Tíminn - 30.12.1975, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
Þriöjudagur 30. desember 1975.
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ:
GÓÐA SALIN 1 SESÚAN
Frumsýning
Dæmileikur eftir
BERTOLDBRECHT
Leikstjóri:
STEFAN BALDURSSON
Þýðandi
ÞORSTEINN ÞORSTEINSSON
Þýðing á ljóðum og eftirmála:
BRIET IIÉÐINSDÓTTIR
Leikmvnd og búningar
SIGURJÓN JÓHANNSSON
Tónlistarstjórn
ATLI IIEIMIR SVEINSSON
Tónlist
PAUL DESSAU
Jólalcikrit Þjóðleikhússins i
ár er eftir mann sem auk
annars hlaut friðarverðlaun
Stalfns árið 1954. Ilann hét
Bertold Breclit (1898-1956) og
hefur áöur verið sýndur hér á
landi, enda heimsfrægt skáld og
leikhúsmaður.
Bertold Brecht fæddist i
Augsburg I Þýskalandi.þar sem
faöir hans var forstjóri i
papplrsverksniiðju.
Bertold Brecht hóf ritferil
sinn áriö 1914, að þvi er
heimildir telja, og birti þá smá-
sögur og ljóð, en fyrsta leikritið
Trumbusláttur um nótt samdi
hann árið 1917. Það var
frumsýnt árið 1922.
Arið 1928 öölaðist Brecht
heimsfrægð fyrir Túskildings-
óperuna, er hann samdi ásamt
tónskáldinu Kurt Weill, en
ópera þessi hefur verið sýnd
vfða um heim við miklar
vinsældir, þar á meðal á íslandi.
Viðburðarik ævi
Góða sálin i Sesúan er fjórða
verkið eftir Bertold Brecht, sem
sýnt hefur verið i Þjóðleik-
húsinu, hin eru Mutter Courage
(1965), Puntila bóndi og Matti
vinnumaður og eins og áður
sagði Túskildingsóperan, sem
flutt var árið 1972. Auk þess
hafa leikrit og ýmsir leikþættir
hans verið fluttir i ríkisút-
varpinu.
Bretold Brecht lifði mjög
viðburðarika ævi. Hann vann
sem læknanemi á sjúkrahúsi i
fyrri heimstyrjöldinni og hann
flúði frá Þýzkalandi undan of-
riki nasista, en leikhúsverk
hans voru bönnuð i Þýzkalandi
nasista og bækur hans voru
brenndar, opinberlega.
Bertold Brecht settist þá að i
Danmörku, þarsem hann bjó i
sex ár. Siðan átti hann heima i
Svtþjóð i eitt ár og dvaldist þá
einnig i Finnlandi. Þarna urðu
til mörg verka hans er heims-
frægö hlutu.
Bertold Brecht fluttist til
Bandarik janna árið 1941 eftir
flótta undan þýzka hernum frá
Finnlandi.en eftir aðhafa verið
leiddur fyrir öldungadeildar-
nefnd Bandarikjaþings sakaður
um „óameriska starfsemi”
(1947) fór hann frá Banda-
rikjunum og settist að i Sviss.
Ekki undi Brecht samt þar,
heldur hélt til Austur-Þýzka-
lands og varð leikhússtjóri við
Deutsches Theater i Austur-
Berlin, .en ári siðar (1949)
stofnaði hann hinn fræga leik-
flokk sinn Berliner Ensemble,
ásamt konu sinni, Helene
Weigel, sem var leikkona. Þau
fengu siðar til umráða sérstakt
leikhús þar eystra. Brecht varð
félagi þýzku listaakademiunnar
i Austur-Berlin og hlaut ýmsar
vegtyllur, þar á meðal áður-
nefnd friðarverölaun Stalins.
Berthold Brecht lézt árið 1956
úr hjartalömun.
Góða sálin
i Sesuan
Bertold Brecht er talinn i hópi
stórskálda þessarar aldar og
gætir áhrifa hans viða i leiklist
og leikritun. Sýningar á verkum
hans þykja nú á dögum
merkilegir viöburöir i leikhús-
lifinu. Um Góðu sálina I Sesúan
Sviösmynd úr leikritinu ,,Góða sálin I Sesúan.”
„ÞAR ERU ENN GUÐIR EN
KOMNAR FLUGVÉLAR"
er það að segja að það verk
þvældizt meira fyrir honum en
mörg önnur er hann samdi. Það
tók hann hálfan annan áratug að
semja það. Verkið er til i
nokkrum „gerðum” og mun það
taka fimm ti'ma i flutningi i
þeirri lengstu. Sýningin i Þjóð-
leikhúsinu tekurþrjá tima og er
leikurinn i'15 atriðum — eitt at-
riði er þannig fyrir hvert ár,
sem það tók Brecht að semja
þetta magnaða ruglingslega
verk, sem þrátt fyrir margvis-
lega agnúa verður að teljast
merkilegur skáldskapur.
Megináherzlan er lögð á hina
heimspekilegu niðurstöðu að i
raun og veru sé heimurinn svo
vondur.að enginn komist af án
verulegra skakkafalla.
Leikurinn gerist á timamótum:
„Þar eru enn guðir en komnar
flugvélar". Og spurningin er:
„A að breyta heiminum?
Hvernig? Og hver á að gera
það? Nei, það er allt i stakasta
lagi.”
I stuttri grein um Góðu sálina,
segir Stefán Baldursson,
leikstjóri á þessa leið:
„Bertold Brecht leit á það
sem mikilvægasta markmið
leikhússins, að sýna sambúð
fólks, samskipti þeirra,
aðstæður og atferli þannig, að
áhorfandinn fyndi sig knúinn til
aðgerða i breytingaátt. Þær
kringumstæður, það umhverfi,
sú þjóðfélagsskipan, sem
meinar manneskjunni að vera
góð — sjálfri sér og öörum um
leið, og þvingar hana til
haröneskju og illdæða — það eru
þessir þættir, sem Brecht
skoðar og skýrir i' leikritum sin-
um, ekki hvað sizt leikriti þvi,
sem við sýnum.”
Ennfremur þetta:
„Aðferö Bertold Brecht að
efni slnu'og framsetningu þess
gefur engar uppskriftir, né
verður auðlýst með örfáum
oröum. Minnumst þess aðeins,
að aöferð Brechts er ekki rig-
skorðuö við ákveðinn „stil” — i
verkum hans gætir ótal stil-
tegunda, þau spanna allar þær
stiltegundir, sem leiklistin hefur
mótað frá örófi alda. Stiltegund,
lausnir og leikaðferðir ákvarð-
ast af eðli og efni verksins
hverju sinni.”
Brecht slær ótal varnagla i
Góðu sálina. Nefnir það m.a.
Dæmileik. Af hverju það?
Liklega til þess að komast hjá
hörðum ádeilum á vankanta
verksins, hinn ruglandi stil þess
og glundroðann sem þar rfkir.
Mjög miklar kröfur eru gerðar
til áhorfenda, sem verða að
fylgja skáldinu um veröld, þar
sem enn eru guöir en komnar
eru flugvélar. Liklega er
veikasta hlið verksins þó,
hversu góðir hinir góðu eru og
fátækir og hve vondir og rikir
hinir vondu eru, en slika hlut-
drægni er einkum að finna i af-
þreyingabókmenntum eftir
eldri konur og skólastjóra og
þykja ekki fýsileg efnistök hjá
skáldum, sem vilja láta taka sig
alvarlega. Samt eru skrif
Brecht að öðru leyti blessunar-
lega laus viðaðvera túlkandi:
fólk verður sjálft að bera það
sem á sviðinu gerist saman við
lögmálið, og sina eigin rétt-
lætiskennd. Það er nefnilega
ekki um neina úrvinnslu að
ræða þannig séð.
Kinversk borg?
1 fimmtán löng ár var Góða
sálin að þvælast fyrir Bertold
Brecht. Fyrsta hugmyndin er
skráð á blað þegar árið 1927.
Þar segir i örfáum orðum frá
gleðikonunni Fanny Kress, sem
dulbýr sig sem tóbaks-
kaupmann. Arið 1930 samdi
hann uppkast af verkinu og
hvað eftir annað skýtur þvi upp i
dagbókum skáldsins næstu ár,
en það er ekki fyrr en i út-
legðinni i Danmörku, að veru-
legur skriður komst á, og árið
1943 var verkið frumsýnt i
Ziírich.
En vikjum nú aö sýningunni
sjálfri undir leikstjórn Stefáns
Baldurssonar. Verkið er i
ágætri þýðingu Þorsteins Þor-
steinssonar. Það sama veröur
ekki sagt um ljóðaþýðingarnar,
sem Briet Héðinsdóttir
annaðist. Þær eru vægast sagt
mjög torskildar og maður á
bágt með að trúa þvi aö Brecht
hafi ekki ort betur en þetta.
Leikurinn gerist i kinverskri
borg. Um borgina segir Brecht
þetta, m.a. „Borgin verður að
vera stór, skitug og óbyggileg....
forðast verður óþarfa eftiröpun
kinversks hátternis. Ég hugsa
mér úthverfi i kinverskri borg,
þar sem starfræktar eru
sementsverksmiðjur. Það eru
enn guðir en komnar flug-
vélar.” Þetta hefur Þjóðleik-
húsið tekið of bókstaflega finnst
mér.
Kassaborgin minnir meira
á smfðaleikvöllinn i Kópavogi
en á ki'nverskar borgir. Að
forðast beri óþarfa eftiröpun
kinversks hátternis er þarna
tekið of hátiðlega. Kinverskar
borgir á svipuðu tilverustigi,
eins og t.d. vissir hlutar Hong
Kong, þar sem fátæktin er ægi-
leg, að ekki sé minnzt á aðrar
klnverskar fátækranýlendur i
Asiu. Þær hafa á sér allt annan
blæ. Menn vinna að iðn sinni á
strætunum, engar hurðir eru á
búðunum og skraut og plaköt
hanga út um allt og litadýrðin er
stórkostleg.
Myndmál er þessu fólki
eiginlegra en margt annað og
fátæktin hindrar ekki lita-
gleðina að marki. Leikmyndin
er þvi misheppnuð, hvað þetta
snertir, en hún hentar leiknum á
hinn bóginn nokkuð vel. Og hún
er vel smiðuð og vel gerð i
harðri samkeppni við stráka um
timburkassa I álfabrennur, sem
er hvað hörðust um þetta leyti
árs.
Leikmyndin i 5. atriði var hins
vegar mjög góð.
Sama erað segja um búninga
fólksins. Þeir eru ekki sannfær-
andi. Fátæklingar eru ekki
eintómir sóðar, ekki heldur i
Kina. Þeir eru að visu tötralega
búnir, en ekki svona hrikalega
skftugir, þegar undan er skilið
geðveikt fólk og undarlegt, þvær
kinverska fólkið sér dags dag-
lega. Þetta er þvi dálitið undar-
legt „Kina” hjá þeim i Þjóð
leikhúsinu.
Góða sálin i Sesúan er i 15 at-
riðum og tekur eins og áður
sagði rúmlega þrjá tima i
flutningi. Upphaflega munu at-
riðin hafa verið 17 talsins, en
tveim mun hafa verið sleppt á
seinustu stundu.
Leikendur
Aðalhl.verkið leikur Margrét
Guðmundsdóttir, en hún leikur
götustelpuna Sén Te og
„frændann” Sjúi Ta, sem er
reyndar hún sjálf i gervi.
Margrét Guömundsdóttir er
ekki neinn nýliði á fjölum Þjóð-
leikhússins, þvi eins og segir i
leikskrá þá stóð hún fyrir tveim
áratugum á sviði Þjóð-
leikhússins i gervi kinversku
stúlkunnar Hajtang i Kritar-
hringnum eftir Klabund.
Túlkun hennar á þessu
vandasama hlutverki hlýtur að
teljast vera frábær og sýndi
lófatakið, sem hún hlaut i hinum
ýmsu atriðum,og i sýningarlok,
að áhorfendur kunnu vel að
meta leik hennar.
Aðalvandinn við þetta hlut-
verk er að leikkonan verður að
leika Sén Te og svo Sén Te i
gervi frændans Sjúi Ta. Hún
verður að gera grein fyrir sér-
kennum beggja, en jafnframt að
vera áfram Góða sálin I Sesúan.
Arni Tryggvason fer með
hlutverk Vang, vatnssala og
skilar þvi með ágætum. 1 hans
hlut kemur að hafa samband
við guðina þrjá sem reyna
meira á áhorfendur eða
imyndunaraflið en flest annað.
Þar jaðrar einföldunin hjá
höfundi meira við Gullna hliðið
en guðfræðina.
Þórhallur Sigurðsson fer með
hlutverk atvinnulausa flug-
mannsins. Sjálfsagt skilar hann
hlutverki sinu ekki verr en efni
standa til.Þetta er eitt afhlut-
verkunum er setja áhorfendur
ivanda, þvi rökin eru svo hæpin.
Af hverju fer maðurinn ekki
eitthvað annað fyrst hann vill
fljúga? Hvað er hann að gera i
Sesúan? Maður sem hefur kjark
i að hengja sig einblinir ekki á
peningagjafir frá fátæklingum.
Þannig verður Jang Sún flug-
maður heldur dauf mynd af at-
vinnuleysingja, og hann fellur
hvorki að stétt fátæklinga né
hinna sem betur mega sin i
mannlifinu i Sesúan.
Söngvar Þórhalls voru
óskiljanlegir (textinn).
Róberti Arnfinnssyni verður
heldur meira úr hlutverki Sjú
Fú, rakara. Hann leyfir sér að
vera „kinverskur”, þrátt fyrir
boðorð hússins og Brechts að
fprðast beri „eftiröpun
kinversks hátternis” eins og það
er orðað. Grimmd rakarans,
virðing hans fyrir peningum,
speki og hinum fornu dyggðum
er sýnd á meistaralegan hátt.
Briet Héðinsdóttir sem'
leikur ekkjuna Sin temur sér
einnig „kinverska” framkomu
og göngulag og hefðu fleiri mátt
fara að dæmi hennar. Hún setur
svip á sýninguna.
Guðirnir þrir, Þorsteinn ö.
Stephensen, Rúrik Haraldsson
og Ævar R. Kvaran, voru mjög
góðir I hlutverkum sinum og það
var sérlega skemmtilegt að sjá
hinn nafntogaða leikara Þor-
stein ö. Stephensen aftur á sviði
Þjóðleikhússins eftir svo mörg
ár.
Hákon Waagc lék lög-
regluþjóninn, sem var mjög
upplifgandi i aðgerðum sinum.
Kristbjörg Kjeld vakti kátinu i
hlutverki frú MiTsý, húseig-
anda.
Alls komaum 40mannsfram i
sýningunni. Þar af um 10 börn.
Frá þvi er sagt, að Brecht hafi
bætt inn i -verk sitt nokkrum
söngvum og ljóðum til þess að
auka á fjölbreytileik þess og til
þess að brjóta upp lengd þess.
Hljómlistin og söngurinn gera
sitt gagn, en ef til vill er undir-
leikur of hávaðasamur, en lik-
lega er þó ekki sama hvar i
salnum setiö er. Það er Atli
Heimir Sveinsson sem annast
hljómsveitarstjórn af sinni fag-
legu smekkvisi.
Þrir tlmar i leikhúsi eru lang-
ur timi — oftastnær. Það er
samt ekkert afrek að horfa á
Góðu sálina svo lengi. Sýningin
heldur áhorfandanum við efnið
allan timann og hann fylgist
með af áhuga. Ég held að eng-
um hafi leiðst.
Svo gripið sé til táknmáls, má
helzt likja framvindu leiksins
við efnismikið kerti sem
brennur stöðugt. Ljósið flöktir
aldrei, né heldur ósir eða bloss-
ar. Ef til vill hefðum við verið
reiðubúin að sitja ögn lengur,
kannski i fimm tima. Samt vií
égekkilofa þvi að öséðu. Brecht
kvartar undan þvi, að hafa ekki
haft leikhús við höndina við
samningu verksins. Hann talar
um leikhús rett eins og aðrir
höfundar tala um ritvélar.
Hann var leikhúsmaður og
hafði samúð og nægjanlega
meðaumkun með áhorfendum
til að vera ekki langdreginn
eða bara leiðinlegur. Það er
liklega það sama, að þekkja
leikhúsið og þekkja
mánnesk juna út i hörgul, og þótt
reynt sé á þolrifin öðru hverju,
verðuraðvera stöðugt lif I ánni
og einhver von.
Góða sálin mun vera eitt
vinsælasta verk Bertoids
Brechts. Ef dæma má af undir-
tektum frumsýningargesta i
Þjóðleikhúsinu, má gera ráð
fyrir að svo verði einnig hér á
landi.
Jónas Guðmundsson.