Tíminn - 23.12.1975, Blaðsíða 12

1?
TÍMINN
Þriöjudagur 23. desember 1975.
„ÚR FORNÖLDINNI
FLJÚGA NEISTAR"
Grimur Thomsen;
ÍSLENZKAR
BÓKMENNTIR
OG HEIMSSKOÐUN.
Andrés Björnsson
þýddi og gaf út.
Bókaútgáfa Menn-
ingarsjóðs. Reykjavik
1975. 192 bls.
Það er ekkert skrum sem seg-
ir i forlagskynningu með þess-
ari bók að útkoma hennar sé
„viðburður á islenzkum bóka-
markaði”. Grimur Thomsen
skipar þann sess i islenzkri bók-
menntasögu að allt það sem
fyllt gæti skýrt mynd hans hlýt-
ur að vekja athygli áhugasamra
lesenda Grims. Auk þess fjallar
hér um efnið sá maður sem
mesta stund hefur lagt á skáld-
skap Grimsog feril. Það liggur i
augum uppi að um bók ,sem
þessa verður enginn „ritdóm-
ur” saminn með skjótum hætti.
En ekki má minna vera en reynt
sé að kynna hana fáum orðum.
I formála Andrésar Björns-
sonar errakinn aðdragandi þess
að Grimur samdi ritgerðirnar.
Hann var fjölmenntaður i fom-
um ognýjum skáldskap og hafði
ritað margtum þau efni: merk-
astar eru ritsmiðar hans um
nýja skáldskapinn franska, og
svo meistaraprófsritgerðin um
Byron lávarð sem Grimur hlaut
siðar doktorsnafnbót fyrir. Að
háskólaprófi loknu 1854, dvald-
istGrimurumtveggja ára skeið
i Frakklandi og Englandi og jók
menntun sina ogyfirsýn: „Arið
1846 sjást glögg merki þess”,
segir Andrés Björnsson, ,,að
Grimur hafi undanfarið sökkt
sér niður i fslenzkar bókmenntir
ogleitaztvið að skoða þær i ljósi
samtimans með hliðsjón af rikj-
andi heimspekistefnum og við-
tækum samanburði við
klassiskar bókmenntir sem svo
eru kallaðar”.
Um þessar mundir var uppi
hreyfing. meðal ungra mennta-
manna sem nefnd var skandi-
navismi. Hún miðaði að þvi að
treysta menningarleg bönd
Norðurlandaþjóða með þvi að
beina athygli þeirra að sam-
eiginlegum arfi. Þar hljóta is-
lenzkar fornbókmenntir að
gegna miklu hlutverki. Og rit-
gerðir Grims eiga að þjóna
þessari hreyfingu. Þær eru i
rauninni menningarpólitiskar
áróðursgreinar, fremur en
fræðilegar athuganir i ströngum
skilningi. Með þvi að draga
fram hið frumlega og sérstæða i
fomum islenzkum skáldskap,
„hinn norræna anda” sem svo
er nefndur, vildi Grimur vísa
norrænum menntamönnum og
rithöfundum veginn, vekja þá
„til vitundar um sameiginlega
arfleifð og hvetja þá til að reisa
skáldverk sin á þessum undir-
stöðum,” segir i formála
Andrésar: „Ritgerðirnar voru
þvi mikilvægt framlag til skiln-
ings á verðleikum þjóðar hans
við hlið annarra Norðurlanda-
þjóða, enda mun engum dyljast
að sá er undirtónninn, rikur
metnaður fyrir hönd þjóðar
hans og krafa um virðingu fyrir
andlegum afrekum hennar”.
Þessar ritsmiðar Grims eru
vitaskuld I náiium tengslum við
rómantiska þjóðernishyggju
sem fór eldi um álfuna á þessum
tima. Ræktarsemi við menn-
ingararfleifð fortiðarinnar
tengist beinlinis frelsishreyfing-
um aldarinnar. Þurfa Islend-
ingar ekki annað en glugga i
Fjölni til að sjá það. Ibúum
þessa úthjara átti að vaxa reisn
og metnaður við að minnast
andlegra afreka sem unnin voru
á gullöldinni, og ekki siður hins
að þeir einir höfðu varðveitt
hina fornu norrænu tungu.
NU eru ritgerðir Grims Thom-
sen ekki samdar fyrir Islend-
inga. Þær eru málfærsla fyrir
menntuðum erlendum mönn-
um. Nýtiðarlesendum mun lik-
lega þykja viðhorf Grim litað af
helzti mikilli rómantik og forn-
aldardýrkun. Slikt var eðlilegt
þá og raunar nauðsynlegt. Hitt
er merkilegra hve lifseig sú
kenning hefur orðið að hingað
hafi flutzt blómi norrænna
manna, — Islendingar séu ein-
hvers konar „úrval náttúrunn-
ar” meðal Norðurlandabúa:
„Hér var ekki aðeins um að
SÖNGUR í MINNINGUNNI
Þorgeir Þorgeirsson:
ÞAÐ ER EITTHVAÐ
SEM ENGINN VEIT.
Iðunn. Reykjavik 1975.
150 bls. 24 myndasiður.
Þorgeir Þorgeirsson er ekki
við eina fjöl felldur. NU hefur
hann ritað bernskuminningar
Lineyjar Jóhannesdóttur frá
Laxamýri eftir sögn hennar
sjálfrar. Bækur sem þannig
hafa til orðið eru margvislegar:
Stundum fróðleiksnámur um at-
vinnulff og þjóðhætti, stundum
minnilegar frásagnir og mann-
lýsingar. Og i höndum kunn-
áttusamra höfunda geta úr slik-
um efnivið orðið bókmennta-
verk, á engan hátt ómerkari
ýmsu þvi sem hefur á sér yfir-
skin skáldskapar. Þessi bók er
þannig. Þetta er prýðisvel sam-
ið verk og þokkafullt.
Stundum er haft á orði að erf-
itt sé að greina á milli þess hver
er hlutur sögumanns og skrá-
setjara i þess háttar verkum.
Raunar má segja að það skipti
litlu ef útkoman verður góð.
Liney Jóhannesdóttir hefur á-
reiðanlega góða frásagnar- og
minnisgáfu. Hún hefur reyndar
sjálf fengizt við ritstörf, en bæk-
ur hennar hef ég ekki lesið. Má
þvi kallast einkennilegt að hún
skyldi ekki færa minningar sin-
ar sjálf i letur. En þá hefði bókin
vitaskuld orðið allt önnur. Hér
má þekkja handbragð Þorgeirs
Þorgeirssonar svo að ekki verð-
ur um villzt.
Einkenni á bókinni, eins og
öðrum ritum Þorgeirs, er skýr-
ar myndir, dregnar fáum drátt-
um, auga höfundar fyrir litum
og linum er einkar næmt. Kvik-
myndatækni kemur upp i hug-
ann, enda i sjálfu sér nærtækt.
En hér má benda á upphaf bók-
arinnar:
,,Við stöndum á hlaðinu á
Laxamýri, móðir min og ég, og
horfum niður á túnin. Trúlega
er morgunn. Það er sólskin á
hlaðinu en þokuslæðingur niðrá
túninu.
Otúr þokunni koma fjórir
menn”.
f þessu dæmi má sjá einkenni
minninganna. Tökum eftir setn-
ingunni: „Trúlega er morg-
unn”. Hér birtist sú spenna sem
rikir milli þess sem var og hins
er er: spenna í timanum. Mynd-
ir úr djúpi minninganna eru
seiddar fram, en þær eru þó
aldrei nema „hugarburður”.
Það er aldrei unnt að segja frá
„þvi sem gerðist i raun og
veru”. Ihuganum endurskapast
það að sinum hætti og skipast i
annað samhengi. Engir tveir
menn segja eins frá sama at-
viki.
Ritháttur þessarar bókar er
sérkennilegur. Þorgeir Þor-
geirsson hefur búið sér til stil
sem er eining tveggja tjáning-
arhátta: Annars vegar meitluð
myndræn framsetning, stangur
still, hlutlægar lýsingar. Hins
vegar er hinn huglægi þáttur
sem litast af persónuleika þess
sem segir frá. Hann gæðir frá-
sögnina svip munnlegrar frá-
sagnar. Niðurstaðan verður
fastmótaður persónulegur still
sem féllur þétt að efni. Myndin
og minningin renna saman. Og
þetta gerist með þeim hætti að
lesandinn sefjast, honum finnst
að svona hljóti þetta að vera.
Hitt sést betur þegar að er gáð
hve agaður og þrautunninn
þessi frásagnarháttur er.
Efni bókarinnar er bundið við
Laxamýri, þetta þingeyska
höfuðból sem i vitund þeirra
sem skáldskap unna er einkum
æskuheimili Jóhanns Sigurjóns-
sonar. Af honum segir þó fátt
beinlinis i bókinni, enda Liney of
ung til að geta frá honum sagt af
eigin kynnum. En aðalpersóna
verksins er Jóhannes, bróðir
hans, faðir Lineyjar og mynd
hans verður skýr. Að þvi leyti er
bókin kærkomin viðbót við bréf
Jóhanns til Jóhannesar sem
prentuð voru fyrir fáum árum :
Bréf til bróður, útgáfa Kristins
Jóhannessonar, 1968.
Þessar frásagnir eru i sjálfu
sér kærkomnar og bók-
menntaáöguleg heimild að þvi
leyti að þær veita ómetanlega
vitneskju um það umhverfi sem
Jóhann er sprottinn úr. Við fá-
um að vita sitthvað um ættina,
jörðina, heimilisfólkið á Laxa-
mýri. Og einnig héraðið sjálft.
Til aðmynda er hér skemmtileg
mynd af Guðnýju konu Bene-
dikts á Auðnum, hins merka
leiðtoga Þingeyinga. En mest
segir hér af daglegu lifi á
sveitaheimili, sérkennilegu og
minnisverðu fólki. Og með
mörgum smámunum sem
dregnir eru fram úr djúpi hug-
ans fær lesandinn heillega mynd
af andblæ tima og staðar. Að þvi
stuðla einnig ljósmyndirnar i
bókinnisem eru birtar með rétt-
um litblæ. Allir vita hve þvi geta
fylgt einkennileg hughrif að
skoða gamlar myndir. Áhorf-
andinn er seiddur inn i veröld
sem er liðin undir lok. Slikur
blær fylgír bókinni allri.
1 samhengi bókarinnar verða
hin persónulegu skilriki Liney jar
einkennilega mælsk: Bréfið
sem Sigurjón á Laxamýri skrif-
aði Jóhannesi syni sinum sem
þá dvaldist vestan hafs, birt
stafrétt, bregður ljósi yfir skap-
gerðþessa manns. Og lesandinn
skilur að hann gat ekki orðið
hrifinn af þeirri ráðabreytni
yngsta sonarins að lifa á þvi að
setja saman skáldverk. En um-
hyggjan fyrir fjölskyldunni fel-
st hér i hverju orði. — Og svo
er hér bréf frá Lineyju
Jóhannesdóttur til nöfnu sinnar
og frænku. Af þvi er einnig birt
ljósmynd. f öllum einfaldleika
sinum er það ógleymanlegt
skjal.
Þannig má alls staðar sjá i
þessari bók smámuni sem
bregða ljósi yfir stórt svið
mannlegra örlaga. Og listræn
tök höfundar bregðast ekki.
Sem dæmi vel ég niðurlag kafl-
ans Móðir min. Litlu systurnar
eru á ferð með móður sinni til
Húsavikur um vetur og sitja á
sleða. Og móðirin syngur:
,,Hún kunni urmul af þjóðvis-
um sem ég hef aldrei siðan
heyrt. Og það er þessi mynd
sem ég stefni á móti eilifri fjar-
veru hennar og söknuðinum.
Endalaus glitrandi lausa-
mjöll. Sótrauður hestur og
dökkbúinn maður kafa snjóinn.
Þeir taka hátt upp fæturna og
smeygja þeim aftur oni fönnina
til að forðast allan hávaða. Það
er eins og þeir læðist með sleð-
ann yfir hvitt og þögult landið.
Og svo þessi söngur. Fullur af
tilfinningu sem er eins og fjar-
stæða, eins og ótrúleg náð i
kaldri draumaveröld landsins.
Hann lifir i minningunni.
Ef hann þagnaði þá yrði allt
svo dauðahvitt og kalt.”
Þessi bók er að visu ekki öll
jafnvelskrifuðogþessikafli. En
i orðfárri meitlaðri frásögn
hennar, með hinni djúpu tilfinn-
ingu fyrir þvi sem ekki verðui
vitað né með orðum tjáð, ei
fólginn mikill þokki. Þó er bókir
engin rómantisk glansmynd
Hún er sprottin úr átthögunum
þvi landi þar sem Halldór Lax
ness segir að sálin hafi fæðst 01
eigi heima.
Gunnar Stefánsson.
ræða kjarna hinna gömlu
Skandinava, hrausta Norð-
menn, heldur og hina djörfustu
þeirra, sjálfan blómann af
frjálshuguðustu, rikustu og
óháðustu mönnum Rogalands
og Þrændalaga, sem leituðu i
fjarlægð undan harðstjórnHar-
alds hárfagra.” Hversu oft höf-
um við ekki siðan heyrt og séð
þeissa söguskýringu?
Flestar eru þessar ritgerðir
næstaalmennsefnis eins og sést
á nöfnum þeirra: Sérkenni is-
lenzkra bókmennta, fornnor-
ræns skáldskapar o.s.frv.
Fyrsta ritgerðin, „Um stöðu ts-
lands i Skandinaviu, einkum
með tilliti til bókmennta,” fyrir-
lestur sem haldinn var i Skandi
navistafélaginu, er almennust
og ber mestan málflutnings-
svip. Hin siðasta er á hinn bóg-
inn formáli að útgáfu Grims á
úrvali úr islenzkum fornsögum.
Hann gaf út tvö slik söfn og er
aftast birt efnisyfirlit um þau
bæði. Er fróðlegt að sjá hvernig
Grimur héfur valið.
A milli þessara tveggja rit-
gerða standa svo þrjár alllang-
ar greinar. Hér er einkum fjall-
að um kveðskap, eddukvæði og
dróttkvæði, en einnig bók-
menntir i lausu máli. Eftirtekt-
LEITIN
ÁTTAV
Ólöf Jónsdóttir:
Dögg næturinnar.
Myndateikningar
Sigfús Halldórsson.
Útgefandi Bókamkð-
stöðin.
Þetta er viðhafnarútgáfa.
Pappirinn vandaður.
Teikningar Sigfúsar eru 13
heilsiðumyndir og yfir þeim
ljúfur þokki. Bókin er þvi fögur
á að lita. Teikningar Sigfúsar
auka og magna ljóðrænan
stilblæ hins ritaða máls og
greiða þvi veg að hugarheimum
lesenda.
Sagt hefur verið, að
heimspeki væri leitin að eðli og
háttum alls sem er. Það má
skipta mönnum i þrjá hópa i
sambandi við þá leit. 1 einum
hópnum eru þeir sem láta sér
nægja leik og æti og hirða ekki
um dýpri rök li'fsgátunnar. Þeir
eru þó undir þvi lögmáli, að
þegar maðurinn er mettaður
hverfur honum löngunin og þar
með sú gleði sem svölun hennar
fylgir.
Annar hópurinn er sá sem
ekki hefur trú á að neins sé að
leita. Oft er hann nærri
örvæntingu og stutt erleiðin og
stigin fljótt úr fyrsta hópnum i
þennan.
Þriðji hópurinn er
leitendurnir og skiptast þó i
tvennt. Aðrir telja sig hafa
fundið það sem þeim dugi til
halds og trausts en hinum er
leitin sjálf fullnæging. Þó að
þeir óski ekki fremur en Faust
að tíminn standi kyrr eru þeir
ánægðir með liðandi stund þvi
að sérhver stund er þeim
verðmætur þáttur i leitinni.
Flestir leitendur eiga sér þó ein-
hverja áttavita, sem þeir setja
traust sitt á.
Ólöf Jónsdóttir er leitandi i
þessari bók. Svo mikill leitandi,
er að hún óttast meira
blekkinguna en óvissuna: Ef til
vill er bezt að hafa enga skoðun,
reyna bara að finna. Þó að ýmis
konar hugsanir séu raktar i
þessum skáldskáp er þó meira
treyst á það sem finnst.
Hvað er ljóð? Sú var tiðin að
vitnað var til bragfræði og
kveðandi þegar reynt var að
svara þvi. Nú er allri
bragfræöi sleppt og margt talið
til ljóða sem aldrei verður
kveðið. Stundum virðist þeim,
sem við skáldskap fást vera
nokkuð óljóst hvað skilur ljóð
frá lausu máli. En hvað sem það
er, rúmar bundið mál auðvitað
bæði snilld og speki svo sem
jafnan hefur verið.
Ólöf skiptir bók sinni i þrennt: