Tíminn - 11.12.1975, Blaðsíða 10
10
TÍMINN
Fimmtudagur 11. desember 1975.
Fimmtudagur 11. desember 1975.
TÍMINN
11
Höfðingsfólk Vestfjarða
Arnór Sigurjónsson:
VESTFIRDINGASAGA
1390—1540.
Prentsmiöjan Leiftur.
Arnór Sigurjónsson hefur
lengi fengizt viö islenzka sögu
frá ýmsum timum. Hér segir
hann frá stórmenni á Vestfjörð-
um svo sem Birni Jórsalafara,
Vatnsfjarðar-Kristinu, Birni
rika, Ólöfu riku konu hans, Birni
i ögri og Birni Þorleifssyni og
mörgu merku fólki öðru.
Heimildir um þetta fólk eru
gloppóttar, en ýmis konar kaup-
bréf og kvittanir, dómsskjöl og
vitnisburðir eru þó til. Margt af
þvi eru öruggar heimildir svo
langt sem þær ná. Stundum
sýna þessi gögn að sagnir sem
komizt hafa á bækur geta ekki
verið réttar, stundum vitna þær
gegn þeim án þess aö hafa fullt
sönnunargildi. Bók Arnórs er
lýsing þess hvernig hann skynj-
ar söguna bak viö þessar
heimildir. Hvernig var þetta
fólk? Hvað var að gerast í þjóð-
lifinu?
„Hún er skörung-
ur hún Ásta
mins
Ásta málari
Endurminningar Ástu
Árnadóttur
Ritaðar eftir frumdrög-
um hennar sjálfrar og
öðrum heimildum.
Gylfi Gröndal skráði
Bökbindarinn hf.
,,Hún er skörungur hún Ásta
min! Já, hún erskörungur! sagöi
fjörgömul kona i Njarðvikunum,
þegar Ástalitla i Narfastaðakoti
sjö ára gömul haföi ýtt báti á flot
og hafði borizt á honum frá landi
ein sins liðs, en vitanlega setzt
undir árar. Telpan frá Narfa-
staðakoti átti eftir að sýna það
oftar og betur að hún var
skörungur. Og nú er saga hennar
komin i bök. Þar hefur okkur
bætzt ein góð Islendingasaga.
Gylfi Gröndal kann til verka að
semja minningabók. Hann ber
Jýf H i y''IHÚ* f f ' / ■
Den iðrete kvindzlige
MalersvencL
Trn una* ira tRndiao.f 'ái í I a o.bial
flufia) ifl r n a b o 11 i t. fom bar aflaflt coriibfptour
i ‘Ulalrriaflrt fit : Waar af Swnbrprðviffomniiínonrii
lilfn.bt ?tromrmrbailir. Slf br Ail Horubrflwffrr. \cm
tjor ocrrrt ubftiUrbr i tRaabbuðbaUrn. blro 15 brlon*
nrbr mrb brnnr ÍilrbaiUr. nubrnð brr iffr ubbrllrf
nonrn SðlomroaiUr. Ta Jtommiðiionrn baobr ai'
ij'Oft fit Sf*n brfrnbtgiorbr brnð ('otmnr.b. ŒlaM*
taab. 'i'oiflmriirt T- o b b a l Dir ultatrl ior br unfir
oa faflbr brm nofllr omliflf. anrrfrnbrnbr Crb. Trr
unflr O^lffnbrrinbr oar naturlifloið iörnitanb foi
iarl'q C pmflrrfíomtrb.
Önn rr iffr brn f*rftr Jfoinbr. iom brtlirmmr bai
brifir't'flrt fifl mrb VJlalrrorofrðfionrn, mrn. rftrr tjoot
Sfurmriirrnr mrbbrlrr. bar inflrn Jtoinbr Jor flioi'
t^nbr'turfrvi brttr ífafl.
Trn unflr‘0itl«nbrrinbr rr Sfolrlmribatlrt
V n bnr tioart i C*rr ttr Vlor i SRrufjooir. mrn
br: vbítr fcolor «Ior 'fcöK^fcim^ crl»r:brt brr t P*brn-
tocn l.oð í^itmort í)of*Ttforátíoi'.?moIruir tPrrnfcail
S «fc t * b r t, ‘Jl i r l f r n efl í' a n f r n, Iprtirll unbn
Oiin''!r-olrr Co»tgaatbC Iflrjlrbr.infl. 'ílfla 2ít
nobott i tar i brttr fcalor 2íat brrt paa ‘flo-Tiiffcirni'
mrt . .“rifconia". bDi'r mon flrt og trf falbrr fcrnfci
I\rf Toiilfrn. Otibnu rn liUr Tib cil fcun blior fcn
i Jfrbrnf.non fot pbriliflrrr at ubbannr fifl. ofl 'ao
tríp/r l.un fcirm til ^CÍaiib.
skyn á hvað er vert frásagnar, og
getur farið fijóttyfirsögu ef það á
við.
Ásta Árnadóttir var fyrsta is-
lenzka konan, sem fékk iðnrétt-
indi. Hún var fyrsta konan i
Danaveldi, sem fékk sveinsbréf i
málaraiðn. En hún lét sér það
ekki nægja, heldur létti hún ekki
sókninni fyrr en hún fékk
meistarabréf i Hamborg.
Það voru þröskuldar á þessari
leið. Islenzkur málarameistari,
sem hún leitaði fyrst til, neitaði
að taka hana sem iðnnema, en
visaði þó til félaga sins, sem var
danskur. Og Berthelsen gamli
kvaddi hana með þessum orðum :
,,Já, já, viö skulum læra þér að
mála, ljúfurinn min”.
Siðar var henni neitað um inn-
göngu i eina málaraskóiann i
Kaupmannahöfn — Teknisk Sel-
skabsskole. Hann var ekki fyrir
konur.
En konunglegir hirömálarar
tóku hana i starf og hjá þeim tók
hún sveinsprófið.
Og þegar hún fékk meistara-
bréf sitt i Hamborg fylgdi þvi ekki
réttur til að hefja sjálfstæöan at-
vinnurekstur i Þýzkalandi — af
þvi að hún var kona.
Og þegar húnstundaöi iðn sina i
Höfn i félagi við danska stúlku
gerðu eiginkonur málara aðsúg
að þeim lil að mótmæla þessu
háttaiagi þeirra.
En svo voru aðrir, sém fylgdust
með þessum ferli með aðdáun og
fögnuðiogsáuþar timamót i sögu
þjóöar sinnar.
Þannig er þessi saga um
óvenjulegan feril, þar sem ung
kona brýzt áfram af kjarki og
þrautseigju. Það hefur eflaust
oröið margri konu hvöt til að
brjótastnýja leið og stutt að þvi,
að breyta almennum hugsunar-
hætti.
En þar að auki er þetta per-
sónusaga, sem nær tökum á
lesandanum. Það er spennandi
örlagasaga, þó að það verði ekki
rakið hér. En það er óhætt að tala
um söguhetju i þessari bók.
Margar skemmtilegar myndir
úr sögu Ástu eru i bókinni. (Þess
skal getið aö bókinni fylgir nafna-
skrá).
Það hefur ýmsa hent þegar þeir
reyna að fyrna mál sitt, að setja á
blað aðra eins vitleysu og —
stúlkan a tarna. Þetta er hvim-
leitt. Þvi gladdi það mig, þegar
Gylfi segir eins og gömlu konurn-
ar heima: telpan sú arna. Hins
vegar angraði það mig, að hann
talar um staðsetningu — en ekki
legu — tangans, sem Ásta bjó á
með seinni manni sinum i Ame-
riku. En ekki getur þetta talizt
mikil eða alvarleg aðfinnsla við
heila bók, sem mér þykir bæöi
merk og skemmtileg.
H. Kr.
Frásögn Arnórs og túlkun er
skemmtileg aflestrar og bók
hans hefur þann kost að greini-
lega er sagt hvað heimildir
staðfesta og hvað höfundur les
milli lina til að fylla i eyðu. Það
á sinn þátt i þvi að gera þessi
fræði heillandi að menn verða
að nota imyndunaratl sitt og
getspeki til að meta hvað senni-
legast sé.
Til dæmis um frásagnarhátt
Arnórs má lita á ummæli hans i
tiiefni sögunnar um barneign
Ólafar Loftsdóttur i æsku með
Illuga:
„Sagan sem sögð er um þau
Illuga i Sýslurhannaævum, er
þvi likust sem hún hafi fyrst
verið sögð af litilmótlegum
auðnuleysingja, sem reynt
hefur að hæla sér i fjarlægri
sveit með lygasögu. En á þeirri
öld þótti þvilik frægð að komast
yfir stúlku af auðugri ætt og nú
þykir að taka doktorspróf i lög-
fræðum”.
Þar sem ræðir um skiptin
eftir Björn rika segir Arnór
m.a.:
„Óskilgetnum börnum sínum
gat Björn fundið konuefni og bú-
ið börn sin heiman, ef hann
hafði örlæti til þess, sæmilegum
efnum, jafnvel þannig, að þeim
væri vei sæmilegt og honum
ekki mjög kostnaðarsamt, en
eigi handa arfbornum börnum
sinum, þvi að til þess var hann
of auðugur. Arfbornir synir gátu
skemmt sér við ungar stúlkur
og jafnvel giftar konur, án þess
að bindast þeim, og án þess að
hneykslanlegt þætti, þó að visu
gæti kostað fé og orðiö haturs-
efni. En Solveig gat ekki leyft
sér neitt þvi iikt. Ekki föður sins
vegna, af þvi að hann þurfti að
eiga hana sem metfé I pólitisk-
um viðskiptum, og eigi sjálfrar
sin vegna, þvi að þá átti hún á
hættu að tapa rétti sinum til arfs
eftir auöuga foreldra.”
En ráðvendni Arnórs kemur
meðal annars fram i þessum
orðum:
„Það skal tekið fram les-
endum til viðvörunar, að sumt
af þvi, sem nú hefur verið sagt
um æsku Jóns dans, hjúskapar-
stofnun og uppeldi i hjúskapn-
um, eru getgátur einar og álykt-
anir af þvi, sem lesið hefur verið
milli lina i fornum heimildum,
og getur þá hvort tveggja oröið,
að mislesið hafi verið og eigi
rétt til getið eða ályktað.”
Þessi varúðarorð eiga viöa
við um söguskilning á þessari
- öld
Það sem vitað er um þessa öld
er margt i sambandi við deilur
um arf og erfðárétt..Þar börðust
menn hart og vægðarlaust. Auð-
ugustu menn landsins viluöu
ekki fyrir sér að láta dæma nán-
asta frændlið arflaust svo að
það yrði afskipt auðæfunum,
svosem þegar synir Björns rika
telja Solveigu systur sina ekki
erfingja bróður sins eða móður
vegna' þess að hún haföi ógift átt
börn meö sambýlismanni sin-
um. Þó að þetta dæmi sé nefnt
má finna mörg önnur þar sem
lagaréttur var drjúgum tæpari.
En ýmsis þau atriði Islandssög-
unnar sem hæst ber á þessum
timum er deilur nákomins
frændliðs um arf og arfaskipti.
Hætt er við að það verði lengi
óljóst hver áhrif verzlun og við-
skipti Englendinga hafði á þjóð-
lifið á þessum tima. Þaö er tak-
markað sem viað er um
verzlunarsöguna. Þó er það
ljóst að konungsvaldið hefur tal-
ið verzlun Englendinga taka
spón úr aski sinum og sinna og
þvi var tekið fyrir hana eftir
hörð átök. t öðru lagi hefur það
ýmsu breytt að fiskur varð
eftirsótt útflutningsvara. Samt
er nú erfitt að meta hver áhrif
og hversu djúptæk þetta hafði á
þjóðlifið i heild.
Hér er ekki tóm til að velta
vöngum yfir söguskilningi Arn-
órs i einstökum atriðum, enda
næsta fánýtt. Hann bendir á að
Björn Þorleifsson hafi verið
mildari maður og sáttfúsari en
þeir frændur hans flestir sem
hér er sagt frá. Lætur hann
liggja að þvi að þar komi fram
uppeldisáhrif frá kirkju og
klaustri i Noregi og jafnframt
e.t.v. mikil og þreytandi lifs-
reynsla foreldranna. Slikt er
auðvitað ósannanlegt. Augljóst
viröist þó að vægð Björns stafi
ekki eingöngu af linku i skapi,
en erfðadeilur héldust við á
landi hér lengi eftir hans daga.
Arnór segir að Solveig dóttir
Þorleifs Arnasonar og Vatns-
fjarðar-Kristinar hafi efalaust
heitið i höfuðið á ömmu sinni
„hvað sem ættfræðingar segja
um það, að á þessum öldum hafi
ekki verið tizka að láta heita
eftir lifandi mönnum”.
Hér vil ég koma þvi að, að i
minni sveit held ég að aldrei
hafi verið talað um að barn héti
eftir lifandi manni heldur i
höfuðið á þeim sem lifði eða ut-
an i hann ef nafni var vikiö viö.
Hitt sýnist þó vera jafnrétt, þvi
að auðvitað hét sá nafninu fyrir
sem bar það áður, hvort sem
hann var lífs eða liðinn. En hvað
vitum viö um þessar venjur?
Hvenær fannst fólki að barn
gæti heitið eftir tveimur ef t.d.
afarnir höfðu átt samnefnt? Var
þaö fyrr eða það hvarf að bræö-
ur eða systur hétu sama nafni?
Hvenær var farið að láta börn
heita draumnöfnum? Hvernig
getur þaö veriö efalaust að telp-
an hét nafni ömmu sinnar, þó að
þaö væri sama nafnið?
Kristin ömmusystir mln átti
son sem Kolbeinn hét. Dóttir
hans heitir Kristin. Ég taldi efa-
laust að hún hét nafni ömmu
sinnar. Svo var þó ekki. A
bernskuheimili Kolbeins var
gömul kona óskyld honum,
Kristin Kolbeinsdóttir að nafni.
Kristin yngri sagði mér aö faðir
sinn hefði f.æsku haft góö orð um
að yngja hana upp og staðiö við
það. Þetta varð mér áminning
þessað fullyrða varlega. En allt
er þetta sagt hér til aö minna á
það hvernig þessi saga kallar
fram ýmiss konar hugleiðingar
um þjóðleg íræði margs konar.
En fyrst ég er að ræða um
þessa bók vil ég aðeins geta þess
að erfitt mun að sanna að það
Kirkjuból i önundarfirði sem
Einar Þóröarson vottar að talin
hafi verið eign Guðmundar Ara-
sonar sé KirkjubóTi Bjarnardal
eins og talið er i nafnaskrá.
Kirkjuból i Valþjófsdal mun
þaö ekki hafa verið, þó að svo sé
talið i nafnaskrá við fornbréfa-
safnið. En þó að þau séu bæði
frá eru enn eft-ir-tvö Xirkjuból i
firði þeim og er þvPhægt að
ruglast. Vitað er að KirkjUþól á
Hvilftarströnd — Selakirkjuból
eða Kirkjuból út frá Breiðadal
fylgdi Guðmundareignum og
þykir mér liklegt að við það sé
átt.
Þessi bók er að minu viti og
fyrir minn smekk fróðleg og
skemmtileg og mjög vekjandi
til umhugsunar.
H.Kr.
ÞaUtakcndur á leiöbeinendanámskeiðinu að Flúðum Hrunamannalirepiii helgina 31. okt. til 2. nóv. Þcir voru samtals 30 talsins viðsvegar
aí landinu.
Meöal þeirra verkefna, sem
mest eru aðkallandi i starfi æsku-
lýösfélaga og samtaka, er þjálfun
og fræðsla forystumanna þeirra
og leiðbeinenda. Með aukinni
þekkingu félagsforystunnar á
stjórnun og rekstri félaga og
skipulögðum vinnubrögðum, og
með virkari þátttöku félags-
manna i funda- og félagsstarfi,
má án efa efla mjög alla almenna
félagsstarfsemi, en með félags-
málafræðslunni er að þvi stefnt.
Æskulýðsráð rikisins hefur
undanfarin þrjú ár beitt sér fyrir
samræmdu átaki i félagsmála-
fræðslu æskulýðsfélaga og sam-
taka með þvi að standa fyrir
samningu námsefnis fyrir félags-
málanámskeið, og að veita æsku-
lýðsfélögum nokkurn fjárhags-
legan stuðning við framkvæmd
slikra námskeiða. Þegar við upp-
haf þessa starfs kom i ljós, að það
voru ekki einungis æskulýðsfélög,
sem þörf höfðu fyrir félagsmála-
fræðslu og þjálfun, þvi ýmis önn-
ur félög, ásamt skólum á öllum
skólastigum, óskuðu samstarfs
og aðstoðar æskulýðsráðs við
þennan þátt.
Þegar þetta er ritað, hafa félög
og skólar viðsvegar um landið
efnt til 140 félagsmálanámskeiða,
þar sem farið hefur verið yfir
námsefni æskulýðsráðs, og voru
þátttakendur á þeim samtals
3500.
Jafnframt þessu hefur Æsku-
lýðsráð rikisins efnt til 8 nám-
skeiða fyrir umsjónarmenn
félagsmálanámskeiða, og fór það
siðasta fram um siðustu mánaða-
mót að Flúðum i Hrunamanna-
hreppi, en þar mættu 30 fulltrúar
landssamtaka æskulýðsfélaga,
héraðssambanda og iþrótta-
bandalaga.
Æskulýðsráð hefur frá upphafi
haft samráð og samstarf um
þessa fræðslu við ýmis æskulýös-
samtök, en þar hefur þó þáttur
U.M.F.Í. verið stærstur.
Fræðslustarfsemi þessi stendur
nú á nokkrum timamótum, þar
sem i undirbúningi eru fram-
haldsnámskeið fyrir þennan
mikla fjölda, sem sótt hefur
byrjunarnámskeiðin. Ahugi er
mjög mikill á slikum framhalds-
námskeiðum, og er þess vænzt að
fjárveitingar til þessa þáttar i
starfsemi Æskulýðsráðs rikisins
verði auknar þannig að samning
og útgáfa námsefnis og fjárhags-
legur stuðningur ráðsjns við
námskeiðshaldið geti orðið með
eðlilegum hætti.
ilalsteinn Þorvaldsson. formaður Æskulýösráðs rikisins.
Frá 10(1. námskeiðinu. T.v. Reyynir G. Karlsson, æskulýðsfulltrúi tikis ins og t.d. Ilerniann Nielsson,
framkvstj. UIA.
Á náinskeiðunum er mikið unniði hópvinnu. A þessari mynd eru nokkrir þattlakenda á námskeiði a
Reyðarfirði að störfum.
Tolsvert dregur úr
mannf jölgun á íslandi
Oó-Reykjavlk. 31. des. 1974 voru
Islendingar 216.095 talsins,
109.537 karlaiLOg 107.158 konur.
Samkvæmt skýrslu Hagstofu Is-
lands um mannfjölda fer fæðing-
um heldur fækkandi. Um áramót-
in siðustu voru 21.324 börn á aldr-
inum 0—4 ára, 21.539 á aldrinum
5—9 ára, 22.937 á aldrinum 10—14
ára, sem er fjölmennasti aldurs-
flokkurinn, og 22.238 á aldrinum
15—19 ára.
Á bilinu 20—24 ára eru 19.452
einstaklingar. Siðan fer aldurs-
flokkunum fækkandi, og i hinum
siöasta 100—104 ára eru 4.
Af núlifandi tslendingum fædd-
ust 4165 1974, 2132 piltar og
2033 stúlkur. Allt frá árinu 1964
hafa fæðzt fleiri sveinbörn en
stúlkur, en tslendingar fæddir
þaö ár eru 4623, 2299 piltar og 2324
stúlkur. Mest virðist viðkoman
hafa verið áriö 1963, en á þvi ári
fæddust 4685, af þeim landsmönn-
um, semh'ú.lifa. Geta má þess, að
á lifieru 939 af þeim,sem fæddust
aldamótárið, 394. karlar og 545
konur. Úr þvi fækkar árgöngum
jafnt og þétt, og til aö mynda lifa
nú 22 tslendingar, fæddir 1880, 8
karlar og 14 konur.
Ókvæntir karlar eru alls 62.375,
en ógiftar konur eru, eða voru um
sJ. áramót 54.947, og er þarna
talsverður munur á, og blasir ein-
lifi við töluverðum fjölda karla.
Þá kemur i ljós, að 1879 karlar
eru skildirað lögum, en 2436 kon-
ur eru skildar að lögum.
Ekklar voru um áramótin 2.105
talsins en ekkjur 2.436. Um ára-
mótin lifðu 86.494 landsmanna i
hjónabandi.
Þótt karlar séu fleiri en konur á
landinu öllu, er greinilegt að þær
hafa vinninginn i ibúafjölda
Reykjavikur, en i höfuðborginni
voru um áramotin 41.217 karlar
og 43.425 konur. t Kópavogi,
Hafnarfiröi, Garðahreppi, Bessa-
staðahreppi og Mosfellssveit voru
15.963 karlar og 15.511 konur. Á
Suðurnesjum, Kjalarneshreppi
og Kjósahreppi voru 6.287 karlar
og 5.982 konur. A Vesturlandi
voru 7.169 karlar og 6.616 konur. A
Vestfjörðum 5.297 karlar og 4.632
konur. A Norðurlandi vestra 5.262
karlar og 4.832konur. Norðurland
eystra 11.944 karlar og 11.583 kon-
ur. Austurland 6.306 karlar og
5.585 konur. Suðurland 9.794 karl-
ar og 8.710 konur. Óstaösettir
voru 37 karlar TO&-20 kijnur.
Margvislegan fróðleik njá lesa
úr mannfjöldaskýrslum. t-.ljós
kemur til dæmis, að á aldrinúrn
15—19 ára eru 369 einstaklingar
giftir, 55 karlar og 314 konur. Á
aldrinum 20-24 ára eru 6.908
giftir, 2.679 karla og 4.229 konur.
Er greinilegt, að stúlkur giftast
mun yngri en karlar, en eftir þvi
sem aldursflokkarnir verða eldri,
minnkar þetta bil og fjöldi giftra
jafnast eftir kynjum.
3500 félagsforustu-
menn á námskeiðum