Tíminn - 11.12.1975, Blaðsíða 22

22
JÓLABLAÐ 1975
lleitir reitir á yfirboröi jarðar. Oaufar punktalinur cru sn. dauðir eða skjálftalausir hryggir, sem island er á mótum tveggja hryggja. Miö-Atlantshafshryggurinn
myndast við heitu rcitina. Af þeim toga eru Grænlands — Færeyjahryggurinn, og Hawaii — er virkur rekhryggur, en Grænlands-Færeyjahryggurinn hefur
Kmperor keðjan. hlaðizt upp á heita reitnum i 60 milljón ár jafnóðum og N-At-
lantshafið opnaöist. Hann endar i tertierri blágrýtismy ndun á A-
Grænlandí, og i Færeyjum og N-Bretlandi.
(b)
I !G 6
Tertieru blágrýtismynduninni hallar iaöalatriðum inn að gosbeltunum. Myndin sýnir samanburö
likanreikninga Guðmundar Pálmasonar við basaltstaflann á Austfjörðum.
hryggurinn er þvi þykkildi á
hafsbotnsplötunum, sem mynd-
azt hefur vegna hinnar miklu
blágrýtisframleiðni islenzka
möttulstróksins i 60 milljónir
ára.
Jafnframt þvi sem Austfirði
rekur til austurs og Vestfirði til
vesturs u.þ.b. 1 sm á ári, brýtur
sjórinn landið, auk þess sem það
sekkur i sæ utan við
möttulstrókinn. Rofhraðinn er
vitanlega óháður rekhraðanum,
en Haukur Tómasson hefur fært
rök að þvi, að hann sé um 1 sm á
ári. Sé svo, kann stærð landsins
að hafa haldizt svipuð I langan
tima, og vafalaust hefur verið
landbrú um Island framan af,
meðan sundið var mjórra milli
Evrópu og Grænlands.
íslenzka jarðlagastaflanum
hefur frá fornu fari verið skipt I
þrjár myndanir, eins og þegar
kemur fram á jarðfræðikortum
Þorvalds Thoroddsens frá þvi
um aldamótin. Þær eru tertiera
blágrýtismyndunin á Austfjörð-
um og norðvestanverðu landinu,
kvartera móbergs- og grá-
grýtismyndunina frá isöld, og
hraun frá þvi eftir isöld. Hraun-
in, sem runnið hafa eftir að Isa
leysti siðastliðin 10.000 ár,
mynda gosbeltin svo nefndu,
sem skiptast i Snæfellsnesbelt-
ið, Reykjanesbeltið, Norður-
beltiö, frá Sléttu að Kverkfjöll-
um og Suðurbeltið, frá Kverk-
fjöllum að Surtsey. Gosbeltin
eru hinn islenzki hluti
Miö-Atlantshafshryggjarins.
Kvartera bergið nær yfir ald-
ursbilið frá 10.000 árum til
þriggja millj. ára. og myndar
rönd beggja vegna gosbeltanna.
Fjærst gosbeltunum tekur svo
við tertiera myndunin. Elzta
berg á landinu er um 20 milljón-
ir ára, eða frá siðasta þriöjungi
tertiertimabilsins, og finnst það
neðst i jarðlagastaflanum á
Vestfjörðum og Austfjörðum.
Þannig dreifast jarðmyndan-
irnar islenzku eftir aldri i sam-
ræmi við þá mynd, sem áður
var upp dregin, með elzta berg-
ið fjærst hryggjunum. Basaltið
á A-Grænlandi og i Færeyjum er
hins vegar um 60 ára, eða frá
upphafi tertiertímans.
Undir Mið-Atlantshafs-
hryggnum má hugsa sér
sprungusveim fylltan berg-
kviku, sem nær allt i gegnum
jarðskurniö. Sprungurnar bera
kvikuna til eldstöðva á yfir-
borði, en kvikan, sem storknar i
sprungunum, myndar ganga.
Rannsóknir á Austfjörðum
benda til þess að þéttleiki ganga
I blágrýtisstaflanum aukist nið-
ur á viö, þannig að á 8 km dýpi
ætti þéttleiki þeirra að vera orð-
inn 100%. A einni Kýpur i Mið-
jarðarhafi er merkileg jarö-
myndun, sem menn telja vera
gamlan miðhafshrygg, er
þrýstst hafi á land og rifizt allt
niöur i möttul. Þar má sjá, að
neðri hluti skurnsins er
ekkert nema gangar, í
samræmi við það sem áður
er sagt. Þegar hið nýmyndaða
skurn rekur út frá hryggjunum,
byrjar það að kólna og dragast
saman. Þess vegna er hita-
streymið frá hafsbotnsskurninu
mest við hryggina, þar sem
hitasligiö er hæsi, en minnst viö
brúnir meginlanda, þar sem
gamalt hafsbotnsskurn — yngra
en 300 milljón ára, þvi engir
hafsbotnar eru eldri en það —
hverfur niður i möttulinn aftur,
eftir að hafa tapað mestu af hita
sinum.
Svipaöa varmastreymismynd
hefur Guðmundur Pálmason
jarðeölisfræðingur sýnt fram á
fyrir Island sjálft sem útskýrir
um leið i aðalatriðum útbreiðslu
jarðhitans i landinu. Samdrátt-
ur skurnsins við kólnun er ein af
þremur meginorsökum þess, aö
Island nær ekki alla leið frá
Grænlandi til Skotlands. Hinar
voru áður nefndar, nefnilega
sjávarrof, og skortur á léttum
sökkli undir Grænlands-Fær-
eyj,ahryggnum utan möttul-
stróksins.
Tertiera blágrýtisstaflanum
hallar i aðalatriðum i átt til gos-
beltanna. Þetta var áður talin
afleiðing af fargi isaldarjökla og
yngri gosmyndana, sem sporð-
reist hefðu tertieru basaltplöt-
unni, sem þær hvildu á. Nú er i
fyrsta lagi ljóst orðið, að undir
aðalgosbeltunum er ekkert
tertiert berg. 1 öðru lagi hefur
Guðmundur Pálmason sýnt
fram á það með likanreikning-
um að halla tertieru blágrýtis-
ins ollu ekki sérstakar, tima-
bundnar jarðskorpuhreyfingar,
heldur er hann eðlileg afleiðing
þeirrar myndar, sem hér er
lýst.
Bergfræði íslands virðist falla
vel að plötukenningunni, bæði
að þvi er viðvikur magni ljós-
grýtis og samsetningu blágrýt-
ishraunanna, en þau mynda um
90% af berginu. Rannsóknir i
Raunvfsindastofnun Háskólans
hafa leitt í ljós, að efnasamsetn-
ing blágrýtisins breytist reglu-
bundið frá Kverkfjallasvæðinu
norðan Vatnajökuls eftir gos-
beltunum til norðurs og suövest-
urs, og á haf út eftir miðhafs-
hryggjunum. Þegar efnið i
möttulstróknum ris i áttina til
yfirborðsins, bráðnar hluti þess
við þrýstiléttinn og myndar
blágrýtiskviku, eins og áður
sagöi. Hraunkvikan berst til yf-
irborðsins, en efnið sem eftir er
óbráðið, berst út til hliðanna
undir miðhafshryggjunum, og
heldur jafnframt áfram að
bráðna. Efnakerfi sem þessi eru
Snúningur
—v
Brotabelti
/Myndaztsl. 4,5 miljón ár
Heitur reitur
r\ Skurnhreyfing miðað viö
l/ heita reitinn
,Botnskriðs.stefná og —
hraði miðað viðhrvgginn
Kristján Sæmundsson og Guðmundur Pálmason hafa fært að þvi rök jarðfræöi og iarðeðlisfræði, að eldra gosbelti milli Uang-
jökuls og Skaga hafi flutzt til núverandi stööu (Þingeviarbeltið) fvrir u.þ.b. 4 milljónum ára. Jafnframt byrjaöi Austurbeltið
< Vonarskarð — Surtsey) að opnast. Möttulstrókurinn er nú undir öskju — Kverkfjallasvæðinu, en allt skurnkerfið hreyfist hægt til
norðvesturs miðað viii hann. Nýjar rannsóknir þykja benda til enn flóknari atburðarásar en sýnd er á myndinni.