Tíminn - 30.01.1976, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Föstudagur 30. janúar 1976.
TRÚNAÐUR VID VINDINN
Guðlaugur Arason:
VINDUR, VINDUR
VINUR MINN.
Iðunn. Reykiavik 1975.
231 bls.
Þetta er fyrsta skáldsaga
ungs höfundar. Hún er fyrstu
persónu frásögn ungs manns
sem býr einn með aldraðri
frænku sinni. Sögusviðið er
sjávarþorp. Maður þessi sem
Eingill (■!) nefnist starfar i
beinaverksmiðju, ekur þar hjól-
börum daginn langan með
beinum sem fara ,,siðan inni ó-
kunna heiminn beinustu leið til
heitu landanna þarsem börnin
eru svört með hvit augu og stór-
an maga”. Vitneskjan um þetta
gefur starfinu gildi i augum
Eingils, en annars hefur hann
næsta litil tengsl við samfélagið
i kringum sig. Hann fer einför-
um, les bækur bókasafnsins
eftir stafrófsröð og gerir vind-
inn að trúnaðarvini sinum. Hon-
um er sagan sögð i niu stilabók-
um.
Sögumaður hefur orðið ungur
fyrir þeirri reynslu við dauða
móður sinnar, að siðan er hann
ekki heill á geði. Hann getur
ekki komizt i samband við ann-
að fólk en unir sér bezt i fjörunni
þar sem hann býr sér til jarð-
hús. Þegar fram i sækir verður
samfélagið ágengara og Eingill
sjálfur leitást við að brjóta af
sér skelina. Um sinn hefur hann
mest samskipti við freka og
hræsnisfulla hreppstjórafrú og
dóttur hennar, unga skáldkonu,
sem hann dregst að og sýnir inn
i helgidóm sinn, jarðhúsið. Um
það er lýkur kemur reyndar upp
úr dúrnum að þau eru hálfsyst-
kin!
1 seinni hluta sögunnar ber
það við aðEingillgengur fram á
sjórekið lik ifjörunni: „Köldum
svitasló útum mig. Þetta hlaut
að vera útlendingur. Ég óskaði
Thor Vilhjálmsson:
FUGl.ASKOTTtS. Útgefandi:
tsafoldarprentsmiðja hf.
Reykjavik 1975. 252. bls.
t umræðum um þessa nýju
bók var henni iðulega likt við
Foldu, þrjár „skýrslur” Thors
frá 1972. Vist er sitthvað likt
með þessum verkum, en
Fluglaskottis minnir einnig
mjög á fyrri skáldrit Thors tvö,
Fljótt, fljótt, sagði fuglinn
(1968) og Óp bjöllunnar (1970).
Samhengið i öllum ritum Thors
Vilhjálmssonar er raunar aug-
ljóst. Fram til þessa hefur hann
að likindum notið almennari
vinsælda fyrir ferðaþætti sina
en skáldverk. En þeirra beztar
undirtektir hlaut Folda: hún
flytur einnig „ferðasögur”, og
sama er að segja um þessa nýju
bók.
Fuglaskottis og Folda eiga
sameiginlega episka grind eða
uppistöðu: Islendingar á ferða-
lagi erlendis íþað á reyndar
ekki við fyrstu skýrslu Foldu)
En þar sem skopið setur mestan
svip á Foldu, er F'uglaskottis
þegar alls er gætt alvarlegra
verk, enda þótt skopfærslu sé
einnig beitt, einkum i lýsingu
Ármanns, sem verður að teljast
aðalpersónan. Innviðir verksins
eru með nokkuð öðrum hætti
eins og siðar mun að vikið. Og
það er vert að hafa i huga að
hinn episki „raunsæilegi” frá-
sagnarháttur bókarinnar er að-
eins lausleg uppistaða hennar
eða útlinur. 1 Fuglaskottis er
likt og áður i bókum Thors
stunduð fjölbreytileg mynda-
sýning, og þar er margt talað
(eintöl væri frekar að nefna en
samræður þótt fólk tali hvert við
annað) og skirskotað i ýmsar
áttir til sögu og samtiðar, listar
og stjórnmála að hætti höfund-
ar. Sjálf atburðarásin verður
býsna hæg og skiptir reyndar
minnstu máli. Af þeim sökum er
Fuglaskottis engan veginn jafn-
aðgengilegt verk og Folda og i-
burðarmeira. Að þessu ieyti
likist sagan fremur hinum
tveim bókunum sem að ofan
voru nefndar.
Fuglaskottis gerist i Suður-
löndum eins og fleiri bækur
höfundarins, sviðið er Italia,
þött aldrei sé það nefnt. Sögu-
þess heitt og innilega að þetta
væri útlendingur sem einginn
þekkti. Hvergi ætti heima. Ætti
eingan að. Hétiekki neitt. Ég
hefði viljað gefa allt mitt tilað fá
sönnun fyrirþvi.aðhonum hefði
skolað hér upp af hreinni tilvilj-
un og myndi skola aftur út af
sömu tilviljuninni. 1 trausti
þessa stakk ég höndunum undir
likamann og snéri honum á bak-
ið”.
En maðurinn reynist vera
vinnufélagi Eingils, verkamað-
urinn Óli rauði. Eingill ber Sól-
eyju dóttur hans tiðindin og
verður þetta til þess að hann
veitir henni riflega fjárhagsað-
stoð, enda hafði hann ekki nein
not fyrir kaup sitt i beinaverk
smiðjunni! Um sögulok eru þau
tekin að búa saman, en sam-
band Eingils við vindinn verður
til að torvelda það. Virðist Eing-
ill hafa i hyggju að hverfa frá
öllu saman, en saga hans gæti
byrjað að nýju með litlum
dreng, bróður Sóleyjar, sem
hænzt hefur að Eingli.
Eins og sjá er sitthvað býsna
reyfaralegt i þessum söguþræði.
Þjóðfélagsmynd sögunnar er
næsta kunnugleg, jafnvel furðu-
gamaldags. Embættismenn
þorpsins eru allir spilltir hræsn-
arar. Sýnu verstur er prestur-
inn, ágirnd og fláræði holdi
klætt, likt og gerðist i sögum um
aldamót þar sem „prestar voru
skitmenni samkvæmt fastri
reglu”, eins og Halldór Laxness
hefur skýrt frá i bernskuminn-
ingum sinum. Og læknirinn
verður að opinbera
mannvonzku sina, hann getur
ekki unnt gamalli konu þess að
timinn er sólarhringur á undan
Allra heilagra messu. Segir hér
af fjórum Islendingum, tveim
körlum og tveim konum. Mest
fer fyrir Ármanni, glaðbeittum
burgeis á „heimspólitiskri
kynnisferð”. Bernódus er lista-
maður, kannski næst þvi að
vera málsvari höfundar. Ár-
mann er til þess kominn meðal
annars að taka heim með sér
barn Alfeu Magnhildar. Hin
konan nefnist Þjóðbjörg. Sagan
skiptist i tvo hluta. „1 fyrri hluta
bókarinnar er mikið um það
fjallað hvernig þetta fólk orkar
hvað á annað”, sagði Thor i
blaðaviðtali, ,,en i seinni hlutan-
um er meira um kynni þess af
erlendu fólki og þá langar mig
til að vita hvað getur komið upp
i þeim kynnum.” (Þjóðviljinn
30. nóv. 1975)
Thor segir einnig að hann hafi
haft mjög gaman af að skrifa
bókina. Og það leynir sér ekki.
Myndir og likingar þyrlast óaf-
látanlega fyrir augu lesandans,
oft skemmtilegar ogskarpar, en
stundum lika of langsóttar og
sviðsetning höfundarins verður
býsna áberandi. Það var talið
mikið vandamál skáldsagna-
höfunda eitt sinn (og er kannski
enn) hvernig þeir ættu að
byggja sögumanninum út úr
verkinu, eða öllu heldur fela ná-
vist hans. Þetta virðist ekki
striða á Thor. Hann gerir ekkert
til að leyna sjálfum sér. Sjálfur
frásagnarhátturinn með sinni
stöðugu myndasmiði er viðs
fjarri þvi sem almennt er kennt
við raunsæilega sagnagerð.
Verk Thots eru jafnan mjög
huglæg i eiginlegri merkingu,
þrátt fyrir að höfundurinn sé
jafnútsmoginn og raun ber vitni
að bregða upp svipmyndum.
Þetta veldur spennu i bókunum,
tilfinningalegri streitu sem get-
ur orkað sterkt á lesandann, en
jafnframt gert honum erfiðara
fyrir að nálgast verkið, krafizt
meira af honum en hann er
reiðubúinn að leggja fram, að
deyja ífriði. Hinu rauða verka-
mannsheimili er á hinn bóginn
lýst eins og gerðist á kreppuár-
unum. En það sem einkum
bendir til nútimans er svall
veizla mikil sem haldin er
heima hjá skáldkonunni. Þar
eru saman komnir allmargir
hippar sem dýrka Frey af mikl-
um móði. Þannig verða ýmsar
Guðlaugur Arason.
allkátlegar timaskekkjur i sög-
unni.
Af þessu má auðvitað draga
þá ályktun að Guðlaugur Ara-
son hafi ekki vald á efniviði sin-
um, og er slikt naumast tiltöku-
mál um byrjanda. Ekki þarf
heldur að undrast að þjóðfélags-
skilningur hans sé yfirleitt
næsta einfaldur og barnalegur.
Enda er annað sem meira máli
skiptir i sögunni og gefur henni
gildi sem yfirskyggir barna-
skapinn.
Sjálislýsing Eingils er liftaug
verksins. Vist er hún endurtekn-
minnsta kosti i fyrstu lotu.
Sem dæmi um frásagnarhátt-
inn má taka nokkrar linur við
upphaffyrsta kafla siðari hluta
sögunnar:
„Vatnsbunan stóð úr gapandi
fiski varaþykkum með syfjuleg-
anaugnasvip ogþung augnalok,
og sperrta ugga eins og hann
kitlaði af þvi að nakin gyðja i
vatnsfallinu hé!t honum að stór-
um brjóstum sinumi hún
Thor Vilhjálmsson.
eggjaði þau kannski með svöl-
um bronsfiskinum breiðum og
kúptum og dálitið flirulegum, en
hennar svipur var ættaður frá
flæmska málaranum Jan van
Eyck hvernig sem þvi vék við i
þessuheita framandi umhverfi
fjarri höfn og
kramara þrifnaði”.
Við sjáum hér dæmi um þá
„kvikmyndatækni” sem Thor
beitir og alkunn er en um leið
vitum við vel af þeim sem er á
bak við augað. Honum nægir
ekki að lýsa þvi sem ber fyrir
sjónir, heldur verður hann
einnig að bera það saman við
annað með persónulegri skir-
skotun. Ætli það segi mörgum
lesendum mikið, þótt nefndur sé
þessi flæmski málari? En
auðvitað geta menn farið til og
skoðað myndirhans, og kannski
ingasöm úr hófi fram. Yfirleitt
hefði sagan batnað við verulega
styttingu. En samt heldur hún
lesandanum föstum og það staf-
ar af þvi að frásagnargáfa Guð-
laugs Arasonar er ótviræð. 1
lýsingum sinum á þessum und-
arlega einfara gæðir hann sög-
una einlægri tilfinningu. Höf-
undur sem býr yfir þeim upp-
runalegu eiginleikum sem hér
koma fram, getur náð góðum
árangri með þjálfun og sjálfs-
aga.
Rammi bókarinnar eru „sam-
ræður” Eingils við vindinn. Á
þessu heldur höfundur af
smekkvisi. Og einangrun Eing-
ils lýsir hann af furðu miklu ör-
yggi. Það er til að mynda trú-
verðugt hversu athöfn á borð við
þá að kaupa stilabækur kostar
þennan mann mikla áreynslu.
Og einstökum atriðum er vel
lýst: fjöruferðum hans, hvernig
hann grefur sér jarðhús, hvern-
ig hann berst við veðrið á leið til
Sóleyjar að bera henni andláts-
fregn föður hennar, líðan hans
við jarðarför Óla. Þannig
verður Eingill sjálfur lifandi
persóna þótt það samfélag sem
hann hrærist i sé á marga lund
klaufaleg smið. Að visu ekki
djúp persóna eða margbrotin,
en lifandi eigi að siður.
Það er oft gaman að fylgjast
með þvi hvernig höfundar sem
bersýnilega aðhyllast ,,rót-
tæka” þjóðfélagsafstöðu koma
upp um rómantiskar tilhneig-
ingar sinar og einstaklings-
hyggju. Svo er um Guðlaug Ara-
son. Ljóst er að hann vill mála
fulltrúa hinnar vondu yfirstétt-'
ar og embættismannaaðals sem
brennur
er það ætlunin með þessu.
Annars er mikill leikur i
höfundinum og hann hefur
gaman af áð brjóta virðuleg
munstur bókmenntafræðanna.
einkum þannig að lesandinn er
minntur á þann sem á pennan-
um heldur. Skemmmtilegasta
dæmi þess er að finna i fimmta
kafla siðari hluta. Bernódus
skoðar sig um:
,,A borðinu var stór IMB-rit-
vél og nokkur blöð i henni, hann
las ekki þann texta fyrr en
seinna svo hann verður ekki
skráður fyrr en nokkru aftar.”
Þannig má viða i þessari bók
finna ýmislegt sem er fróðlegt
til athugunar þeim sem vilja
gaumgæfa formlega sam-
setningu bókmenntatexta. En
þessi aðferð Thors er svo per-
sónuleg að varla mun öðrum
höfundum hent að likja eftir
henni.
Að ofan var minnzt á spennu
textans. Hún er meðal annars
fólgin i hinni öru hrynjandi
stilsins sem knýr lesandann til
að lesa hratt, en jafnframt er
textinn svo hlaðinn myndum og
tilvisunum að heita má
ógjörningur að festa hendur á
þvi öllu nema staldrað sé oft við
Þetta getur reynt nokkuð á
þolinmæði lesandans og gerir
honum erfitt að ná saman heild-
armynd i huga sér. En ef til vill
er ástæðulaust að fást mjög um
hana.
Thor Vilhjálmsson heyrir til
þeirri skáldakynslóð, sem
mótaðist i lok styrjaldar og
upphafi kalda striðsins. Það
setur óafmáanlegt mark á þessi
skáld, bækur Thors með gleggri
hætti en annarra prósahöfunda.
Einhverskonar örvæntingarfull
barátta við tómleikann i greip
dauðans virðist mér vera
inntak margra verka hans,
einnig Fuglaskottiss. Fólk
bókarinnar eru lifsþreyttir
borgarar.sem reyna að fóta sig
i heimi sem þeir hafa ekkert
vald á. Þeir hugga sig við list og
dekkstum litum. Samfélags-
gagnrýni sýnist vera honum á-
hugamál. En jafnframt bregður
hann upp, af greinilegri samúð,
mynd af utangarðsmanni sem
helztvill ekkertsækja til samfé-
lagsins. Hann og vindurinn eru
sammála um að maður sem
ekki fellur inn i umhverfi sitt
eigi að „fá að lifa i friði i sinum
eigin heimi”. Umhverfið gerir
honum það ókleift. En þetta við-
horf, að einstaklingurinn skuli
fá að lifa afskiptalaus af öðrum,
er vitanlega öldungis andfélags-
legt. Um það breytir engu þótt
Eingill gleðjist i hjarta sinu
vegna þess að beinin sem hann
ekur fara til svangra barna i' Af-
riku.
Hin bölsýna niðurstaða sög-
unnar virðistsú að trúnaður við
náttúruna og sjálfan sig geti
ekki farið saman við þátttöku i
samfélaginu eins og það er.
Milli þessa verða árekstrar þar
sem einstaklingurinn fer
halloka. Eingill verður að velja
milli vindsins og Sóleyjar. Og
hann velur að fórna vindinum
aleigu sinni, sjálfum sér. Ann-
ars staðar á hann sér ekki lifs
von. Og sá mannskilningur sem
kemur fram i lýsingu sögunnar
á Eingli og sálarlifi hans er
hvorki barnalegur né grunnfær.
Sagan býr yfir heilum kjarna.
Frumsmiðar ungra höfundar
eru jafnan gallaðar, en ann-
markar þeirra mis
misjafnlega illkynjaðir. Ég held
að gallarnir á þessari fyrstu
sögu Guðlaugs Arasonar séu
góðrar ættar. Þeir eru eðlilegir
fylgifiskar ónógrar reynslu og
þekkingar höfundarins og geta
hæglega horfið þegar honum
vex fiskur um hrygg.
Og kostir sögunnar eru greini-
legir. Þess vegna hygg ég að nú
sé til þess meiri ástæða en oft
áður að vænta góðra verka frá
ungum höfundi. Framvegis
verður tekið eftir þvi sem
kemur frá hendi hans.
Gunnár Stefánsson.
hámenningu, skelfast eyðingar-
öflin og glundroðann, en fólkið
er þess með öllu vanmegnugt að
smiða sér örlög sin sjálft. Þessu
lýsir kona nokkur sem á orða-
stað við Bernódus i seinni hluta
bókarinnar: ,,Þó talað væri um
byltinguna, þá yrði hún varla á
morgun og ekki daginn eftir
morgundaginn, hvað þá að
maður legöi sjálfan sig i lima i
dag. Hún var einhverntima
langt i burtu og gerði enga kröfu
til þin, þessa manns m'eð þreytu
kynstofnsins, ættardofann sem
bannár athöfn og býður velværu
i munaði meðan heimurinn
brennur. I fagurfræðilegum
munaði með skarpleg-
um orðræðum og hugmynda-
samanburði sem engum
þjónar. 011 þessi fágun og
þekking, hverjum gagnar það? ”
1 bókarlok grillir þó i ein-
hverja von um að losna úr vita-
hring tómleikans. Bernódus
segir að kannski ættu þau ,,að
tala um mikilvægari málefni.
Kannski tala minna segja
meira. Við ættum að tala um,
hvernig bjarga mætti mann-
kyninu... Við ættum að tala um
sósialismann, og hvernig væri
hægt að gera hann mannúðleg-
an og láta hann þjóna fólki...”
Þetta væru vitaskuld brýn
viðfangsefni, en á þeim er ekki
tekið i þessari bók. Hér er
staðnæmzt við itarlega uppmál-
un tómleikans. Bækur Thors
Vilhjálmssonar eru i eðli sinu
ljóðrænar. 011 áherzla hvilir á
viðbrögðum einstaklingsins,
tilfinningum hans gagnvart um-
heiminum. Samfélagshyggja er
fjarri höfundinum eins og
öðrum módernistum.
A siðari árum hefur i kjölfar
vaxandi þjóðfélagsgagnrýni
komið fram i skáldskap veru-
legt andóf gegn hinum
„borga rale gu ” viðhorfum
módernista. Þess höfum við séð
merki i bókmenntum okkar. En
hver sem framvindan verður
hyggégaðrit Thors Vilhjálms-
sonar muni jafnan skipa sér-
stakt rúm i islenzkum prósa-
skáldskap. Fuglaskottis bætir
reyndar litiu við þá mynd, sem
við áttum fyrir af höfundinum.
En bókin er nýtt sýnishom af
lifsskilningi hans og rittækni.
Gunnar Stefánsson.
AAedan heimurinn