Tíminn - 04.12.1975, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
Fimmtudagur 4. desember 1975.
AÐ
LESA
SÖGUR
Njörður P. Njarðvík: EÐLIS-
ÞÆTTIR SKALDSÖGUNNAR.
Rannsóknastofnun i bók-
menntafræði við Háskóla Is-
lands. Fræðirit 2. Hið islenzka
bókmenntafélag. Reykjavik
1975. 188 bls.
Fyrir nokkrum árum var haf-
in Utgáfa fræðirita á vegum
Rannsóknastofnunar I bók-
menntafræði. Fyrsta bókin var
Bragur og IjóðstlII eftir Óskar
Halldórsson. Nú kemur þetta rit
Njarðar P. Njarðvik um eðlis-
þætti skáldsögunnar. Bækurnar
eru einkum ætlaðar háskóla-
nemum og öðrum þeim sem á
einhvern hátt leggja skipulega
stund á bókmenntarannsóknir.
Eniraun rétti eiga þærerindi til
allra áhugamanna um bók-
menntir. Af þeim sökum skal
bók Njarðar kynnt hér fáum
orðum.
Við heimspekideild Háskólans
hafa undanfarin ár verið notað-
ar erlendar kennslubækur i bók-
menntagreiningu. Bók Njarðar
er nánast hið fyrsta sem um
þessa hluti er ritað á islenzku.
Vitanlega er hún að verulegu
leyti sniðin eftir hinum útlendu
ritum: „Helzta nýbreytni
bókarinnar er i þvi fólgin”, seg-
ir höfundur i formála, ,,að bók-
menntafræðileg hugtök skáld-
sögunnar eru skýrð á islenzku
og skýringardæmi valin úr is-
lenzkum bókmenntum. 1 þvi
sambandi vil ég taka fram að ég
hef leitast við að velja dæmi úr
bókum sem ætla má að séu vel
kunnar flestum islenzkum
áhugamönnum um bókmenntir
þegar þess hefur verið kostur,
en fremur forðast að seilast til
sjaldgæfra bóka”.
Höfundur hefur þannig búið
efnið i’ hendur lesendum að vor-
kunnarlaust er hverjum áhuga-
sömum „leikmanni” að lesa
bókina sér til gagns. Og þyki
mönnum þessi bók of stór biti i
einu geta þeir byrjað á bókinni
Saga leikrit ljóðeftir sama höf-
und sem einnig kom út á þessu
hausti (Iðunn). Hún er kennslu-
bók handa framhaldsskólum
sem gerir grein fyrir undir-
stöðuatriðum bókmenntagrein-
ingar. Kaflinn um sögulestur i
þeirri bók er nokkurs konar úr-
dráttur úr Eðlisþáttum skáld-
sögunnar.
Umfjöllun höfundar um fræði
þessi er einkar ljós og skipuleg.
Hlutföll milli einstakra atriða
virðast eölileg og skýringar-
dæmi vel valin. Þess ber að
gæta að ritið ,er ekki bók-
menntasögulegt, en eigi að siður
hefði verið æskilegt að tilgreina
dæmi frásagnartækni eldri
höfunda (Gests Pálssonar, Ein-
ars H. Kvarans, Jóns Traústa).
Sögulegt yfirlit um þróun is-
lenzkrar sagnagerðar væri efni i
annars konar rit sem Rann-
sóknastofnun i bókmenntafræði
lætur vonandi frá sér fara síðar.
Að loknum inngangsorðum
um skáldsögulestur og sögu-
greiningu kemur kaflinn Hver
segir söguna? Þar kemur til at-
hugun á því hvert er sjónarhorn
höfundar og hve fyrirferðar-
mikill hann er i frásögninni. Til
hliðsjónar má benda á greinar-
gerð Peters Hallbergs um hug-
lægni og hlutlægni i stil Halldórs
Laxness ( Hús skáldsins, siðara
bindi). Návist söguhöfundar
(implied author) sem Halldór
Laxness kallar Plús Ex i
minnisgreinum sinum skáld-
sögur og leikrit, er eitt þeirra
vandamála sem mest hafa stritt
á hann. Er fróðlegt að athuga
sögur hans með þetta i huga.
Staða og hlutverk Umba i
Kristnihaldi undir Jöklier fróð-
legt dæmi um glimu Halldórs
við þennan vanda.
Af þvi að hér er drepið á ná-
vist höfundar i skáldsögu má
gjarnan vikja að „návist
höfundar” i þvi fræðiriti sem
hér er um rætt. Hún er áþreifan-
leg. Til að mynda hikar hann
ekki við að nota fornafn fyrstu
persónu þegar svo ber undir.
Þetta kann að þykja galli á
slikri bók. En hér ber að gæta
þess að bókmenntir eru þess
konar viðfangsefni að hinn hug-
lægi þáttur hlýtur ævinlega að
verða gildur. Irauninnier vafa-
samt að hve miklu leyti bók-
menntarannsóknir geta yfirleitt
talizt visindi. Eða öllu heldur:
Hvort það sem mestu skiptir i
reynslu manna af lestri skáld-
skapar sé ekki þess eðlis að
ógerlegt sé að festa á þvi hendur
með aðferðum visindanna. Sú
spurning vaknar við lestur bók-
ar eins og þessarar sem þó að
einbeita sér að hlutdrægri at-
hugun.
Eftirfarandi tilvitnun má
kallast dæmi um hvort tveggja,
persónulegt mat höfundar sem
óyggjandi rökum verður seint
stutt, og þá um leið takmarkan-
ir fræðigreinarinnar:
„Skáldsagnapersónur á borð
viö Bjart i Sumarhúsum i Sjálf-
stæðu fólkiog Ugga Greipsson i
Fjallkirkjunni eru óaðskiljan-
legur hluti af islenzku mannlifi
og jafnlifandi og margir sem nú
standa i símaskrá. Leyndar-
dómur slikrar persónusköpunar
verður vitanlega aldrei skýrður.
Hins vegar má gera grein fyrir
helstu aðferðum og möguleikum
sem höfundur getur valið um
við mannlýsingar.”
Auk kafla um sjónarhorn
sögumanns og persónusköpun
er fjallað um byggingu, tima og
umhverfi, mál og stil, tákn og
loks þema. Með hinu siðast-
nefnda er átt við viðfangsefni
sögunnar eða meginhugmynd.
Við ákvörðun þemans kemur til
kasta persónulegrar túlkunar
hvers lesanda: „Sagan kviknar
til lifs við lestur,” segir höfund-
ur, ,,og það lif er að töluverðu
leyti háð skilningi þess sem les,
viðhorfum hans, lffsafstöðu og
persónueinkennum”. En hann
bætir við: „Hitt er svo annað
mál að þvi meiri sem hlutlæg
könnun lesandans er, þvi meiri
ástæða er til að ætla að hin hug-
læga, persónulega túlkun hans
eigi við rök að styðjast. Þetta er
einmitt eitt af grundvallaratrið-
um allrar bókmenntagreining-
ar, að gera sér glögga grein fyr-
ir mismun hlutlægrar þekking-
ar og huglægrar túlkunar”.
Oft verður þess vart að bók-
menntaskrif, til að mynda um-
sagnir i dagblöðum, séu einkum
lesin til að komast eftir hvort
tiltekin bók hljóti lof eða last
gagnrýnenda. Það er i rauninni
fullkomiðaukaatriði. Lof og last
gagnrýnanda hefur i sjálfu sér
ekkert gildi, nema það kann að
segja sína sögu um rýnandann
sjálfan. 1 sæmilegri gagnrýni
skiptir öllu hvernig höfundur
hennar rökstyður mat sitt og
hvort hann hefur vald á þvi
frumatriði sem að ofan var
nefnt að greina á milli hlutlægr-
ar athugunar og persónulegrar
túlkunar á skáldverki. Sé gagn-
rýnandinn ekki fær um það, er
mat hans einskis vert. — Bók
Njarðar P. Njarðvik er vel til
þess fallin að gera lesendur
sjálfstæðari gagnvart ritdóm-
endum og betur búna að greina
kjarnann frá hisminu. Og þeir
sem fást við að rita bókaum-
sagnir i blöð eins og'undirritað-
ur hljóta að fagna gagnrýnu að-
haldi lesenda sinna. Bókin
Eðlisþættir skáldsögunnar er
þarfaþing öllum bókmennta-
lesurum. Hún kann að gera
gagnrýnendum erfiðara fyrir að
slá ryki i augu lesenda (vilji
þeir freista þess), en hún auð-
veldar þeim lika að fjalla um
skáldsögur af skynsamlegu viti.
Gunnar Stefánsson.
Sálarfræði II
— eftir Sigurjón
Björnsson
prófessor
komin út
Árið 1973 gaf bókaútgáfan
Hlaðbúð út fyrsta hefti kennslu-
bókar i sálarfræöi, Sálarfræði I,
eftir Sigurjón Björnsson prófess-
or. Nú er komið út annað hefti
þessarar bókar, Sálarfræði II,
einnig ritað af Sigurjóni. Fjallar
bókin um þróunar- og þroskaferil
mannsins. Bókin hefst á kafla um
mismunandi viðhorf til þróunar
og eru þar reyfaðar kenningar
Freuds, Jean Piagets, Erik II.
Eriksons og námskenningar.
Efni þessarar bókar átti upp-
haflega að vera fyrsti kafli af
fjórum i þessu hefti, en þar sem
mikil þörf reyndist vera fyrir
ýtarlega umfjöllun þessa efnis á
ýmsum námsleiðum, var ákveðið
aö hafa kaflann mun lengri en
fyrr var ráðgert og gefa hann út
sem sérstakt hefti. Fullyrða má,
að efni þessarar bókar eigi
tvimælalaust erindi til alls al-
mennings.
Sigurjón Björnsson prófessor.
Leyndarmál 30 kvenna
Gunnar M. Magnúss skráði
SJ-Reykjavik. Nýlega kom út
bókin Leyndarmál þrjátiu
kvenna, sem GunnarM. Magnúss
hefur skráð og Setberg gefur út. I
bókinni eru frásagnir núlifandi
kvenna af atburöum og minning-
um, sem þeim eru hugleiknar, en
þærhafa ekki flikað. Frásagnirn-
ar eru birtar nafnlausar i staf-
rófsröð, og konurnar, sem þær
eru eftir eru einnig kynntar i staf-
rófsröð, en þær eru margar nafn-
kunnar, er þess ekki getið hverri
hvaða frásögn tilheyrir.
Konurnar segja frá fæðingu og
dauða, hjónaskilnaði, afstöðu til
fóstureyðinga, þjóðfélagsvanda-
málum, aðstöðu konunnar i sam-
timanum, dulrænum atburðum,
trúarreynslu, gleði og sorg.
Formála sínum að bókinni lýk-
ur Gunnar M. Magnúss með þess-
um orðum „„..finnst mér, að hér
sé um forvitnilegt og sérstætt efni
að ræða. Ég hygg, að frásagnirn-
ar opni lesendum ný svið eða losi
um höft og takmarkanir, sem á
vegi manna verða, jafnframt þvi,
aö þaö er hugljúft aö fylgja kon-
unum um viðáttur.”
Kennslubók í bókmenntagreiningu
— ný bók eftir Njörð P. Njarðvik
Saga, leikrit, ljóð, nefnist ný
bók eftir Njörð P. Njarðvik
lektor, sem út er komin hjá bóka-
útgáfunni Iðunni. Fjallar hún um
undirstöðuatriði bókmennta-
greiningar, og er fyrst og fremst
hugsuð sem kennslubók handa
menntaskólum og öðrum hlið-
stæðum framhaldsskólum.
Skiptist bókin i sex kafla : Bók-
menntanám: könnun og greining.
Þrjár greinar bókmennta (epik,
dramatik, lýrik). Efniviður —
formgerð. Saga. Leikrit. Ljóð.
Þótt bókin sé samin sem kennslu-
bók, er það engu að siður trú út-
gefanda að hún eigi tvimælalaust
erindi til alls almennings sem
áhuga hefur á lestri góðra bóka.
Stefán Júliusson.
Ágúst
— ný skóldsaga
eftir Stefón
Júlíusson
Nýlega sendi bókaútgáfan Ið-
unn frá sér nýja skáldsögu eftir
Stefán Júliusson og nefnist hún
Agúst. Þetta er nútimasaga, sem
gerist jöfnum höndum i Reykja-
vik og norður i landi. Aðalpersón-
urnar eru Ágúst, ungur stjórnar-
ráðsfulltrúi og Svava, háskóla-
nemi og flugfreyja. Faðir hennar
er sýslumaður norður i landi. Við
söguna koma ráðherra, þing-
menn, bæjarfulltrúar og ýmsir
embættismenn og pólitikusar.
Ágúst, er skáldsaga um ástir
örlög og baráttu um völd og er á
köflum hin hressilegasta ádeila á
kerfið.
Stefán Júliusson er afkasta-
mikill jithöfundur og hefur alls
gefið út um 20 frumsamdar bæk-
ur. Hann varð fyrst kunnur fyrir
barnabækur sinar, en siðasta ald-
arfjórðunginn hefur hann nær
einvörðungu ritað fyrir fullorðna.
Káputeikning bókarinnar er eftir
Eirik Smith listmálara.