Tíminn - 07.12.1975, Blaðsíða 14

14
TÍMINN
Sunnudagur 7. desember 1975.
Lífsstefna
heimslystarinnar
Guðmundur Gislason Hagalin
Segið nú amen, séra Pétur
Almenna bókafélagið
Þessi saga sem hér er á ferð,
er endursögn á sögunni Kirkju-
ferð, sem birtist i bókinni Föru-
nautum árið 1943. Sagan er hin
sama og öll atvik i söguþræðin-
um eru óbreyjtt. En áferð sög-
unnar er nokkuð önnur.
Sá er munurinn mestur að i
fyrri útgáfu ræðir sögumaður
alltaf öðru hvoru við móður
sina, sem segir honum sögu
Herborgar, en i þessari gerð er
frásögn hennar óslitin af þvi.
Þar af leiðir að orðið hefur að
umskrifa söguna að verulegu
léyti.
Til gamans og glöggvunar á
þessari endurskoðun skulum við
lita á upphaf sögunnar. Það er
svo i Kirkjuferð.
Það var föstudaginn seinast-
an i vetri. Veður var undurgott,
logn og sójskin — já, og bara
verulega hlýtt i lofti. Það gat þó
vist ekki verið að blessað vorið
væri komið fyrir alvöru? 0, lik-
legt var það ekki, að hann ætti
ekki eitthvað eftir i pokahorn-
inu. Að gömlu og réttu lagi átti
hann ennþá að koma með...
Segið nú amen, séra Pétur
byrjar svo:
Það var seinasta vetrardag
fyrir um það bil hálfri öld.
Veður var undur gott, logn og
sólskin og ylur i lofti, enda sunn-
an grisja yfir fjarðarbotninum,
þó að himinninn væri annars
heiður og blár. Varla gat þó ver-
ið að vorið væri komið, svo að
maður dirfðist nú ekki að nefna
sumar. Norðri gamli mundi
eiga eitthvað eftir i pokahorn-
inu. Að gömlu og guði þóknan-
legu lagi átti hann vist eftir að
koma með...
Ýmsu er vikið við i þessari
endursögn. Út verður niður,
fjárhæðir breytast, likingin
blásið fúasprek verður feyskið
fjörusprek o.s.frv. Hið gamla
gælunafn Herborgar á skrásetj-
ara — sá eyglótti — er nýtt. Auk
þess kynnir hann sjálfan sig
öðruvisiog betur. Aður var fjar-
vera hans úr Tangakaupstað 9
ár en nú eru 13 ár siðan hann
„hafði horfið að heiman fullur
af fjöri, heimslyst og fögrum en
óákveðnum vonum”, en „leitaði
nú heim aftur, ekki sem páska-
gestur, heldur til að átta mig
svolitið og taka af ihugun og ró-
semi stefnuna á ný út i veröld-
ina.”
1 framhaldi af þessu er svo
minnt á það að greinarstúfar og
frásagnir eftir manninn hafi
birzt i sunnanblöðunum.
Sagan lengist nokkuð i þessari
endursögn þó að gengið sé
framhjá þvi að nú er henni skipt
i 19 kápitula með forspjalli og
sögulokum. Stundum er aukið i
smáþáttum sem breyta þó engu
um söguna i heild, eins og þegar
,Herborg rifjar upp visu eftir
Simon Dalaskáld og minnist
beggja þessara kvæðaklambr-
ara sem ungir voru hér við
blaðasýsl. Þá minnist lesandinn
þess að skáldin Guðmundur
Guðmundsson og Jónas Guð-
laugsson voru um hrið ritstjórar
á Isafirði.
Siðan verður að þvi vikið að
niðurlag sögunnar er nú með
öðrum blæ en áður var.
En hvað er svo um þessa sögu
að segja? Hún er á margan hátt
merkilegt verk. Þar koma fram
mörg þau viðhorf sem mest hef-
ur gætt i átökum og mannlifs-
mótun á þessari öld.
Ein er aðalpersóna þessarar
sögu. Það er Herborg Bjarna-
dóttir frá Tungu, atgjörviskona,
sem vill njóta lifsins i krafti fjár
og ásta. Að visu er saga hennar
rakin að verulegu leyti frá ann-
arra sjónarmiði en lifsstefna
hennar kemst svikalaust til
skila fyrir þvi. Sjónarmið fé-
lagshyggju og kristindóms
koma vissulega við sögu en
einkum á þann hátt að þau rek-
ast á lifsstefnu og lifsskoðun
Herborgar. En það er lika veru-
leiki.
Þegar ég las þessa nýju bók
Hagalins voru mér i minni ný-
lesin ummæli um kvikmynd
nokkra. Þar er talað um fallega
mynd sem sýni hvernig njóta
megi lifsins með likama sinum
og breyta þessari jörð úr tára-
dal i sælustað. í þeirri ,,fögru
mynd” er m.a. atriði þar sem
tveir ungir og hraustir menn eru
látnir berjast. Tekið er fram að
þeim séu engar reglur settar.
Þeir mega neyta allra bragða,
enda berja þeir og sparka hvor
sem betur getur. Þegar annar
hefur gengið þannig frá hinum
að hann lyftir ekki höfði frá
jörðu hefur hann sigrað og unnið
til verðlauna. Þau verðlaun eru
að leggjast með kvenmanni en
verðlaunagripurinn hefur verið
valinn fyrirfram. Og það er
prófraun konunnar að hún taki
þvi með fagnandi gleði. Þá er
uppeldi hennar heppnað. Hún
hefur sigrazt á fordómum og
hömlum, sem torvelda okkur að
breyta táradalnum.
Herborg Bjarnadóttir hefði
sjálfsagt ekki staðizt slikt próf
en henni þótti dauft að hugsa til
þess að vakna upp likamalaus
og hitta hann Simon sinn eins og
einhvern þokustrók. Hún er
góður fulltrúi þeirra sem vilja
njóta þeirra lystisemda sem
kenndar eru við holdið og heim-
inn.
Nú vitum við að bæði kyn-
hvötin og matarlystin eru guðs-
gjafir sem nauðsynlegar eru til
viðhalds heilbrigðu og eðlilegu
lifi hér á jörðu. Hins vegar eru
mér minnisstæð ummæli sem
Guðmundur Hagalin hafði ein-
hvern tima i ritdómi þar sem
hann sagði að mannleg náttúra
léti ekki að sér hæða og þar gæti
hver sjálfan sig séð, en að-
gangshörð væri hún til óþurftar
þegar hún væri rithöfundi allt i
öllu. Svo hefur verið sagt að
Rómverjar hinir fornu hafi ver-
ið svo matglaðir, að þegar þeir
komu ekki meiru i sig, hafi þeir
farið með fjöður i kverkar sér
og ælt þvi upp sem etið var, svo
að þeir gætu haldið áfram að
raða i sig kraáunum. Þá eru
menn farnir að lifa til að éta i
stað þess að éta til að lifa. En i
sambandi við gleðina af þvi sem
gert er má minnast hins forn-
kveðna, að það þykir svöngum
sætt sem söddum þykir óætt.
Ekkert veizluborð getur vakið
þajn fögnuð sem eiginlegur er
svöngum erfiðismanni sem
gengur að matborði.
Saga Herborgar Bjarnadóttur
hefur að vaksviði islenzkt at-
vinnulif frá þvi fyrir aldamót og
fram á fjórða tug þesarar aldar.
Það er raunar rétt að segja is-
lenzkt þjóðlif þvi að það er
miklu meira en atvinnumálin
sem koma þar við sögu . Sviðið
er vestfirzkt i bezta lagi en auð-
vitað jafn islenzkt fyrir þvi. Þvi
er haldið fram að þar bregði
fyrir þekkjanlegum persónum.
Það er rétt að einstök atvik og
tilsvör eru þessleg, en allar
munu þær persónur sem lýst er
að einhverju ráði vera
blandaðri en svo að hægt sé að
kenna þar einstaka og ákveðna
fyrirmynd. Bæjarfógetinn er
t.d. greinilega sóttur i tvo sýslu-
menn.
Herborg Bjarnadóttir er
sjálfri sér lik söguna á enda. Við
stöndum gagnvart henni eins og
hverjum öðrum nágranna og
verðum að gera okkur hug-
myndir um hana eftir háttum
hennar og orðum án þess að vita
hug hennar til fulls. Hún heldur
sitt strik. Vinkonan sagði henni
að hún hefði selt sál sina og
fleiri voru ásakanirnar hvassar
og ákveðnar. En þær virtust lit-
ið bita.
Fulltrúar hins tvöfalda sið-
ferðis eru þarna á ferð. Forretn-
ing er forretning og lagamaður-
inn er ekki privatmaður.
Þegar Guðmundur Hagalin
gengur frá þessari siðari gerð
sögunnar hefur hann verið á
sjónarsviði islenzkra bók-
mennta og menningarmála i
meira en hálfa öld. Af störfum
hans þar er mikil saga. Eðlilega
hafa viðhorf hans á ýmsan hátt
tekið breytingum og mætti ef-
laust margt um það segja. Þó
eru ekki sjáanlegar neinar stór-
breytingar eða stefnuhvörf i
bókmenntalegum viðhorfum
hans siðan hann kom heim frá
Noregi. Fár vill sina barnæsku
muna og við þekkjum ýmis
dæmi þess að jafnvel stórmenni
andans eiga erfitt með að kann-
ast við sjálfa sig eins og þeir
voru áður og fyrr meir.
Guðmundur Hagalin fer
þannig með þessa sögu sina nú,
að auðséð er að hann fellir sig
enn við sjálfan sig eins og hann
var á árunum kringum 1940.
Lifsnautn gróðahyggjunnar og
félagshyggjan rekast á. Ýmsum
veitir betur og endanleg úrslit
verða engin fremur en i lifinu
sjálfu. Það virðist greiniiega
meiri friður og jafnari velliðan
á heimili Guðrúnar Aradóttur
en Herborgar, þrátt fyrir ólikan
efnahag. Og þannig er sagan
sögð að lesandinn laðast ekki til
samúðar með tvöföldu siðferði
og óheilindum. Stundum er svo
skörpu ljósi brugðið á slikt að
jafngildir kröftugri predikun.
Herborg Bjarnadóttir kemur
sjálf fram i lokaþætti sögunnar.
Hún er að fara til kirkju, gamla
konan, en erindið þangað er að
vita hvort hún sjái ekki vett-
linga, sem henni höfðu horfið,
þvi að nú er belgvettlingaveður
Krikjan er álitlegur staður til að'
veita fyrirsát og ná rétti sinum.
Og þó að elliglöp séu á gömlu
konunni er hugurinn enn við
heimsins lystisemdir.
En nú er komið að þvi sem
breytir svip á niðurlagi sögunn-
ar. I báðum gerðum hennar
bregður gamla konan fyrir sig
bænarversi: Ekkert girnist ég
utan náð. Það stingur svo i stúf
við allt hennar háttalag og tal að
öðru leyti, að það kemur illa við
sögumenn. t seinni gerðinni læt-
ur Guðrún Aradóttir, sem þekk-
ir Herborgu bezt, þá skoðun i
ljós, að þetta stafi frá hugar-
farsbreytingu sem hún þó vilji
dylja. Hér er sennilega um það
eitt að ræða að höfundur telji
ástæðu til að vekja athygli á þvi
sem hann hafði áður sagt en
kannske leynt fyrir sumum. Nú
skal ganga svo frá að þetta dylj-
ist engum. Hitt er þó enn sem
fyrr ráðgáta hvað raunverulega
býr i brjósti Herborgar. Ályktun
Guðrúnar um sinnaskipti svar-
ar maður hennar: Mikil er trú
þin kona.
Herborg lætur flest vikja fyrir
gróðahyggjunni. Hún setur ekki
fyrir sig þó að gróðaleiðir henn-
ar komi illa við aðra, enda er tal
hennar löngum mótað af mann-
fyrirlitningu og kulda. I fyrstu
giftist hún til fjár og þvi er trúað
að hún hafi ekki sett fyrir sig að
stunda vændi ef það gaf eitt-
hvað að ráði i aðra hönd.En hún
lifði ekki i munaði eins og nú
tiðkast. Hún var mótuð á þeim
timum að skorturinn vofði yfir.
Fjársöfnun hennar var öryggis-
ráðstöfun, — trygging gegn
áföllum ókominna daga. Hún
sökkti sér niður i þá söfnun og
naut þess að eiga sjóðinn. Og
hjarta hennar var hjá fjársjóðn-
um.
Breyttir timar valda þvi að
þessi lifsstefna fellur nú i annan
farveg. Gróðamenn liggja nú
ekki á peningum sem si og æ
fallaiverði. Þeir safna öðru. Og
lifsnautnin er fjölbreyttari, um-
setningin örari. En að breyttu
breytandi á þann hátt er lifsstill
Herborgar frá Tungu mikill
veruleiki i þjóðlifi okkar enn
þann dag i dag. H Kr.
tilheyrir gamalli tíð að vera með
ivað á prjónunum. Prjónið ó TOYOTA
prjónavélina og þér
óvallt upp á
j4 j Bm einhverju nýju.
Leggið lykkju
ó leið ykkar og
sjóið japanska
ævintýrið.
TOYOTA
Það er fróleitt að
ætla sér að prjóna
ó vefstól -
leikur einn að vefa
ó TOYOTA
prjónavélina