnar vegna
erlendra lána innan skynsam-
legra marka. Það markmið, að
ná viðskiptahallanum þegar á
allra næstu árum niður i brot
þess, sem hann hefur verið 1974
og 1975, verður að hafa i fyrir-
rúmi. Þetta hefur i för með sér
hvort tveggja að innlend eftir-
spurn verður að hjaðna, og draga
verður úr innlendri verðbólgu svo
um munar, ef tryggja á
samkeppnisstöðu útflutningsat-
vinnuveganna. Til þess að ná
þessum forgangsmarkmiðum
efnahagsstefnunnar og halda
óskertri atvinnu verður að koma
til fullur skilningur og stuðningur
samtaka launþega og vinnuveit-
enda. Niðurstaða kjarasamn-
inganna um næstu áramót skipt-
irsköpum bæði um innlenda eftir-
spurn og verðbólguna á næsta ári.
Sú hjöðnun verðbólgunnar, sem
orðið hefur nú siðari hluta ársins,
verður skammvinn ef launa-
hækkunum verður ekki mjög ihóf
stillt á komandi ári.
Fyrstu drög að þjóðhagsspá
fyrir árið 1976 1) hafa nú verið
sett fram sem grunnur mats á
helztu viðfangsefnum i stjórn
efnahagsmála næsta ár. Þar
kemur m.a. fram, að með
óbreyttum kaupmætti ráðstöf-
unartekna heimilanna frá árinu i
ár, sem i reynd þýðir óbreyttar
rauntekjur frá þvi sem þær eru nú
i október, megi búast við,
að einkaneyzla haldist að mestu
óbreytt eða minnki heldur. I fjár-
lagafrumvarpi þvi, sem nú hefur
verið lagt fram, felst óbreytt
magn samneyzlu á næsta ári. Þá
bendir frumgerð fjárfestingar-
spár til u.þ.b. 5% samdráttar i
fjárfestingu 1976. Loks má búast
við um 5-6% aukningu útflutn-
ingsmagns, en að innflutningur
minnki um 5%. Niðurstaða þess-
arar þjóðhagsspár sýhir um
1—2% minnkun þjóðarútgjalda i
heild og 1—2% aukningu þjóðar-
framleiðslu. Hins vegar kemur
engu að siður fram viðskiptahalli,
sem nemur 7—8% af þjóðarfram-
leiðslu 1976. Með tilliti til hinnar
tæpu greiðslustöðu út á við gæti
reynzt nauðsynlegt að stefna að
minni viðskiptahalla við útlönd
með meiri samdrætti þjóðarút-
gjalda en við er miðað i' þessum
drögum. Þessi mynd af horfum
fyrir næsta ár sýnir, að strangt
aðhald i fjármálum og peninga-
málum er frumskilyrði þess, að
viðunandi jafnvægi náist i
greiðsluviðskiptum við útlönd.
Með fjárlagafrumvarpinu 1976 er
stefnt að jafnvægi i rikisfjármál-
um, að nokkurri minnkun til-
færslna, sem þó er að hluta jöfnuð
með afnámi 12% vörugjaldsins,
og óbreyttu magni útgjalda hins
opinbera til kaupa á vörum og
þjónustu. Mikilvægt er, að frum-
varp þetta nái fram að ganga án
þess að fjárlagaútgjöld í heild
verði aukin, og jafnframt, að i
lánsfjáráætlun þeirri, sem nú er
unnið að, verði stefnt að þvi, að
draga úr raunvirði nýrra útlána á
árinu 1976. Raunar má vera a,ð
meira aðhalds sé þörf i rikisfjár-
málum en að er stefnt með f jár-
lagafrumvarpi.
1) Nánari grein verður gerð fyrir
þessum drögum i fjölriti Þjóð-
hagsstofnunar: ,,Or þjóðarbú-
skapnum”, sem út kemur i næsta
mánuði.
Svigrúm til meiri skuldasöfn-
unar erlendist er litið sem ekkert
eins og nú horfir. Aðlögun þjóðar-
búskaparins að hinum óhagstæðu
ytri skilyrðum hefur verið seinni
að skila árangri en ætlað var,
vegna sifellt óhagstæðari þróunar
útflutningsviðskiptanna. Af þess-
ari ástæðu má ekkert slaka á
eftirspurnaraðhaldi á næsta ári.
Hvort unnt reynist að ná þessum
tökum á innlendri eftirspurn og
draga um leið verulega úr hraða
verðbólgunnar — án þess að
valda atvinnuleysi — stendur og
fellur með þátttöku og samvinnu
samtaka vinnumarkaðarins við
að móta ákveðna, hófsama launa-
stefnu fyrirárið 1976, sem i bezta
falli gæti miðað að þvi að stað-
festa núverandi kaupmátt launa.
Þótt þetta kunni að sýnast erfitt
og óaðgengilegt eftir kaup-
máttarrýrnun á þessu ári, virðist
þetta eina skynsamlega leiðin.
Vandinn, sem að steðjar, er þó
ekki sá einn að ná viðunandi jafn-
vægi miili þjóðarútgjalda og
tekna á næsta ári, heldur ekki sið-
ur að tryggja að þau útgjöld fái
ÞJÓÐARBÚSKAPURINN ÞJÓÐARBÚSKAPURINN ÞJÓÐARBÚSKAPURINN