Tíminn - 25.01.1976, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Sunnudagur. 25. janúar 1976.
ELDGOS Á MÝVA
ELDGOS og jarð-
skjálftar eru nú mjög
til umræðu, einkan-
lega þeir atburðir,
sem áður hafa orðið i
Þingeyjarsýslum.
Eins og kunnugt er
urðu eldgos á Mý-
vatnsöræfum árið
1875, i Sveinagjá og
viðar, sem og i öskju.
Timinn birtir frásögn
þá af eldsumbrotun-
um á Mývatnsöræf-
um, sem birtist i
Fréttum frá íslandi
árið 1876. Fellt er úr
það, sem segir þar um
Öskjugosið.
Eldgos eru, svo sem kunn-
ugt er, engin ný eða óvenjuleg
tiðindi á íslandi, en þó hafa
þau verið nokkuð strjál á þess-
ari öld. Raunar hefur um
nokkur undanfarin ár orðið
vart við eldsumbrot i norður-
og austurhluta landsins. Þar
til má telja jarðskjálftana i
Húsavík og viðar nyrðra að á-
liðnum vetri 1872, og eldgosiö i
Vatnajökli i byrjun ársins
1873. Sá eldur virðist hafa ver-
ið afarmikill, en með þvi að
hann var svo mjög fjarri
byggðum og gosið bar til um
hávetur, þá varð hann eigi
kannaður, enda gjörði hann
litið tjón, — og hversu mikill
sem hann hefur verið, þá er
fátt sögulegt af honum að
seg ja. U pp frá þvi er þessi eld-
ur hvarf seint i janúarmánuði
1873, og þar til er eldgosið
hófst i janúarmánuði 1875, bar
litið á jaröeldum. 1 ýmsum
sveitum þóttust menn reyndar
stundum sjá eldmistur á lofti
og öskufall á jörð, finna jökul-
fýlu og heyra eldbresti, en eigi
er fullsannað, hvort allar slik-
ar sögur, er hafa borizt i
munnmælum, eru áreiðanleg-
ar. Raunar er eigi óliklegt, að
jarðeldar kunni að hafa verið
uppi við og við einhvers staðar
i óbyggðum, en það þykir
mega telja vist, að engir stór-
eldar hafi uppi verið á þessu
tveggja ára timabili (jan. 1873
til jan. 1875).
Nokkru fyrir jól 1874 fór að
bera á jarðskjálftum viða
norðanlands og austan, en
einkum vestan til i Þingeyjar-
sýsíu, og fóru þeir vaxandi
eftir þvi sem nær leið árslok-
um. Mest bar á jarðskjálftum
þessum til dala og fjalla, en
hvergi urðu þeir jafnmegnir
sem i Möðrudal á Fjöllum og
þar i grennd. Jarðskjálftarnir
voru óviða mjög harðir og eigi
heldur langir, en svo tiðir, að
eigi varð tölu á komið. Þegar
eftir nýár, eða hinn 2. dag
janúarmánaðar, voru mest
brögð að jarðskjálftunum,
voru kippirnir þá svo margir
og harðir og þéttir, að kalla
mátti, að væri einn jarö-
skjálfti allan daginn frá
morgni til kvölds. Skulfu þá
hús og brakaði i hverju tré, en
allt lék á hringli, sem laust var
i húsum. Er svo sagt, að i
Möðrudal og viðar hafi húsum
þá legið við hruni, en eigi er
þess getið að jarðskjálftar
þessir hafi nokkurs staðar
valdið tjóni til muna.
Næsta dag, eða hinn 3. dag
janúarmánaðar, laust eldin-
um upp, skömmu fyrir birt-
ingu um morguninn. Sást hann
úr nokkrum sveitum nyrðra,
einna glöggvast úr Mývatns-
sveit. Þaðan var hann að sjá
litlu austan en i hásuður.
Lagði logann hátt á loft upp,
og allbreiður var hann að sjá,
einkum niður við sjóndeildar-
hringinn. En ekki sást bálið
lengi i það sinn, þvi að ský dró
fyrir. Næstu daga var dimm-
virði á lofti, og sást eigi eldur-
inn, en það vissu menn, að
hann var uppi lengst af, eins
og siðar reyndist. Þegar er
eldurinn var upp kominn, urðu
jarðskjálftarnir vægari, unz
þeir hurfu að mestu um sinn.
Eigi vissu menn gjörla, hvar
eldur þessi mundi vera, en
ýmsir gátu þess til, að hann
mundi vera i Vatnajökli,
nokkru vestar en eldstöðvarn-
ar 1867, eftir stefnunni að
ráða. En bráðum sáu menn af
ýmsum likum, að eldstöðv-
arnar mundu vera norðar en
svo, að þær gætu verið i
Vatnajökli, og bráðum varð
það augljóst, að eldsupptökin
mundu vera einhvers staðar i
Dyngjufjöllum. En til þess að
fá fulla vissu i þessu efni, voru
4 menn gjörðir út úr Mývatns-
sveit tilaðleita að eldsupptök-
unum. Þeir lögðu af stað 15.
dag febrúarmánaðar. Héldu
þeir beina leið suður eftir
endilöngu ódáðahrauni, og
stefndu á Dyngjufjöll hin
syðri. Þeir fengu gott og bjart
veður, og gekk þeim greiðlega
förin. En er þeir voru komnir
hér um bil hálfa leið suður
undir fjöllin, fóru þeir að
heyra drunur miklar, og fundu
megna eldlykt, óx hvort
tveggja þvi meir sem nær dró
fjöllunum, og er þeir komu
lengra suður, sáu þeir glöggt
reykjarmökkinn bera við loft
vestan undir fjöllunum. Eftir
harða sólarhringsgöngu kom-
ust leitarmenn alla leið suður
að Dyngjufjöllum, og fundu
þar eldsupptökin I fjalli þvi, er
Askja heitir.
En nú kom eldur upp á öðr-
um stöðvum, en það var á Mý-
vatnsöræfum, svo nefnist
slétta sú, er liggur á milli Mý-
vatnssveitar að vestan, en
Jökulsár á Fjöllum að austan.
Eldur þessi kom upp 18. dag
febrúarmánaðar. Þann dag
voru menn á ferð austur yfir
öræfin, sáu þeir allt i einu
þjóta upp ákaflega mikinn
reykjarmökk á hægri hönd við
sig, og rétt á eftir sáu þeir eld
gjósa upp á sama stað. Að
kveldi hins sama dags sást
eldur þessi frá Grimsstöðum á
Fjöllum, var þaðan að sjá sem
eldurinn kæmi upp á mörgum
stöðum, en rynni siðan i eitt
mikið bál. Nokkrum dögum
siðar fundu þeir eldsupptökin
vestanvert við gjá þá á öræf-
unum, er nefnd er Sveinagjá.
Þá er þeir komu þangað, var
þar hvergi-eldur uppi, en svo
virtist sem loginn væri nýlega
hættur, þvi að hraun það, er
myndazt hafði við gosið, var á
sumum stöðum ennþá vellandi
heitt. Jón alþingismaður Sig-
urðsson á Gautlöndum, er var
einn i flokki þeirra Mývetn-
inga, er fóru að leita eldstöðv-
anna, lýsir vegsummerkjum
eftir gosið á þessa leið: „Eld-
urinn hefur auðsjáanlega haft
upptök sin á fleiri stöðum, og
myndað marga gýga, suma
stóra en suma litla. Upp úr
sumum gýgunum hefur oltið
hálfstorkið hraun, og myndað
háar borgir eða hraunhryggi
kringum þá. En úr sumum
gýgunum hefur komið bráðin
hraunleðja, sem runnið hefur
áfram og myndað flatt hraun.
Voru allir gýgarnir nú hættir
störfum sfnum, og voru sumir
þeirra tilbyrgðir af hraunvikri
þvi, er oltið hafði aftur ofan i
þá, en sumir voru opnir, og sá
i botnlausar gjárnar i botni
beirra. úr flestum þeirra rauk
enn heit gufa. Stærstu gigarnir
höfðu kastað upp óbræddum
steinum, og voru sumir allt að
þvi manntak að þyngd. Höfðu
þeir eigi komizt nema upp á
gigbarmana, en hinir minni —
samt hraun og vikur — höfðu
kastazt 30 til 40 faðma frá, og
komið niður á sumum stöðum
i snjóinn og brætt hann undan
sér. Ekki sáust nein merki
þess, að aska né leir hefði fylgt
eldgosi þessu. Hraun það, sem
komið hefur úr öllum gigunum
til samans, er allt að hálfri
bæjarleið á lengd, og 3—4
hundruð faðmar á breidd, þar
sem það er breiðast. Það hefur
fyllt upp dæld nokkra, sem
legið hefur skammt frá elds-
upptökunum, og er þvi býsna
þykkt á sumum stöðum. Nú
var hraunið farið að storkna
allt að ofan, en i gegnum
hraunsprungurnar sá viða i
eldinn hvitglóandi undir, og
mun skorpan hafa verið orðin
2—4 feta á þykkt. Var eigi
hættulaust að ganga þar um,
þvi hraunið þoldi illa manns-.
þungann. Skór okkar og sokk-
ar skemmdust einnig af hitan-
um. Á tveim eða þrem stöðum
höfðu myndazt smáborgir úr
bráðinni hraunleðju, holar
innan, og á stærð við 2—4
tunna ilát. Var ein þeirra
minnst, en mjög fögur ásýnd-
um, og liktist hún hinu feg-
ursta og smágjörvasta járn-
steypusmíði. Mundi hún kölluð
kjörgripur, ef hún væri i kon-
ungahöllum.” — Þetta eldgos,
sem hér hefur verið frá sagt,
var hið fyrsta gos á Mývatns-
öræfum, en þar komu fleiri á
eftir og voru flest þeirra meiri
en hið fyrsta.
Að kvöldi hins 10. dags
marzmánaðar kom aftur
eldur upp hér um bil á sömu
stöðvum og eldgosið 18. febr.,
eða litlu norðar. Eldur þessi
sást úr Mývatnssveit þegar
um kvöldið, er hann kom upp,
en daginn eftir var hann hul-
inn af ógurlegum reykjar-
mekki og stórum skýjabólstr-
um. Daginn þar eftir, eða hinn
12., fóru 3 Mývetningar austur
á öræfin að skoða gosið, virtist
eldurinn þá vera nokkuð i rén-
um, en þó var hann enn uppi,
nálægt 700 til 800 föðmum
norðar en hraun það, er komið
hafði úr fyrra gosinu (18.
febr.). Voru þar nú komnir
14—16 eldgigar, stærri og
smærri, i beinni linu frá suðri
til norðurs á hér um bið 200
faðma löngu svæði. Gusu þeir
glóandi hraunleðju hátt á loft
upp með geysilegum hraða og
grenjandi hljóði og hvellum,
en eigi fór gosið þá lengra en
10 faðma frá gigunum. Mátti
sjá merki þess, að gosið hefði
dagana á undan farið miklu
lengra, þvi að hraunmöl úr
gosinu fannst i 300 faðma
fjarska frá gigunum. Annað
merki þess, hve gos þetta hef-
ur verið mikið, var
hraun-malarkambur, 50—60
feta hár, er myndazt hafði
vestanvert við gigana, þar
sem áður var slétta eða jafn-
vel dæld. Allt i kringum gig-
ana hafði hraunflóð runnið, en
mest þó i norður, var það orðið
hér um bil 500 faðmar að
breidd að sunnanverðu, en allt
að mílu að lengd. Jakob bóndi
Hálfdánarson á Grimsstöðum
við Mývatn, er var einn i för-
inni, og skýrt hefur frá gosi
þessu, lýsir hrauninu þannig:
„Skorpið var það og svart sem
önnur hraun, en undir þvi var
að ólga fram og færast út hvit-
glóandi leðja, likust gjalli, svo
var hún brennandi, þegar hún
kom i ljós út úr hraunröðinni,
að við þoldum ekki nema með
mesta hraða að seilast til
hennar með göngustöfunum,
en innan 2 minútna var komin
svört skorpa á þetta.... Yfir
hrauninu lá hvitblá gufa, til að
sjá með hristing, likt þvi sem
vér nefnum landöldu, en sum-
ir nefna tiðbrá, nema hvað
þetta var þeim mun meira, að
fjöll þau, er við blasa hins veg-
ar við hraunið, sýndust sem i
gagnsærri þoku, en svo er gufa
þessi smágjör að við sáum
hana ekki innan 60 faðma fjar-
lægðar, þegar við stóðum við
hraunið. Til að reyna að sjá
sem bezt yfir, gengum við upp
á hraunmalarkambinn norð-
ast, og var þá hvarvetna yfir
hraunið að lita sem i kolagröf,
þegar loginn er i þann veginn
að brjótast upp úr kurlinu”...
A heimleiðinni, þegar myrkt
var orðið, sýndust eldskoðun-
armönnum gosin til að sjá sem
bál, en áður en það hvarf
þeim, var komið upp nýtt gos
norðan til við hraunröðina,
þar höfðu þeir oft um daginn
séð gufukúfa koma og hverfa.
Gos þetta virðist hafa staðið
um nóttina og svo daginn eftir,
og það kvöld sýndist þeim, er
til sáu, það hafa aukizt.
Nú bar litið á gosunum i
nokkra daga, þangað til 18.
marz. Þá um kvöldið i heið-
skiru veðri.litlu fyrir sólsetur,
þutu upp á svipstundu 4 eða 5
reykjarstólpar með litlu milli-
bili, nokkru sunnar en fyrr.
Það var fyrir sunnan allt hag-
lendið á öræfunum suður undir
Ódáðahrauni, i beinni stefnu
milii eldstöðvanna i Dyngju-
fjöllum og eldstöðvanna á Mý-
vatnsöræfum. Þessu gosi
fylgdu dunur miklar og dynk-
ir. „Þegar kvöldaði gjörði
reykurinn þoku- eða skýja-
band fyrir ofan fjallabrúnir,
sem náði yfir 1/4 hluta sjón-
deildarhrings, en uppkomu-
kúfarnir urðu glóandi rauðir
stólpar, var það allmerkileg
sjón”. Næsta dag fóru 2 menn
að skoða þetta gos, komusl
þeir ekki nær þvi en hér um bil
i 150 faðma fjarlægð, þvi að
eigi þótti þeim árennilegt
lengra að fara fyrir óhljóðum,
hita og birtu.
Nú héldu gosin áfram i
nokkra daga, og voru litil hlé á
milli. En eigi voru þau mjög
stórkostleg, þangað til 23.
marz, þá kom upp eldur
nokkru norðar en fyrr, eða rétt
um þjóðveginn, er liggur yfir
öræfin vestan úr Mývatnssveit
og austur i Múlasýslur. Er svo
talið, að þar sem eldur sá kom
upp, séu nær 4 milur vegar að
Reykjahlið, en tæpar 2 milur
að Grimsstöðum á Fjöllum.
Þennan dag kom og eldur upp
miklu viðar þar i grennd, og
svo er sagt, að þá hafi 40eídar
séstuppi, stærri og smærri. —
Það þykir einsætt, að þessi tvö
stórgos, er siðast eru nefnd
(18. og 23. marz), hafi verið
með hinum mestu gosum á ör-
æfunum, en eigi verður hér
sagt gjör frá þeim, með þvi að
nákvæmari skýrslur um þau
eru ekki fyrir hendi....
Nú er þar aftur til að taka,
að eldur hófst að nýju á Mý-
vatnsöræfum. Það var 4. dag
aprilmánaðar um kvöldið.
Eldurinn hafði nú komið upp
suður og austur af fjalli þvi, er
Búrfell heitir, milli þess og
Jökulsár. Annan dag eftir fóru
nokkrir menn að skoða eldinn.
Á leiðinni þangað heyrðu þeir
duhur svo miklar og þungar,
að þeim þótti likast þvi, sem
margir stórfossar steyptust af
fjallsbrún fram. Þá er þeir
komu á eldstöðvarnar, sáu
þeir, að eldurinn kom upp úr 3
hraunborgum, er voru hver
suður af annarri, og hafði eld-
urinn hlaðið þær utan um sig
af jafnsléttu. 50 til 80 faðma
vestur af borgum þessum
hafði við eldsumbrotin mynd-
azt jarðsprunga mikil, og land
þar sokkið hér um bil 3 mann-
hæðir, hallaðist hið sokkna
land upp á við til austurs. Um
kvos þessa hafði eldhraunið
runrrið suður og austur af
borgunum, en nú er þessir
menn voru á ferðinni, rann
það til suðurs og vesturs, og
sáu þeir, hvernig eldstraum-
urinn þokaðist áfram. Af eld-
borgunum var sú hin nyrzta
stærst, og varaflöng að lögun.
í henni voru eldgigarnir svo
margir og þéttir, að eldarnir
upp úr þeim sýndust sem eitt
bál á 300 faðma löngum spöl.
Einn af ferðamönnum þeim,
er gos þetta skoðuðu, segir svo
frá, að eldstöplar hafi staðið
jafnt og þétt upp úr borginni,
og að sjóðandi hraunið hafi
spýtzt hér um bil 200—300 fet i
loft upp i samanhangandi
stöpli, likt og þá er hver gýs.
Gosinu lýsir hann þannig:
„Toppurinn á stöplinum
breiðist út og fellur niður i
smápörtum eins og dropar úr
vatnsgosi, og dökknuðu þeir
jafnharðan og þeir losnuðu við
stöpulinn og klofnuðu i marga
parta, og sprungu æ meir og
meir, eftir þvi sem þeir kóln-
uðu, en þó voru þeir svo
bráðnir, er þeir komu niður á
barminn, að úr þeim skvettist
eða þeir flöttustút likt og vatni
hefði verið skvett”. Slika eld-
stöpla sáu þeir marga koma
upp úr eldborginni, helzt til
endanna, og gátu þeir stund-
um talið milli 20 og 30.' Bláa
gufu lagði upp af gosi þessu,
varð hún þvi þynnri og ljós-
leitari sem ofar dró, en svo
var mikið afl i henni, að hana
lagði beint i loft upp mörg
hundruð faðma, þótt hvass
vindur væri. Miklar dunur
voru niðri i borginni af hinum
vellanda eldi, en stundum
heyrðust hveilir svo miklir,
sem skotið væri af fallbyssum.
Likt var gosið i hinum syðri
borgunum, en nokkru minna.
Að kvöldi hins 8. dags
aprilm. og fyrra hluta nætur
bar mikið á eldgangi nálægt
hinum sömu stöðvum. Lagði
eldrauðan bjarma hátt á loft
upp, og úr vestursveitum var
útsýni til austurloftsins hið
skrautlegasta, og með fjöl-
breyttum litum eftir skýjalög-
um. Sást þá eldurinn viðs veg-
ar um Norðurland, og var viða
bjart i húsum inni sem af