Tíminn - 25.01.1976, Blaðsíða 13

Sunnudagur. 25. janúar 1976.
TÍMINN
13
NSORÆFUM 1875
tunglsljósi. Þótt það kvöld
bæri einna mest á eldinum, þá
ætla menn það eigi hafa komið
af þvi, að eldur væri þá uppi i
mesta lagi, heldur af þvi, að
loftslagi var svo háttaö, að
skýin á austurloftinu fyrir
austan eldinn köstuðu eld-
bjarmanum til baka vestur
yfir sveitir.
Hinn 10. april kom enn eldur
upp nálægt þeim stöðvum, er
eldarnir höfðu komið upp 18.
febrúar og 10. marz. Sá eldur
var allmikill, en hann datt
snögglega niður næsta dag, og
lá niðri nokkra daga, þar til
hann aftur kom upp á sama
stað20. april. Þá voru eldsum-
brotin og dunurnar meiri að
heyra en nokkru sinni fyrr. A
fyrsta sumardag fóru 4 menn
að skoða það, er hér hafði
gerzt, og var það eigi lftið. Þar
sem áður höfðu verið fagrar,
grasi grónar sléttur, var nú að
sjá hrikalegur fjallshryggur,
með mörgum eldgigum. t
þremur þeirra voru dunur
fjarskalegar og hvellir miklir
á milli, hristist jörðin svo sem
allt ætlaði um koll að keyra.
Gigarnir spúðu i sifellu bæði
grjóti og gjalli hátt i lpft upp.
Stærstusteinarnir voru 45 sek-
úndur á niðurleiðinni, en gjall-
ið og sindrið fór svo hátt, að á-
horfendur misstu sjónar á þvi,
þar til er það kom aftur niður
langar leiðir þaðan eins og
hriðardrifa. Hvitglóandi eldá
rann vestur úr gigunum og
hefur mönnum svo sagzt frá,
að voðalegt hefði verið, að sjá
hana vella og heyra hana
grenja á jafnfögru landi. Þetta
eldgos stóð i 4 daga, eða til 24.
april. Þá datt það niður aftur,
og upp frá þvi var lengi kyrrt
þar á öræfunum.
Mikil vegsummerki voru
orðin á öræfunum eftir öll
þessi gos og eldsumrót.
Hraunið, sem myndazt hafði,
var talið hátt á 3. milu að
lengd, en misbreitt, þar sem
það var breiðast, var það yfir
1000 faðma, en þar sem það
var mjóst, nálægt 500 faðma.
Mjög var hraunið kömbótt, ó-
slétt og laust i sér, svo að ill-
fært var yfir það bæði mönn-
um og skepnum. Yfir að lita
var hraunið hvitflekkótt, sem
virtist vera af gufu, er lá yfir
þvi, en sums staðar var
brennisteinslitur á. Upp úr
hrauninu stóðu viða eldborgir,
eins og smáfell i stórum þyrp-
ingum. Voru þær skeifumynd-
aðar, og að þvi leyti ólikar hin-
um fomu eldborgum i Mý-
vatnshrauni, sem eru eins og
kollótt fell eða hólar með skál i
miðju. Þá höfðu og viða i hinu
nýja hrauni myndazt gjár,
jarðföll og sprungur, höfðu
sumar þeirra horfið aftur und-
ir hraunið, en sumar stóðu
eftir, voru þær sums staðar 3
álna breiðar, en sums staðar
hafði jörð sigið öðrum megin
við sprungurnar, og þannig
myndazt gjáveggir, fullar 2
mannhæðir. Þannig voru hin
helztu vegsummerki eftir eld-
ganginn á öræfunum um vet-
urinn og vorið, en siðar varð
þó enn nokkur breyting á, þvi
að eigi var eldsumbrotum þar
enn með öllu lokið.
Eftir öll þau umbrot og
býsn, sem hér hefur verið sagt
frá að framan, varð nú langt
hlé, svo að hvergi urðu menn
elda varir. 1. og 2. júli sögðu
.rnenn aftur kominn upp eld á
Mývatnsöræfum, nokkru aust-
ar en á hinum fyrri stöðvum,
en sú sögn var siðar borin aft-
ur, og virðist eigi mikið hafa
kveðið að þeim eldgangi. Nú
leið og beið enn nokkra hrið,
þangað til hinn 15. dag ágúst-
mánaðar. Þá kom enn upp
stóreldur á Mývatnsöræfum,
og er hann talinn mestur allra
þeirra elda, er þar höfðu verið
uppi. Milli dagmála og hádeg-
is þann dag fannst á Grims-
stöðum á Fjöllum snöggur
kippur af jarðskjálfta, og þvi
nær i sömu svipan sáu menn
viðs vegar úr sveitum nyrðra
mikla reykjarstróka þjóta upp
af Mývatnsöræfum, og að þvi
tjöld i loftinu, en jörðin, sem
við stóðum á, og klettarnir i
kring hristust sem á þræði
léku. Þvi næst vallt hraunflóð
ofan af norðurbarmi gigsins,
en hinn hái eldstólpi hvarf, og
tómir steinar og sindur flaug
nú upp úr gjánni. Þetta grjót-
gos breytti ýmislega lagi og
stærð, stundum liktist það bý-
flugnasveim að sjá innan i
reyknum, vart hærra en 100
fet yfir gignum, en stundum
skaut upp heljarmiklum strók
með skothörðu kasti, meðan
brast við og gnast i grjótmöl-
inni, er hún dundi út um loftið.
Þá kom stundarhlé, en er
minnst varði, kom hvellur
hraunglóð mikil. Upp úr hinni
nýju keilu stóð nú þykkur
stólpi rauðglóandi, en gegnum
allar glúfur á hliðunum skein i
logandi glóðir, svo bjartar, að
keilan sýndist öll eldi vafin.
Við norðurrætur eldgigsins
var m inni gfgur, og annar litlu
norðar upp úr sjálfu hrauninu.
Niðri i þessum gigum heyrðist
mikið brak og brestir við og
við, en upp úr þeim lagði
bjarta loga, og hraunflóð mik-
ið vall úr þeim yfir sandana
þarikring.Nóttvarkomin, þá
er þeir Watts hurfu aftur frá
eldunum til tjalds sins, og tók
Watts þá að skilnaði glóandi
hraunmola og kveikti með
Austan Námaskarðs — þar skiptast á hraunflákar og meira og minna gróið land.
búnu eldgos mikið á hinum
sömu stöðvum, sem gosin
höfðu verið um vorið. Watts
jöklafari var þá staddur á
Stóruvöllum i Bárðardal, og er
hann sá, hvað gjörðist, brá
hann skjótt við og lagði af stað
til að skoða gosið, en varð
veðurtepptur einn dag. Hinn
17. ágúst lagði hann austur á
öræfin við annan mann. Þegar
þar var komið, sáu þeir 20
reykjarstróka i sömu linu. Við
norðurenda þeirra voru 2 þétt-
ar þyrpingar af svörtum hól-
um. Upp úr syðsta hólnum
stóðu 2 svartir reykjarstöplar,
en þeir kæfðust aftur niður af
veðri og þykku vikurmistri, er
lá yfir hrauninu. 1 norðan-
verðum hólaklasanum gaus
upp strókur miklu meiri, þar
var aðalgigurinn, og spýtti
hannupp úr sérgrjóti, ösku og
mistri. Stóð svo nokkra stund,
en þá herti aftur á gosinu, og
lýsir Watts þeim atburðum
þannig: „Skyndilega heyrðist
vobrestur mikill, og allt varð i
ljósum loga i kringum giginn,
skot reið eftir skot, en logandi
björg flugu i loft upp og hurfu
okkur upp i hin þykku gufu-
mikill, rifnaði þá norðurhlið
hraunketilsins, og vall þar
fram hvitglóandi hraunflóð,
sem ólgaði og steyptist eins og
fossfall niður yfir hið dökkva
hraun frá i vor, fylgdi flóðinu
þýkk svæla og smellir og
brestir, en björg og steinar
brustu og sundurleystust, og
loks varð flóðið að ljósrauðri,
seigri eldleðju, sem fyllti
gjótur eldra hraunsins, og
myndaði palla, sem lýstu fyrst
um stund, en sortnuðu smám
saman og hurfu niður i hraun-
ið”. Að miðaftan var rokkið,
svo var eldmóðan mikil, en
kringum gosið sjálft var bjart
af eldinum. Fóru þeir Watts
þá svo nærri gosinu sem fært
var fyrir hita og hás'ka, og lit-
uðust um. Gosið hafði komið
upp úr svörtum hraunborgum,
er allar til samans mynduðu
óreglulega keilu. 1 keilu þess-
ari hafði í fyrri gosunum opn-
azt mikill gigur, en norður-
barmur hans sprungið frá við
gosin. Upp úr miðri skál þess
gigs stóð aftur önnur keila, og
það var hún, er nú var að
gjósa. Norðurbrúnin var hér
einnig brostin, og vall þar út
— Ljósmynd Tlminn —GE
honum i tóbakspipu sinni. Frá
tjaldinu horfðu þeir enn lengi
á eldana. Logaði upp úr gigun-
um alla nóttina, en niðri fyrir
dundi og drundi með voðaleg-
um gný og ógnarbraki. Um
morguninn eftir kannaði
Watts aftur hinar rjúkandi
hraunborgir. Hafði aðalgos-
borgin hækkað hér um bil um
50 til 60 fet um nóttina, en þá
var gosið i rénun. Fyrir sunn-
an aðalborgina voru nú komn-
ir 3 gigir, gusu 2 þeirra þéttum
reyk, en upp úr einum þeirra
lagði ljósgula brennisteins-
gufu. Meðfram endilangri gjá
þeirri hinni miklu, er myndazt
hafði i fyrri gosunum, stóðu
hér og hvar hraunborgir mis-
stórar, og rauk meira og
minna úr þeim öllum, en mest
úr þeirri mestu. Dæld mikil, er
sums staðar var meira en hálf
mila að breidd, hafði myndazt
umhverfis gjárnar og borg:
irnar, og djúpar sprungur
voru viða um sandana, snertu
þær allar eins og hraunlinan
sjálf, en dýpkuðu og vikkuðu
eftir þvi sem nær dró dældinni,
og er að henni kom, hurfu þær
allar i eitt óskapnaðarumrót.
Upp úr öllum þessum sprung-
um hafði gosið, og enduðu þær
allar i mörgum smárifum, er
voru hvitar um barmana af
brennisteini. Ekki gat Watts
kannað gosið og vegsummerk-
in eftir það eins nákvæmlega
og hann vildi sökum hitans og
goslofts þess, er lagði upp úr
hrauninu mörg hundruð fet frá
aðalgosinu.
Þetta gos, sem hér hefur
verið frá sagt, var hið mesta
og siðasta stórgos á Mývatns-
öræfum. Úr öllum gosunum á
öræfunum hafði komið hraun-
gýti, sindurog aska, en enginn
reglulegur vikur. Þar á móti
hafði úr Dyngjufjallagosinu
mestmegnis komið vikur og
vikuraska, og jafnframt
vatnsflóð nokkuð. En þó að
þessi mismunur hafi verið á
gosunum, er eigi óliklegt, að
þau kunni eigi að siður að hafa
staðið í einhverju sambandi
hvort við annað, og ein eldæð
hafi legið i jörðu niðri milli
hvorra tveggja aðaleldstöðv-
anna, allt sunnan úr Dyngju-
fjöllum og norður á Mývatns-
öræfi. Á hvorugum stöðunum
komu stóreldar upp eftir
þetta, eða frá miðjum ágúst-
mánuði og allt til ársloka. Á
siðasta sumardag kom þó enn
eldur talsverður úpp á Mý-
vatnsöræfum, en datt snögg-
lega niður aftur. Lengi sást
eftir það rjúka á báðum aðal-
eldstöðvunum við og við, og
þaðþótti mönnum auðsætt, að
ekki mundi eldurinn vera
v slokknaður um árslokin.
Þá er að geta um tjón það,
er leiddi af gosum þessum. —
Tjón það, er leiddi af gosunum
á Mývatnsöræfum, var furð-
anlega litið, eða að minnsta
kosti miklu minna en við mátti
búast, svo nærri sem eldstöðv-
arnar voru mannabyggðum.
Þess er áður getið, að eld-
hraunið rann yfir þjóðveg
þann, er liggur yfir öræfin.
Þetta olli þvi, að þjóðveginn
varð að færa norður fyrir
hrauntaglið, en það er eigi
mjög langur spölur, og varð
þvi krókurinn á leiðinni ekki
mikill. Meira tjón gjörði
hraunflóðið með þvi að spilla
afréttarlöndum Mývetninga.
Á svæði þvi, er hraunið rann
yfir, voru hagleysur að sunn-
anverðu, en undir þvi norðan-
'erðu varð gott beitarland.
iðar skemmdist og afréttur,
:i þar sem hraunið sjálft
igðist yfir, þvi að nokkuð af
æaunmölinni þeyttist langar
eiðir, og kom niður sums
úaðará góð haglendi. Þá voru
)g hættur miklar búnar fénaði
nanna, er gengur þar um ör-
æfin, af sprungum þeim og
jarðföllum, er myndazt höfðu i
hrauninu og þar i kring, en tal-
in er það bót i máli, að gjár
þessar séu viða svo óárenni-
legar, einkum i hrauninu
sjálfu, að engin skepna leggi
sjálfráð út á þær á auðri jörð,
en meiri hættuvon er aftur á
vetrardag, þá er snjór liggur
yfir. Eigi hefur þó heyrzt get-
ið, að af þessu hafi leitt fjár-
tjón til muna. Það má telja
allmerkilegt, og furðanlega
hlifð. að ekkert manntjón varð
af gosum þessum, svo djarft
sem margir fóru, er þeir voru
að skoða gosin, þvi að það bar
nokkrum sinnum til, að þar
sem menn höfðu staðið um
stund, og þótzt óhultir, brast
jörðin rétt á eftir sundur eða
seig niður, eða eldur kom þar
upp, og hraunflóð vall yfir.
'