Tíminn - 11.12.1975, Blaðsíða 15

JoLABLAÐ 1975
15
Snorri Sturluson, liugmynd dansks listamanns, 0. Evan=, frá árinu 1886. Hann situr hér I önd
vegi, sem nokkuö svipar til Grundarstólanna siðar.
dæmi i landinu á þeim tima.
Svokallað siðferðisástand var i
bágasta lagi á þeirri öld, sem
alkunnugt er. „Sá skaplöstr
sótti Guðmund, at hann elskaði
konur fleiri en þá, sem hann
átti”, segir i Guðmundarsögu
dýra. Svo virðist þó, sem létt
hafi verið tekið á slikum „löst-
um”. Sæmundur sonur Jóns
Loptssonar og eftirmaður á
Oddastað var aldrei eigin-
kvæntur, — þótt honum jafnvel
byðist dóttir Orkneyjajarls, —
hann átti þó börn með minnst
fjórum konum. Hvamm-Sturla
var tvikvæntur, átti sjö börn
með konum sinum og sjö fram-
hjá. Sjálfur lögsögumaðurinn,.
hinn ágæti höfðingi Gissur
Hallsson, átti börn með þrem
konum utan hjónabands. Ormur
Breiðbælingur, („spekingur. að
viti ok göfugmenni”) giptist
ekki en átti mörg börn, getið er
þriggja ástkvenna hans. Þor-
valdur Snorrason i Vatnsfirði
átti fjögur börn með konum sin-
um en fimm utan hjónabands.
Þórður kakali giptist ekki, átti
börn með fimm konum, hér á_
landi, (um Noreg ekki kunn-
ugt). Og ekki var hinn frið-
sami höfðingi Þórður Sturlu-
son á Staðarstað barn-
anna bestur i þessum efn-
um, hann giptist ofar en einu
sinniog átti börn, sem siðan átti
hann sex börn með ástkonu,
sem hann hafði hjá sér, og að
henni látinni giptist hann enn.
Annars voru kvennamálin
kringum Þórð Sturluson svo
margslungin, að ein af konum
hans var dóttir Ara „sterka” á
Staðarstað, sem að
Hvamm-Sturlu látnum tók sam-
an við ekkjuna, móður Þórðar,
og i annan tima var Þórður far-
inn að halda við tengdamóður
bróður sins, Snorra Sturlusonar.
Þannig mætti lengi rekja
þennan sérkennilega synda-
registur. Til dæmis kom það
ósjaldan fyrir, að þeir
höfðingjarnir höfðu fleiri konur
i takinu i einu. Þorvaldur i
Vatnsfirði lá i lokrekkju með
tveim hjákonum sinum,er aðför
vargerðaðhonum,i öðru tilfelli
sváfu tveir hjá einni,
Maga-Björn og annar. Þá segir
og frá ýmsum konum
Sturlungaaldar, dætrum og
eiginkonum fyrirmanna, sem
ekki virtust siður hafa verið til i
tuskið. Hákon i Laufási stóð
Sigurð Grikk(ja) þrisvar upp i
hvilu konu sinnar. Þórdis i
Vatnsfirði, Snorradóttir, átti
t.d. börn með fjórum mönnum.
Dóttir hennar, Kolfinna Þor-
valdsdóttir, hljópst úr landi með
ástmanni sinum („fyrir útan
frænda ráð”). Hún virðist þar
ytra hafa lent i einhverju slag-
togi með Þórði kakala, „og var
hón þá með Þórði”, er hann lézt.
Þá virðist höfðingjadóttirin frá
Staðarhóli Ingvildur Þorgils-
dóttir, hafa verið æfintýrakona i
meira lagi. Átti vingott við
marga menn, eignaðist barn i
meinum og leyndi, flýði i karl-
mannsklæðum, (sem var
„mannvilla” eftir Grágás),
stökk úr landi með ástmanni
sinum, og þegar hún kom aftur
lét hún sig ekki muna um að
rugla sjálfan Klæng biskup i
riminu, og ala honum dóttur,
sem svo siðar giptist Þorvaldi i
Hruna, föður Gissurar jarls.
Ekki má gleyma Hallgerði
prestskonu á Helgafelli, sem lét
ræna sér á næturþeli upp úr
hvilu bónda sins, og flytja i ann-
að hérað, i nokkuð auðsæum til-
gangi. Aþekktkom og fyrir dótt-
urina skömmu siðar. Hallur
Þjóðólfsson tók konuna (og
hestinn Mána) af gömlum
presti, er hann hitti þau á viða-
vangi, og hafði hvorttveggja á
brott með sér, auðsýnilega með
góðu samþykki hennar. Hvað
prestsfrúna á Helgafelli snertir
má skjóta þvi inn i, að augljóst
er af þvi, sem á eftir fór, að Jón
Loptsson I Odda hefur einhvern
tima gengið um garða hjá þeirri
giptu konu, auk þess sem það
sýnir ljóslega vald hans yfir
konum að hann skyldi fá hana til
að hverfa heim aftur, eftir það
sem undan var gengið. Annars
væru ævir og æfintýri þessara
kvenna mikið og tílvalið bókar-
efni einhverju sagnaskálda okk-
ar eða rithöfunda, og mætti ætla
að þeir geri þvi einhver skil, er
timar liðar.
IV
Svo aftur sé vikið að þvi, sem
fyrr varfrá horfið, þá mun frúin
i Hvammi hafa verið mjög ung
er hún giptist Sturlu, liklega tvi-
tug eða litið þar yfir, en hann
kominn vel yfir miðjan aldur.
Þegar gætt er aldursmunar
þeirra hjóna, hún i besta blóma
lifsins, en maðurinn nær sjötug-
ur, er Snorri fæddist — (deyr
4-5 árum siðar) mætti það vart
kallast nein goðgá, þótt gert
væri ráð fyrir þeim möguleika,
að hún kunni að hafa látið glepj-
ast af hinum glæsilega höfð-
ingja frá Odda, sem enn var á
besta manndómsskeiði æfinnar
og jafnan ótrauður til stórræða
af þessu tagi, svo sem sagan
greinir. Sjálf var hún af höfð-
ingjaættum, og vafalaust glæsi-
leg kona, sem létt veittist að
sjarmera karlkynið, svo sem
strax kom fram i ekkjudómi
hennar.
Það fer heldur ekki milli
mála, að Guðný Böðvarsdóttir
hefir verið atkvæðakona i ást-
um, og óvilin fyrir sér nokkuð
svo. Ekki hafði Sturla gamli i
Hvammi nema rétt geispað gol-
unni þegar hin unga ekkja hans
kippir Ara „sterka”, sem fyrr
var nefndur, upp i hvilu sina, og
var hann langt að kominn gagn-
gert þessara erinda. Tókust
með þeim miklar ástir, að sag-
an segir, enda réðust þau i sigl-
ingu saman, sem fátitt var i
þann tið. En Ari þessi'-varð
skammlifur eftir þetta, og segir
ekki frekar af æfintýrum henn-
ar, enda myndi Sturla sonarson-
ur hennar varla halda þeim
mjög á lofti, en hann ólst upp
hjá henni og mat mikils. Yfir-
leitt má ekki leggja mikið upp
úr þvi, þótt Sturla Þórðarson
segi ekki meira frá ástamálum
fyrirfólks aldarinnar, en minnst
varð af komist, og er þó allt
nokkuð, sem lesa má milli lfn-
anna. Vel gat honum þess vegna
hafa verið kunnugt um útundan-
hlaup ömmu sinnar með Jóni
Loptssyni, — ef verið hefði —
þótt hann kærði sig ekki um að
halda þvi á lofti.
Hitt segir sig öldungis sjálft,
að enda þótt Sturlunga
sé fáorð um léttlyndi giptra
kvenna á þeirri öld, þá
hafa þær áreiðanlega
komið þar við sögur, jafn-
vel ekkert siður en þær ógiptú.
Það mætti ótrúlegt heita, ef
höfðingjar og aðrir fyrirmenn,
sem engu eirðu i þessum efn-
um, hefðu aldrei borið þar
niður. Áreiðanlega á þetta ekki
sist við um slikan „óeirðamann
um kvennafar”, sem Jón Lopts-
son var. Hitt breytir engu, þótt
börn þau, sem þannig voru til
komin, yrðu „skráð” sem börn
sinna „löglegu” feðra, annað
kom ekki til mála.
V
Það sem nú hefir verið sagt
má vitanlega ekki skoða sem
neina sönnun fyrir þvi, að Jón
Loptsson en ekki Hvamm-Sturla
hafi veriðfaðir Snorra. Þar þarf
meira til. Hinsvegar sýnir
þetta, að ekki er ráðlegt að for-
takaneitti þessum efnum,ogað
tilgátan gæti þessvegna haft
við rök að styðjast. Enda verður
ekki séð, að neinar sérstakar
ástæður mæli henni i gegn. Eins
og áður var getið er ekki á þvi
að byggja, þó Sturla Þórðarson
getiþess að engu, þótt vafi hefði
þótt um faðerni Snorra. Hann
hlaut að taka til greina, að
amma hans átti í hlut, og að um
sæmd hennar var að tefla. Ekki
þarf það heldur að mæla gegn
tilgátunni, að skáldskapargáfa
og sagnalist hafi verið áberandi
einkenni Sturlungaættar, og
Snorra þvi kippt i það kynið.
Augljóst verður að telja, að eig-
inleikar þessir hafi erfst úr ætt
móðurinnar, en sfður eða ekki
úr ætt Sturlu. Hún var komin af
Agli Skallagrimssyni og þess-
vegna svo sem ekki i kot vísað
um skáldgáfuna. Hinsvegar
man ég ekki til, að slikrar gáfu
hafi gætt að neinu ráði i ætt
Hvamm-Sturlu, enda er eftir-
tektarvert, að skáld- eða sagna-
gáfu er hvergi getið hjá þeim
niubörnum,sem Sturla átti með
öðrum konum en Guðnýju. Eru
þvi ekki efni til að ætla, að þær
gáfur Snorra og þeirra bræðra
og bræðrasona hafi verið af
þeirri rót.
Annars hefir það litla þýð-
ingu, að reyna að geta sér til um
hvorum þeirra Snorri hafi likst
meir, að eðliseinkennum, Sturlu
eða Jóni Loptssyni. Það yrði
alltof erfitt að fóta sig á þvi
svelli. Þó er þvi ekki að neita, að
i sumutilliti sýnisthann fremur
hafa likst þeim siðarnefnda.
„Snorri var ekki kaldlyndur
sem faðir hans”, segir Sigurður
Nordal. Hann gekk aldrei á
gerðarsættir. Og hann var yfir-
leitt miklu friðsamari maður og
sáttfúsari heldur en Sturla i
Hvammi. Þetta kemur og fram
hjá báðum þeim höfundum, sem
best hafa skrifað um Snorra,
Sigurði Nordpl og Gunnari Ben-
ediktssyni. Hitt er svo annað
mál, að friðsemi hans hefir oft
verið mistúlkuð sem hugleysi,
(sbr. e.t.v. siðar). Féhyggjuna
gat hann haft úr hvorri ættinni
sem var, auk þess sem ekki er
grunlaust um, að Sturla Þórðar-
son, sem oft(ast) er ónotalegur
út i frænda sinn, hafi gert meir
úr þeim ágöllum Snorra heldur
en rétt var (sbr. Arna Pálsson
„Á viðog dreif”). Hina visinda-
legu fræðimennsku hefir hann
miklu liklegar haft úr ætt Sæ-
mundar fróða og þeirra Odda-
verjanna, og sama er að segja
um veizluhöld hans, rausn og
annan höfðingskap enda þótt
sjálfsagt hafi þar meðfram gætt
uppeldisáhrifa frá Odda.
Sannleikurinn er sá, þótt
ýmsir fræðimenn hafi mjög lagt
stund á að niða manninn Snorra
Sturluson 1), 6) þá „hörer han
som personlighed til de mest
fremragde, og i de fleste hen-
seender til de mest sympate-
tiske” eins og Finnur Jónsson
hefir orðað það i Salm.
Lekoikon. Tilsvarandi mætti
gjarnan segja um þá Oddaverj-
ana ýmsa, Jón Loptsson, Pál
biskuð, Orm á Breiðabólstað, en
um Sturlu i Hvammi, og reynd-
ar einnig syni hans, sem vist
seint verða sagt, að þeir hafi
verið tiltakanlega „sympate-
tiske” manngerðir, þótt margt
hafi annars verið vel um þá.
VI
Þessi „formáli” er nú orðinn i
lengra lagi, en þó ekki með öllu
óþarfur, þar sem ég hefi viljað
sýna fram á, að ekkki eru sjáan-
leg nein sérstök atriði, sem úti-
lokiþann möguleika, að Snorri
hafi verið sonur Jóns Loptsson-
ar en ekki Hvamm-Sturlu, um
leið og hefi dregið fram nokkur
óbeinmálsatriði, sem bent gætu
til þess, að tilgátan hefði við rök
að styðjast. Skal nú nánar vikið
að hinum „ytri” eða beinurök-
semdum, sem virst gætu styðja
umrædda tilgátu, og að Sturlu
og öðrum „hlutaðeigendum”
hafi verið um þetta kunnugt.
í.Hér er þessfyrst að geta, að
telja verður með nokkrum ólik-
indum, að Jón Loptsson skyldi
bjóða Sturlu i Hvammi „barn-
fóstur”, eftir gerðina i Deildar-
tungumálum. Og raunar enn ó-
trúlegra, að það skyldi vera
þegið. Hafi þeir hinsvegar vitað,
að Jón væri raunverulega faðir-
inn, kemur fram eðlileg og full-
nægjandi skýring á þessu, i báð-
ar áttir.
Mér er nær að halda, að sá
siður (úr heiðni) að bjóða öðrum
„barnfóstur” i hérgreindum
skilningi, hafi aldrei verið tiður
hér á landi, og liklega að mestu
niður fallinn, er hér var komið.
öðru máli kann að gegna um
barnfóstur i guðsþakkaskyni
eða vegna fátæktar, sem hvor-
ugu var hér til að dreifa. Ólik-
legt er, að svo stórbrotinn og
metnaðarfulfur maður, sem
höfðinginn Jón Loptsson i Odda,
hefði gert slikt að vandalausu
þar sem i þvi fólst að vissu leyti
auðmýking, litillækkun gagn-
vart Sturlu, eftir þvi sem á var
litið i þann tið. „Sá skyldi ætið
heita minni maður, er öðrum
bauð barnfóstur” (E. Stardal:
Jón Loptsson, bls 68). Jón
Loptsson mun áreiðanlega hafa
talið sig höfðingja á borð við
„opkomlingen” Sturlu í
Hvammi, og vel það. Og enga
ástæðu til þess að koma sér eitt-
hvað sérstaklega i mjúkinn hjá
honum, enda ekki vináttu fyrir
að fara, nema siður væri. Meira
að segja hótað að drepa menn af
honum, þrjá fyrir einn, ef til
þyrfti að taka. Ot frá öllu þessu
skoðað hlaut fósturboð þetta þvi
að teljast með hinum mestu ó-
likindum, á alla grein.
Þá var hitt ekki siður undar-
legt, er Sturla lætur frá sér i ell-
inni yngstabarn sitt sem þó var
komið þetta á legg, og vitanlega
,,efnisbarn”,sem fara má nærri
um. Og enn ótrúlegra um móð-
urina, út frá öllum eðlilegum og
tilfinningalegum sjónarmiðum.
Þarfnast þetta þvi einhverra
sérstakra skýringa, annarra en
þeirra, sem fræðimenn hafa til
þessa tekið gildar. Þar hljóta að
vera einhver dulin rök, sem
fræðimenn hafa ekki komið
auga á. En þar leysir hérgreind
tilgáta vandann. Hafi þau hjón-