Tíminn - 07.12.1975, Blaðsíða 20

20
TÍMINN
Sunnudagur 7. desember 1975.
Sunnudagur 7. desember 1975.
TÍMINN
21
mem
Jón Benediktsson. Timamynd Róbert.
SENNILEGA ER laxveiði sú teg-
und hlunninda, sem frægust er á
landi hér. Góðar laxveiðijarðir
eru eftirsóttastar allra jarða og
nærri litið á þær sem gullnámur,
enda i sumum tilvikum ekki all-
fjarri lagi.
En það er nú svo, að fleira en
matur er feitt ket, og viðar er Guð
en i Görðum. Fleira eru hlunnindi
en laxveiðar einar. Þar má til
dæmis nefna selveiði, þótt ekki sé
yfir henni sami ljóminn og i hug-
um manna og laxveiðinni, og þótt
trúlega væri hægt að stunda hana
með umtalsverðum árangri
miklu viðar á landinu en nú er
gert. Ein slik jörð eru Hafnir á
Skaga norður.
Höfuðból frá
fornu fari
Hingað er nú til okkar kominn
Jón Benediktsson, bóndi i Höfn-
um, og mig langar að byrja á þvi
að fræðast af honum um þennan
stað.
— llvar eru Hafnir, Jón?
— Þæreru norðarlega á Skaga,
vestanverðum, Húnavatnssýslu-
megin. Noröan við Hafnir eru að-
eins tveir bæir, Vikur og Asbúðir.
— Eru Hafnir ekki stórbýli?
— Jörðin er höfuöból frá fornu
fari, þar eru hlunnindi ágæt, og
fleiri en selveiðin, sem þú minnt-
ist á áöan, þvi að þar er bæði æð-
arvarp, silungsveiði og reki ágæt-
ur. Og auk alls þessa eru Hafnir
ágæt bújörð i venjulegum skiln-
ingi, til dæmis fyrir sauðfé og
hross.
— Hvað getur þú sagt lesend-
um okkar um búskap i Höfnum
áður fyrr?
— Ég veit það til dæmis, aö
áriö 1840 fluttist þangað maður,
sem Sigurður hét Arnason, og var
Húnvetningur. Sat ætt hans þar
siðan, mann fram af manni, um
aldarskeið.
Eftir daga Sigurðar Arnasonar
bjó Arni sonur hans i Höfnum.
Árni var tvikvæntur. Fyrri kona
hans hét Margrét, og áttu þau all-
mörg börn saman, þeirra á meðal
nokkur, sem síðar urðu þjóðkunn-
ir menn eins og séra Arnór i
Hvammi, Árni frá Höfðahólum og
Haiídór, faðir Sigfúsar Halldórs
trá Höfnum.
Siðastur bænda i Höfnum af
þessari ætt var Sigurður Arnason.
Hann fluttist þaðan árið 1942, og
hafði þá jörðin haldizt i eigu sömu
ættarinnar i kringum hundrað ár.
— Þaö hefur vist ekki veriö
neinn ómyndarbúskapur hjá
þessum myndarmönnum, og það
á annarri eins jörð og Höfnum?
— Nei, það er alveg rétt, bú-
skapurinn var hinn myndarleg-
asti. Árni byggði mjög reisulegan
bæ á jörðinni, sem bar af öðrum
bæjum i grenndinni, og jafnvel
þótt leitað væri samanburðar i
öðrum sýslum. Bærinn var fjöru-
tiu álna langur, portbyggður. 1
honum voru stórar stofur, —
stærri en þá gerðust, — þiljurnar
blámálaöar hiö neöra, en eikarlit-
aöar að ofan, en loftið var hvitt.
Þar að auki var mikill
frambær. Fjós og hlapa, sem
stóðust á, stórt hlóðaeldhús og
búr, hvort á móti öðru, og auk
þess brunnhús og hesthúskofi. öll
þessi hús mynduðu eina sam-
fellda heild.
Uppi á lofti var miðbaðstofa,
suðurhús og norðurhús, og i
norðurenda byggingarinnar var
smiðahús ágætt. Auk alls þessa
má láta þess getið, að þeir Hafna-
bændur voru svo listrænir i sér að'
fá Guðm. Pálsson, sem
kallaður var „bildur” til þess að
skera út listaverk, sem haft var
yfirbæjardyrum. Þaö voru æöar-
hjón, skorinn i eik og máluð með
eölilegum litum, en uppi yfir
þeim var verndgrengill. Yfir allri
þessari smið var burstahús til
hlifðar fyrir vatni og vindum.
— Voru þessir menn i Höfnum
ekki smiðir sjálfir, fyrst þeir
höfðu rænu á þvi að prýða hibýli
sin með sliku?
1 miðnætursól við
dún og reka
I Höfnum á Skaga gengur sól ekki til viðar um þriggja vikna skeið, þegar dagur er lengstur á Islandi.
Þá verður búandmanni vakan létt í félagsskap fugla og gróandi jarðar
Húsið, sem Jón Benediktsson byggði I Höfnum.
Það er veriö að saga tré niðri á sjávarbakka i Höfnum. Og ekki hefur veðriö verið amalegt þar daginn
þann.
— Ég held, að þeir hafi ekki
verið smiðir, en á næsta bæ var
ágætur smiður, Guðmundur
Bjarnason i Vikum. Hann vann að
smiöi þessa húss, og þvi má bæta
við, að út af honum hafa komið
ágætir smiðir og listrænir.
Guðmundur „bíldur”, sem ég
minntist á áðan, var lika lærður
maöur i sinni grein, eins og
kunnugt er, og hafði numið iðn
sina i Kaupmannahöfn.
I Höfnum var jafnan fjölmennt
heimili. þar var lengi maöur, sem
annaðist smiðar á alls konar
amboðum, klifberum og bús-
áhöldum, og gerði við það sem
gekk úr sér. Þá var svo mikil
notkun á sliku, að það mátti heita
fuljkomið verk fyrir þennan
manna aö sjá um viðgerðir og
nýsmiöar á þeim hlutum, sem
búið þarfnaðist.
Þá var hey flutt heim á
tuttugu hestum sam-
timis
— Þessir ættmenn hafa
auðvitað rekiö búskap að sinnar
tíðar hætti?
— Já, þeir áttu margt fé, og
hross llka. Túnið var stórt, eftir
þvi sem gerðist, áðúr en hin stór-
virka túnræktartækni kom til sög-
unnar, en þó gátu þeir ekki tekið
nema litinn hluta heyskapar sins
á ræktuðu landi. Aftur á móti eru
gifurlega góðar slægjur inn til
Gamli bærinn i Höfnum. Jörðin er stórbýli frá fornu fari, og áreiðaniega hefur oft veriö margt manna i
heimili þar.
heiðarinnar, en þangaðer langur
vegur. Þeir höfðu þvi þann hátt á,
aö þeir slógu og þurrkuðu heyið
upp i heiði, en settu það saman i
fúlgur þar og sóttu heim að
sumrinu, og til þess þurfti fjölda
hrossa. Mér er kunnugt um, að oft
var flutt heim hey á um þaö bil
tuttugu hestum samtimis.
— Hvað heidur þú að þetta hafi
veriö iangur engjavegur?
— Þegar lengst var farið, var
það um tveggja klukkutima lesta-
gangur hvora leið, en að sjálf-
sögðu voru til aörar engjar, sem
lágu miklu nær. Aldrei varð þó
hjá þvi komzt að heyja á hinum
fjarlægari slóðum, þvi búið var
stórt á þeirrar tiðar mælikvarða,
og þurfti mikiö fóður. Landkostir
eru miklir og sumarhagar ágætir,
svo að ekki er ofmælt aö jörðin
væri hin bezta bújörð, fyrir utan
hlunnindin, sem alltaf voru mjög
veruleg.
— En var ekki neitt útræði?
— Jú, jú, það var stundaður
sjór um langt árabil, liklega öld-
um saman. Þótt við tökum aðeins
þann tima, sem min vitneskja
nær til, þá veitég, að Arni gerði út
skip frá Höfnum lengi, og hafði
alltaf sama formanninn. Sá hét
Kristmundur Guðmundsson og er
margt góðra manna á Skaga frá
honum komiö.
Nýr maður
kemur til sögunnar
— En hvenær er þaö, sem þú
kemur sjálfur til sögunnar á þess-
ari miklu kostajörð?
— Ég keypti Hafnir af Sigurði
Arnasyni árið 1942, en hann var
eins og áöur segir, siðasti mað-
urinn af ætt þeirra Hafnamanna,
er þar bjó. Hann var þá tekinn
nokkuð að reskjast, kominn yfir
sextugt, en ég aftur á móti ekki
nema tuttugu og eins árs.
— Var búskapurinn strax i
upphafi eins stór i sniðum hjá þér
og hann hafði verið hjá hinum
fyrri búendum á jörðinni?
— Nei, langt i frá, og meira að
segja höfðu þau segl dregizt
nokkuð saman, áður en Siguröur
hætti búskapnum.
— Hversu lengi bjóst þú svo i
Höfnum?
— Frá 1942 til 1969. Þá fluttist
éghingað suður til Reykjavikur.
Þvi er ekki að neita, að það gekk á
ýmsu hjá mér fyrstu búskapar-
árin. Ég var ungur og aðfluttur,
fæddur i Aðalbóli i Vestur-Húna-
vatnssýslu og ólst þar upp. Nú, og
auk alls annars var ég ókvæntur
ogbjó með ráðskonum fyrstu árin
i Höfnum. Mér telst svo til, að
fyrstu tvö árin hafi ég búið með
samtals tíu ráöskonum. Það jafn-
gildir þvi, að hver um sig hafi
tollað hjá mér i tæpa tvo mánuði.
Það er jafnvel enn lakari útkoma
enhjá Bárði sáluga á Búrfelli. En
þetta átti eftir aö lagast. Þegar
svona hafði gengið I tvö ár,
kvæntist ég einni ráðskonunni.
Hún var af húnvetnsku bergi
brotin, hét Elinborg Björnsdóttir
og var frá Kringlu i Torfalækjar-
hreppi. Við bjuggum svo i Höfn-
um allt til ársins 1969, að við flutt-
umst hingað til Reykjavikur,
meöal annars vegna heilsuleysis
hennar. Hún andaðist tæpum
tveim árum siðar. Núverandi
eiginkona min, Kamma Thordar-
son, fædd Nielsen, var áöur gift
Sigvalda heitnum Thordarson,
arkitekt. Faðirhennar var dansk-
ur, en móðirin islenzk.
— Hófst þú ekki strax handa
um framkvæmdir, eins og siöur
er góðra bænda?
— Gamli bærinn, sem ég hef
lýst hér að framan var nú tekinn
allmjög að hrörna, en þó bjuggum
við I honum i tiu ár. Sama var að
segja um útihúsin. Þótt þau væru
vel gerð i upphafi, voru þau ekki
úr varanlegu efni, veggir úr torfi
og hnausum og þök úr torfi. Allt
þurfti þetta endurnýjunar við. Ég
byggöi ibúðarhús árið 1954 og
fjárhús 1960. Annað byggði ég
ekki, en ibúðarhúsið er fullboð-
legt hverri venjulegri fjölskyldu,
og peningshúsin taka talsvert
margt fé.
Þar hefur lengi verið
mikil selveiði
— Mig grunar, aö margir
lesenda okkar gætu þegið að
heyra um selveiöina, þvl ekki er
hún á hverjum bæ I sveitum
landsins?
Æöarhjónin uppi yfir bæjardyrunum I Höfnum og verndarengill breibir vængi slna
yfir þau. Meira en hundrað ár eru nú liðin, slöan búendur I Höfnum létu prýða bæ
sinn meö þessu fallega verki.
— Rétt er það, ekki hafa dala-
bændur af selnum að segja, og
meira að segja ekki heldur nærri
allir, sem eiga bæi sina á
sjávarbökkum og tún fram að
flæöarmáli.
Um Hafnir er það að segja, aö
þar hefur selveiði verið stunduð
afar lengi, og mér hefur verið
sagt, að hún hafi verið miklu
meiri áður fyrr. Ég hef líka heyrt,
að selastofninn hafi fallið mjög
frostaveturinn 1917-1918 og i
rauninni aldrei náð sér eftir það.
Til dæmishef ég heyrtþá sögu, en
aö visuseléghana ekkidýrara en
ég keypti, aö vorið 1918 hafi ekki
veiðzt nema þrir kópar i Höfnum.
— Reyndu menn ekki aö finna
einhverjar skýringar á þessu?
— Margir héldu, að hann hefði
fengiö lungnabólgu og fallið úr
henni i stórum stil. Og þótt selir
kunni að jafnaði vel»við sig i
kulda, er þessa að gæta, að hér
var um miklu kaldara loftslag aö
ræða en venjulegt var á þessum
uppeldisstöðvum selsins. En
hvort sem þessi tilgáta hefur
verið rétt eöa röng, er hitt stað-
reynd/ að þetta ár fækkaði hon-
um stórlega. Svo smá-fjölgaði
honum aftur, og stofninn var á
uppleiö um langt árabil, en siðan
kom aftur nokkur lægð. Að þvi
sinni hygg égaö selnum hafi aðal-
lega fækkað vegna þess, að hann
hafi flúið mannabyggðina, byssu-
skot og aðra styggð.
— Er ekki mikil vinna I sam-
bandi viö selsveiði?
— Jú, hún er talsvert mikil.
Selurinn er veiddur i net, sem
lögö eru i sjó, rétt við skerin, og
siðan vitjað um þau reglulega,
eins og silunga- og laxanet.
— Hvaö getur þú imyndað þér
aö veiöin hafi verið mikil á ári,
þegar tekiö er meöaltal af dálitiö
löngu timabili?
— Eins og þetta hefur verið á
nokkrum undanförnum árum, er
meðalveiðin sextiu til sjötiu kóp-
ar á ári, og er þá eingöngu átt við
landsel. En svo er önnur tegund,
útselurinn. Hann kæpir á haustin,
uppi á eyjum, sem eru þarna
skammt undan landi. Kóparnir
fæðast i ljósum, löngum hárum,
og þeir liggja uppi á eyjunum,
þangað til þessi fæðingarhár eru
fallin af þeim. A meðan kemur
móðirin til þeirra og gefur þeim
að sjúga. En þegar fæðingarhárin
eru fallin, verða kóparnir svartir
og gráir, með alls konar mynstri,
og ákaflega fallegir, og þá fyrst
eru þeir færir um að bjarga sér i
sjónum.
Útselur er miklu stærri og
sterkari en landselurinn. Þess
vegna er vont að honum fjölgi
mjög, þv i að þá flæm ir ha nn land-
selinn bókstaflega i burtu og sezt
sjálfur að i stöðvum hans. Til eru
þeii staðir, þar sem áður var
ágæt vorkópaveiði, en er nú engin
orðin, þvi að haustselurinn hefur
alveg lagzt þar að.
— Reynið þiö þá aö halda út-
seiastofninum i skefjum?
— Já, við reynum að ná sem
flestum kópum á haustin, en það
er varnarráðstöfun, fremur en
gróðabragð, þvi að þessi hvitu
skinn haustkópanna eru ákaflega
verðlitil.
Æðarvarpið er
arðvænlegra
— Ekki er- selveiöin einu
hlunnindin i Höfnum?
— Nei, langt i frá. Það sem ég
hafði langmest upp úr var æðar-
varpið. enda hefur sú búgrein
alltaf gefið miklu meira af sér en
selveiði. Heita mátti, að æöar-
varpið stæði i stað frá þvi ég kom
Þau una sér vel á sundinu, þessi heiöurshjón, en iiklega grunar þau
ekki,, hversu mikiö þau geta lagt af mörk.um til aukinnar hagsældar i
landinu, ef rétt er á haldið.
að Höfnum og þangaö til fyrir ein-
um sex til sjö árum. Þá fór varpið
að minnka eins og viða annars
staðar á landinu.
— Hvaö veldur þessum sveifl-
um?
— Það er nú fleira en eitt.
Svartbakurinn herjar alltaf mikið
á æðarfuglinn, minkurinn vill
hafa mat sinn, eins og löngum og
meira að segja grásleppunetin
eru hættuleg.
— Hvað er helzt hægt aö gera
til þess að vernda jafndýrmæt
hiunnindi og æöarvarp?
— Þetta mál er búið að ræða i
mörg ár. Til er félagsskappur,
sem heitir Æöarræktarfélag Is-
lands, og aðalumræðuefnið á
öllum þess fundum eru einmitt
þessi vandamál: Hvaðerhægt að
gera? Hvernig er hægt að vemda
fuglinn. öllum ber saman um að
nauðsynlegt sé að finna leiðir til
þess að halda i skefjum þeim
vargi, sem herjar á æðarstofninn.
En við þetta er erfitt að fást. Við
höfum ekki fengið aö nota þau
eiturlyf, sem helzt koma að gagni
viö fækkun svartbaksins. Mun
þar fyrst og fremst koma til ást
manna á erninum, —menn óttast,
aö honum kunni að stafa hætta af
eitrinu. En auðvitað væri lika
hægtað beita fleiri ráðum en eitri
til þess að halda svartbaknum i
skefjum. Það má til dæmis nota
fellinet yfir stórar hjarðir svart-
baks, sem hópast i kringum æti.
Þetta er viða gert i útlöndum með
góðum árangri. Það sem fyrst og
fremst vantar ,er löggjöf, sem
heimili einhverja eða einhverjar
þeirra aðgeröa, sem lfklegastar
eru til þess að bera árangur við
útrýmingu vargfugls.
Ég minntist á grásleppunetin,
sem oft eru æðarfuglinum hinn
mesti skaövaldur. Ég er ekki aö
mæla með þvi að mönnum veröi
bannað að veiða grásleppu, siður
ensvo. En það er ekki sama, hvar
eða hvernig þessi net liggja i
sjónum. Ef grásleppunet liggja á
svo sem tólf faðma dýpi eða
meira, er sáralitil hætta á þvi að
fugl fari I þau. Æöarfugl kafar
naumast svo djúpt. En ef netin
liggja á grunnu vatni, — og ein-
mitt á þvi dýpi, sem fuglinn kaf-
ar, — er auövitaö ekki nema von
að hann festist unnvörpum i net-
unum og láti þar lif sitt.
Minkaveiðar
með hundum
— Þú minntist áðan á hiö fræga
dýr, minkinn. Er ekki ærin
nauösyn aö halda fjölgun hans i
skefjum, eins og nauösynlegt er
meö svartbakinn?
— Ju, það er rétt, og nóg er af
mink á Skaganum, enda er hann
búinn að vera þar lengi, liklega
þrjátiu ár eða meira. En það er
sannast að segja, að hann hefur
aldrei gert mikið tjón i varpinu
hjá mér, enda fékk ég mér strax
.tvo ágæta minkaveiðihunda, sem
ég notaði eingöngu til veiða, enda
var varla hægt að nota þá til
annars. Þó voru þeir jafnan með
mér, þegar ég gekk til kinda, en
smalamennsku sinntu þeir litt,
heldur fóru sinna ferða og leituðu
minka ióða önn á meðan ég smal-
aði með fjárhundum minum.
Fylgdu þeir mjög lækjum, skurð-
um og öðrum vatnsfarvegum, þar
sem minks var von. Ég gaf þeim
auðvitað nánar gætur og var
reiðubúinn að koma til hjálpar, ef
á þurfti að halda, og það brást
aldrei, að þeir gerðu aðvart, ef
þeir urðu einhvers varir. — Annar
þessara hunda minna var tik,
ljómandi góð til veiða. Það varð
til þess, að ég kom upp talsverð-
um stofni veiðihunda, sem
breiddist út um allan Skagann til
bændanna þar, enda mátti segja,
að þar væri góður veiðihundur á
öðrum hverjum bæ.
— Var þá veruleg minkaveiöi á
Skaganum, eingöngu meö hund-
um ? .
— Já, á timabili mátti hún
heita mikil. Ar eftir ár veiddum
við i Höfnum þetta tuttugu og
fimm til þrjátiu minka árlega, og
þetta hélt stofninum svo i skefj-
um, að honum fjölgaði litt, og
mátti heita að litið tjón yrði að
mink á Skaganum, þar sem hann
var veiddur svo viða og jafnt á
svæðinu.
— Ert þú þá þeirrar skoöunar,
aö hægt væri aö halda minka-
stofninum i skefjum meö þeirri
aöferö, sem þú varst aö lýsa?
— Ekki nokkur vafi. Bændur
eiga alveg tvimælalaust að ala
upp og rækta góða minkahunda.
Hundarnir þurfa ekki endilega að
vera til á hverjum bæ, en þeir
þurfa að vera til svo vfða, að
alltaf sé til staðar i hverri sveit
sterkur stofn vel þjálfaðra og
ræktaðra dýrhunda. Meö þvi móti
er áreiðanlega hægt að halda
minkastofninum i lágmarki.
— Nú eru vist fæstir orðnir svo
matsárir aö þeir sjái eftir þvi aö
fóöra einn aukahund á bæ, — en
er ekki hægt aö nota þessa hunda
til neins annars en minkadráps?
— Þeir eru i mjög fáum tilfell-
um heppilegir til fjárgæzlu, þótt
þess séu dæmi, að minkahundur
verði lika góður fjárhundur. En
hitt kemur oft fyrir, að venjulegir
fjárhundar verða ágætir minka-
hundar, ef þeir eru hafðir i veiði-
ferðum með hinum. Þetta er
Framhald á bls. 39
Æöarvarp er bæöi fögur sjón og búsældarleg yfir aöHta, en þar þarf natni og umhyggja manna einnig aö
koma til, ef vel á aö fara.