Tíminn - 27.11.1975, Blaðsíða 8
TÍMINN
Fimmtudagur 27. nóvember 1975.
Siðastliðinn þriðjudag birtist i
Timanum itarleg samantekt
úr ritröð Þjóðhagsstofnunar
um ÞJÓÐARBÚSKAPINN.
Hér fer á eftir kaflinn, þar
sem fjaliað er um efnahags-
þróunina i umheiminum.
Efnahagsþróunin
í umheiminum
A miðju ári 1973 sáust fyrst
merki þiess, að tekið væri að
draga úr þeim öra vexti, sem ein-
kenndi hagþróun flestra iðnaðar-
rikja á árinu 1972og framan af ári
1973. Astæður þessara umskipta i
hagþróuninni voru margar. Má
þarnefna, að framleiðslugeta var
fullnýtt i ýmsum greinum, ekki
sizt i hráefna- og málmfram-
leiðslu, og takmarkaði það einnig
framleiðslu i öðrum greinum.
Það dró einnig úr eftirspurn, að
vaxandi verðbólga var tekin að
draga úr aukningu eða jafnvel
skerða kaupmátt tekna einstakl-
inga og þar með neyzluútgjöld.
Um sama leyti var einnig gripið
til viðtækra aðhaldsaðgerða i
efnahagsmálum i mörgum lönd-
um til þess að hamla gegn verð-
bólgu, sem var i örum vexti.
Þótt þannig drægi úr hagvexti á
siðari hluta ársins, var aukning
þjóðarframleiðslu eigi að siður
meiri meðal aðildarrikja OECD
(Eftirtalin riki eiga aðild að
OECD, Efnahags- og framfara-
stofnuninni i Paris: Astralia,
Austurriki, Belgia, Bandarikin,
Bretland, Danmörk, Finnland,
Frakkland, Grikkland, Holland,
Irland, Island, Italia, Japan,
Kanada, Luxémborg, Noregur,
Nýja Sjáland, Portúgal, Spánn,
Sviss, Sviþjóð, Tyrkland, Vest-
ur-Þýzkaland, auk þess sem
Júgóslavia á aukaaðild að stofn-
uninni.) á árinu 1973 en verið
hafði um langt árabil fyrir
OECD-rikin i heild nam aukning
þjóðarframleiðslu 6,4% árið 1973,
samanborið við 5,7% árið 1972 og
5,1% að meðaltali árin 1960 til
1970, og i langflestum aðildarrikj-
um var hagvöxtur 1973 yfir
meöalvexti siðasta áratugs. A
siðustu áratugum hefur sjaldan
staðið vaxtarskeið samtimis i nær
öllum iðnaðarrikjum heims eins
og var árin 1972 og 1973. Þessi
samstiga hagþróun á sennilega
jafnframt nokkurn þátt i þeim al-
menna samdrætti, sem einkennt
hefur efnahagsþróunina i heimin-
um á árinu 1974 og framan af ár-
inu 1975, og m.a. hefur hlotizt af
þvi, að gripið hefur verið nær
samtimis til aðgerða til þess að
draga úr eftirspurn i stærstu hag-
kerfunum.
Verðbólgan fór mjög vaxandi
um allan heim á árinu 1973. Þegar
við lok sjöunda áratugsins voru
verðhækkanir almennt meiri en
að meðaltali á undanförnum tiu
árum, og I V.estur-Evrópu dró lít-
ið sem ekkert úr verðhækkunum
á fyrstu misserum áttunda ára-
tugsins, þrátt fyrir hægari hag-
vöxt á árinu 1971. Var þetta öfugt
við fyrri reynslu við svipaðar að-
stæður á miðju árinu 1972
færöist verðbólgan mjög i
aukana og kom fyrst fram i hrá-
efnaverðlagi á heimsmarkaði,
ekki sizt matvælaverðlagi. Þessu
olli fyrst og fremst hin mikla eft-
irspurnaraukning, sem ekki varð
mætt með auknu framboði á
skömmum tima, og gekk þvi
mjög á birgðir. Fór hráefnaverö-
lag stöðugt hækkandi fram yfir
mitt ár 1973, er það lækkaði nokk-
uð, en I árslok 1973 tók það að
hækka á ný og náði hámarki i
april og mai 1974. Var það þá
129% hærra en á fyrsta ársfjórð-
ungi 1972. Vegna lélegrar upp-
skeru i Bandarikjunum og viðar
— og einnig vegna gifurlegrar
verðhækkunar á sykri — hélt
matvælaverðlag þó áfram að
hækka fram i nóvember 1974, er
það tók að lækka á ný. Hafði mat-
vælaverðlag þá hækkað um 175%
frá 1. ársfjóröungi 1972. Það sem
af er árinu 1975 hefur hráefna-
verðlag farið stöðugt lækkandi og
er það nú 19% lægra en það var
hæst. Verðlag hráefna til iðnaðar
er 40% lægra en hámarkið og
matvælaverðlag er 25% lægra.
Þar sem breytingar á skráðu
verðlagi hráefna á heimsmarkaði
koma yfirleitt ekki fram i við-
skiptum fyrr en eftir sex til niu
mánuði, má telja, að lækkun hrá-
efnaverðlags hafi ekki haft áhrif
á aðfangaverðlag iðnaðar fyrr en
á þessu ári. Ofan á hækkandi hrá-
efnaverðlag bættist siðan hin gif-
urlega hækkun oliuverðs i árslok
1973, eins og nánar verður vikið
að. Ahrif hráefna- og oliuverð-
hækkana á neyzluverðlag voru
mjög misjöfn i hinum ýmsu lönd-
um, en viða voru verðhækkanir
svo örar, að laun fylgdu ekki með
og rýrnaði þvi kaupmáttur tekna
einstaklinga. Þetta hlaut að leiða
til breyttra viðhorfa á vinnu-
markaði, og hafa launahækkanir
yfirleitt verið mun meiri á undan-
förnum árum, en áður var, og
hefur það aukið á verðbólguna.
Aætlað hefur verið, að á árinu
1974 hafi verðlag hækkað um 2-3%
i aðildarrikjum OECD beinlinis
vegna oliuverðhækkunarinnar.
Við þetta rýrnaði kaupmáttur
tekna einstaklinga og dró úr
einkaneyzlu að sama skapi, ef
ekki komu til örvandi aðgerðir
hins opinbera. Þar sem um
50-65% þjóðarframleiðslu
OECD-rikjanna er ráðstafað til
einkaneyzlu hlaut sá samdráttur
eftirspurnar, sem oliuverðhækk-
unin olli, að hafa afdrifarikar af-
leiðingar fyrir hagvöxtog nýtingu
framleiðsluafla, einmitt á þeim
tima, þegar samdráttar var þeg-
ar tekið að gæta af öðrum orsök-
um. Oliuverðhækkunin hefur
þróun heimsmarkaðaverðs á hráefnum 1970—1975.
Vísilöiur, 1970 = 100.
ReuterV) Moody’s*) EcononiistV)
llrúcfnuvcrð Ilráefnuverð Hrácfnuverð Þ. u. mut- væluverð
1970 100 100 100 100
1971 94 91 93 98
1972 106 102 121 132
1973:
1. úrsfjórðungur 149 121 158 107
2. úrsfjórðungur 164 130 191 208
3. úrsfjórðungur 205 157 218 233 .
1. úrsfjórðungur 224 163 218 223
Ársmcóultul 185 143 196 208
1971:
Junúur 253 174 228 239
Febrúur 258 184 243 259
Murz 254 182 252 265
Apríl 246 176 253 262
Maí 241 178 254 269
Júní 228 197 240 262
Júlí 223 205 '236 275
ÁgÚst 227 207 239 284
Scptenibcr 221 201 230 283
Októbcr ' 222 212 240 307
fVóvember 222 216 251 329
Oescinbcr t 214 203 231 302
ÁrMiicðultul 234 195 242 278
1975:
Janúur 203 191 218 276
þebrúur 195 189 217 204
193 182 216 257
Apríl 195 182 215 254
Muí 192 178 203 237
Júní ....: 189 175 201 236
Júlí 212 187 202 236
Ágúst 209 196 219 263
2£ ’ÍIL m
Breytingar neyzluverðlags í nokkrum löndum 1960—1975.
Meðnltal 1960—1971 o/ /o 1971 o/ /o 1972 o/ /o 1973 o/ /o 1974 o/ /o Júlí 1971 -júlí 1975 •%
Ðandaríkin 2,8 4,3 3,3 6,2 11,0 9,6
Jupun 5,7 6,1 4,5 11,7 24,5 11,4
Bclgía 3,0 4,3 5,5 7,0 12,7 12,0
Bretlund 4,2 9,4 7,1 9,2 16,0 26,2-
Dunniörk 5,7 5,8 6,6 9,3 15,3 9,9
Finnlund 5,0 6,1 7,4 11,4 17,5 17,6
Frukklund 4,1 5,5 5,9 7,9 13,7 11,1
Grikkluud 2,1 3,0 4,4 14,8 26,9 12,9
Holland 4,4 7,6 7,8 .. 8,0 9,6 10,4
írland 4,7 8,9 8,7 11,3 17,0 24,4
Ílulía 3,9 4,8 5,7 10,8 19,1 17,1
Noregur 4,4 6,2 7,2 7,5 9,4 12,8
Portúgal 5,82) 12,0 10,7 12,9 25,0 14,7
Spánn 8,3 8,3 12,0 15,7 17,0
Sviss 3,4 6,6 6,7 8,7 9,8 7,4
Svíþjóð 7,4 6,0 6,7 9,9 11,7
Vestur-Þýzkaland .... 2,8 5,2 5,8 6,9 7,0 6,2
Evrópulönd OECD ...., 3,9 6,6 6,5 8,6 13,2 14,2
OlllöndOECD 3,4 5,3 4,7 7,7 13,4 11,7
ísland1) 12,2 7,2 13,8 25,1 42,2 53,0»)
1) Vísitala vöru og þjónustu (A-liður framfærsluvísitölu).
2) Meóaltal 1964 til 1971.
3) Áætlun
Heimild: OECD fyrir önnur lönd en íeland.
/y'r?
1) Rrrzk.
2) li.uuLrísk.
3) Uri rk, miðuð við verð í dolluruin.
Heimild: Statistisk SentrulbyrA, Oslo og tímuritið The Economist.
c-x/.
/«<.//
í%
iffí,
einnig haft viðtæk áhrif á milli-
rikjaverzlun i heiminum. Mikill
hallihefur orðið á vöruskiptajöfn-
uði flestra oliuinnflutningslanda
vegna versnandi viðskiptakjara
og vöruskiptajöfnuður oliuút-
flutningslanda hefur batnað að
sama skapi. Hér hefur þvi orðið
veruleg tilfærsla tekna frá oliu-
innflutningsrikjum, þ.e. fyrst og
fremst OECD-löndum, en einnig
frá þróunarlöndunum, til ollu-
sölurikjanna, eða meiri en svo að
ollulöndin geti á skömmum tima
aukið innflutning sinn frá öðrum
rlkjum sem þessari tekjutilfærslu
nemur. Oliuinnflutningsrikin sem
heild geta þvi ekki fyrst um sinn
mætt stórauknum olíuútgjöldum
með auknum útflutningi nema að
vissu marki. Vegna samdráttar
iðnaðarframleiðslu hefur að vísu
dregið úr oliuinnflutningi i flest-
um ríkjum og tekjur oliusölurikj-
anna hafa þess vegna ekki auk-
izt i þeim mæli, sem búizt var
við, auk þess sem eftirspurn
þeirra eftir innfluttum vörum og
þjónustu hefur orðið talsvert
meiri en vænta mátti. Þetta hefur
hins vegar fyrst og fremst komið
iðnþróuðu rikjunum til góða, sem
flest hafa bætt stöðu sina út á við,
en vöruskiptajöfnuður þróunar-
rikjanna og annarra frumfram-
leiðslurikja hefur versnað að
mun. Hjá hinum siðarnefndu hef-
ur farið saman oliuverðhækkun
og minnkandi útflutningur til
iðnaðarrlkjanna. Þróunarrikin
eiga einnig mun erfiðara með að
fjármagna viðskiptahalla með
lánum á alþjóðafjármagnsmark-
aði en iðnrikin. Af þessum sökum
m.a. hefur Alþjóðagjaldeyris-
sjóðurinn veitt sérstaka lánafyr-
irgreiðslu vegna oliuverðhækk-
ana, auk þess sem alþjóðavið-
skipti og þá sérstaklega viðskipti
milli þróunarrlkjanna og iðnað-
arrlkjanna eru nú mjög til um-
ræðu á alþjóðavettvangi.
Talið er, að á árinu 1974 hafi
oliuverðhækkunin beinlfnis dreg-
ið úr eftirspurn I OECD-rikjum
sem nam 1,5% heildarframleiðslu
i þessum rikjum. Ahrifin á eftir
spurn eru misjafnlega mikil I hin-
um einstöku rlkjum, en þau ráð-
ast fyrst og fremst af því, að hve
miklu leyti rikin eru háð innflutn-
ingi olíu. Til viðbótar beinum
áhrifum koma svo margvisleg
óbein áhrif oliuverðhækkunarinn-
ar, sem erfitt hefur reynzt að
meta. Til þess að vega á móti
áhrifum þessa eftirspurnarsam-
dráttar á framleiðslu og atvinnu-
ástand hefðu stjórnvöld þurft að
grlpa til eftirspurnarörvandi að-
gerða. Þetta varð hins vegar ekki
reyndin, og þannig var t.d. víðast
haldið áfram þeirri aðhalds-
stefnu, einkum I peningamálum,
sem tekin var upp I flestum lönd-
um á seinni hluta árs 1973. Sam-
dráttaráhrif oliuverðhækkunar-
innar komu þannig að fullu til
viðbótar þeim samdráttaráhrif-
um, sem efnahagsstefna stjórn-
valda hlaut að hafa, þótt henni
væri fyrst og fremst stefnt gegn
verðbólgu. Afleiðingar þessa
samdráttar i eftirspurn i nær
öllum aðildarrlkjum OECD sam-
timis voru þær, að mjög dró úr
vexti þjóðarframleiðslu á árinu
1974 og i nokkrum hinna fjöl-
mennari rikja, fyrst og fremst I
Bandarikjunum, dróst þjóðar-
framleiðsla saman frá árinu
áður. Er nú talið, að á árinu 1974
hafi þjóðarframleiðsla
OECD-rikja til samans staðið i
stað frá fyrra ári.
urða. Einnig má nefna að I ýms-
um rikjum hefur sparnaður ein-
staklinga aukizt og dregið hefur
úr neyzlu vegna ótta við atvinnu-
leysi eða skerta tekjuöflunar-
möguleika. Þetta hefur m.a. leitt
til þess, að aðgerðir stjórnvalda
til þess að örva eftirspurn, t.d.
með skattalækkun til þess að
auka einkaneyzlu, hafa haft mun
minni áhrif en búizt var við.
Siðustu spár OECD gera ráð fyrir
2% minnkun þjóðarframleiðslu
allra aðildarrikjanna á árinu
1975, og er þá búizt við talsverðri
framleiðsluaukningu frá fyrra
árshelmingi til seinna árshelm-
ings. Þróunin siðustu mánuði
bendir hins vegar til þess, að sú
aukning verði mun minni en spáð
var, einkum i Vestur-Evrópu.
Verðbólgan var tvimælalaust
sá efnahagsvandi, sem aðgerðir
stjórnvalda I helztu iðnaðarrikj-
um beindust fyrst og fremst gegn
á árinu 1974. Það, sem af er árinu
1975, hefur nokkuð dregið úr verð-
bólgu I heiminum, þótt sú þróun
hafi I spnn verið hægari en við var
búizt og ýmsar þjóðir glimi enn
við mikla verðbólgu, eins og t.d.
Bretar. Atvinnuleysið hefur hins
vegar farið vaxandi i flestum
löndum og er nú viða meira en
það hefur verið slðustu tvo ára-
tugi. Þetta hefur m.a. leitt til
þess, að rstjórnvöld hafa breytt
efnahagsstefnu sinni og leggja nú
meiri áherzlu á aðgerðir til þess
að örva eftirspurn og þar með at-
hafnalif. Meðal annars af þessum
sökum, en einnig vegna þess, að
birgðahald er nú talið hafa náð
lágmarki og dregið hefur úr verð-
bólgu, er nú reiknað með fram-
leiðsluaukningu meðal aðildar-
rikja OECD I heild á næsta ári.
Þannig er búizt við 4% aukningu
þjóðarframleiðslu frá öðrum árs-
helmingi 1975 til fyrra árshelm-
ings 1976, sem ætti m.a. að leiða
til aukinna umsvifa i utanrikis-
verzlun eftir 6-7% samdrátt i ár.
Þessi spá OECD frá júli sl. er
reist á forsendum breyttrar efna-
hagsstefnu frá þeim tima. Á sið-
ustu mánuðum hafa ýmsar þjóð-
ir, einkum Japanir, Frakkar og
Italir, haft uppi ráðagerðir um
frekari aðgerðir til þess að auka
eftirspurn og i Vestur-Þýzkalandi
hefur einnig verið haldið áfram á
sömu braut. Þetta mun þó vart
vega upp hægari framleiðslu-
aukningu á seinni árshelmingi i
ár en gert var ráð fyrir, og því er
nú útlit fyrir, að afturbatinn verði
hægari en spáðvar á miðju þessu
ári. Þar sem framleiðsluöfl eru
yfirleitt mjög vannýtt vegna
samdráttar á undanförnu hálfu
Breytingar þjóöarframleiðslu í nokkrum löndum 1960—1974.
Meðallal 1960—1971 0/ /o 1971 o/ /o 1972 % 1973 % Bráðab. 1974 %
Ðandaríkin 3,9 2,7 6,1 5,9 -r2,l
Japan 11,1 6,4 9,6 11,0 -r-l»8
Bclgía 4,9 3,7 4,9 6,1 4,0
Britland 2,9 1,7 3,0 5,4 -f0,2
Danntörk 4,8 3,8 5,0 3,5 1,3
Finnland 5,2 2,5 6,8 6,0 4,2
Frakkland 5,8 5,5 5,5 6,0 3,9
Holland 5,3 4,5 4,4 4,2 3,3
írlund 4,0 3,1 4,0 5,3 0,2
Ítalíu 5,5 1,6 3,5 6,0 3,2
Noregur 5,0 5,5 4,3 3,7 3,7
Sviss 4,6 3,9 5,7 3,5 0,7
Svíþjóð 4,3 0,2 2,5 3,3 4,1
Vestur-Þýzkaland 4,9 2,7 3,0 5,3 0,4
Evrópulönd OECD 4,9 3,4 4,3 5,4 2,1
öll lönd OECD 4,8 3,4 5,7 6,3 0,0
ísland 5,0 10,1 5,6 5,9 3,2
Heimild: OECD fyrir önnur lönd en ísland
Þetta var mun lakari niður-
staða en gert hafði verið ráð fyrir
framan af árinu 1974. í spám á ár-
inu 1974, sem settar voru fram
allt til ársloka, var ennfremur
gert ráð fyrir, að efnahagsþróun-
in snerist til hins betra þegar á
fyrra helmingi ársins 1975. Þess-
ar spár hafa hins vegar ekki
rætzt, þvert á möti var samdrátt-
ur þjóðarframleiðslu mun meiri á
fyrra árshelmingi 1975 en á árinu
1974. Ástæður þessa eru margvis-
legar, en þó má telja víst, að áhrif
samdráttaraðgerða i nær öllum
rikjum og áhrif ollu- og hráefna-
verðhækkunarinnar hafi verið
mjög vanmetin fyrst i stað.
Birgðábreytingar áttu einnig
talsverðan þátt i samdrætti fram-
leiðslu, er fyrirtæki minnkuðu
birgðir vegna óvissu um sölu af-
öðru ári, getur orðið um talsverða
framleiðsluaukningu að ræða án
þess að til mikillar fjárfestingar
þurfi að koma. Vegna styttingar
vinnutima hjá þeim, sem eru i at-
vinnu, og vegna þess, að fram-
leiðsla á hverja vinnustund eykst
yfirleitt i byrjun vaxtarskeiðs, er
vlða um lönd ekki búizt við at-
vinnuleysi á næstunni og atvinnu-
leysi gæti jafnvel aukizt fram á
mitt næsta ár, þrátt fyrir vaxandi
framleiðslu.
Af einstökum rikjum má nefna,
að afturbatinn er þegar talinn
byrjaður I Bandaríkjunum, þar
sem þjóðarframleiðsla jókst á ný
á þriðja ársfjórðungi i ár, og er
búizt við framhaldi þeirrar þró-
unar. Sama gildir um Japan, en I
Vestur-Evrópu eru horfurnar
óvissari.