Tíminn - 04.05.1976, Blaðsíða 13

Tíminn - 04.05.1976, Blaðsíða 13
12 TÍMINN Þriðjudagur 4. maí 1976. Þriðjudagur 4. maí 1976. TÍMINN 13 útbreiddir alls staðar þar sem hreinlæti er ábótavant. And- stætt ýmsum snýkjudýrasjúk- dómum, sem berast með skor- dýrum eða ormum, eru þessir sjúkdómar vlðar en I hitabelt- inu. Þeir sjúkdómar, sem ber- ast með loftinu, svo sem inflú- ensa og berklar, hafa góð skil- yrði til aö ná sér niöri i yfirfull- um skúraborgunum. Og önnur veikindi, svo sem holdsveiki geta breiðzt út, vegna þess hve samneyti fólks er náið i þessum braggahverfum. Stundum verður þaö aðeins til hins verra, þegar reynt er að koma á vissum grundvallar- reglum I sambandi við heil- brigði og þrifnað. Útisalerni og vatnskranar, þar sem eru engin niðurföll eru viða I Dombay og Kalkútta klakstöðvar moskitó- flugunnar Culex fatigans, sem ber orminn, sem veldur „fila- veiki”, sjúkdómi sem einkenn- ist af þvi aö fæturnir bólgna upp og verða eins og blöðrur. Taliö er að 120 milljónum manna I Indlandi stafi hætta af þessari moskitóflugu. Hættan á afbrigðum Ef fátækrahverfi þriöja heimsins heföu aöeins i för með sér vesöld Ibúa sinna, gætu Ibú- ar hins vestræna heims látiö sér nægja að hafa slæma samvizku þeirra vegna. En vegna stór- aukinnar flugumferðar og þess, að hver einasti sjúkdómur, sem þar þrifst, getur hvenær sem er myndaö afbrigði, sem eru miklu illkynjaðri, eru skúraborgirnar sifellt meiri ógnun við heilbrigöi allra jaröarbúa. A ráöstefnu, sem Alheimsheilbrigöissamtök- in héldu I Kaupmannahöfn 1974 komust menn aö þeirri niöur- stööu, aö sjúkdómar á borö viö taugaveiki, blóökreppusótt, kóleru og örveirusjúkdómar muni berast I auknum mæli til Evrópu með ferðafólki. Nú þeg- ar eru „flutt inn” miklu fleiri taugaveikitilfelli til Englands, en tilfellin eru sem koma upp i landinu. Fjórtán Evrópulönd skýröu frá aö malarfu heföi oröiö vart meöal ibúanna 1973. Samanlagður fjöldi þeirra sem veiktust var næstum 1500, sem voru tvöfalt fleiri tilfelli en áriö 1967. Sérfræöingar segja aö sjúk- dómar, sem berast til iönaðar- landanna, veröi tæpast aö far- sóttum. Hreinlæti er of mikiö til að svo veröi, og þær rottur og skordýr, sem breiöa sjúk- dómana út, eru ekki til staðar. Inflúensufaraldrar önnur mikil hætta er sú, að þær lifverur, sem valda sjúk- dómunum, komi fram meö ný afbrigöi viö þau hagstæöu skil- yröi, sem þeim eru búin i skúra- boigunum. Taugaveikibakteri- ur sýna stööugt meiri mótstööu gegn fúkkalyfjum, og lifverurn- ar sem valda vissri tegund blóö- kreppusóttar, hafa nú oft mikla mótstööu gagnvart brenni- steinssamböndum. Inflúensa hefur veriö orsök ýmissa mannskæöustu farsótta, sem geisað hafa i heiminum — þannig dóu 20 milljónir manna 1919. Inflúensuvirusinn myndar stööugt ný afbrigði, sem eölilegt ónæmi er ekki til gagnvart, og þaö er ástæðan fyrir þvi, að næstum á hverjum vetri verður vartstærri eða minni inflúensu- faraldra. Ógnir þotualdar Til allrar hamingju virðast illkynjaöir sjúkdómar ekki eins auöveldlega mynda ný afbrigöi. En hin svokallaö E1 Tor kólera breiddist út um nær allan heim siöast á fyrri áratug og fyrst á þessum einmitt vegna þess aö bakteriurnar gátu lifaö utan lif- færanna i töluvert lengri tima, en venjulegar kólerubakteriur gera. Þess vegna gátu E1 Tor bakteriur breiðzt út með smit- berum, sem ekkihöfðu einkenni veikinnar —fólki, sem ekki varö' ljóst aö þaö haföi smitaö aöra. Fræöilega séö geta holdsveiki, berklar og aðrir sjúkdómar einnig myndaö nýjar sjúkdóms- geröir, sem er erfitt aö finna. Þaö væru miklar ýkjur aö segja, aö skúraborgirnar séu eins og eldfjall, sem er aö þvi komiö aö spú banvænum sjúk- dómum yfir alla heimsbyggö- ina. En þaö væri lika heimsku- legt, aö láta sem af þeim stafi engin hætta — hætta, sem getur verið komin frá skúraborgum þriöja heimsins til Evrópu eða Noröur-Ameriku á skemmri tima en sólarhring meö þotu- flugi. Skúraborgirnar eru ógnun vi alla heimsbyggðina Bragga- eöa skúrahverfin, sem spretta upp með örskots- hraöa I útjöörum stórborga þriöja heimsins, eru ekki aöeins gróörarstia fyrir farsóttir, sem ógna þeim tugum þúsunda manna, sem I þessum hverfum búa. Skúrahverfin stofna öllum jaröarbúum i hættu, að þvi er Colin Tudge visindalegur rit- stjóri brezka timaritsins „World Medicine” ritar. Meira en 400 milljónir manna ferþast meö flugvélum á hverju ári, en þaö hefur i för meö sér, aö ban- vænt smit getur borizt frá Bom- bay til New York eöa Kaup- mannahafnar á skemmri tima en sólarhring. A sama tima og menn efna til herferða gegn velþekktum sjúk- dómum svo sem malariu og kúabólu, látum viö þróast meöal okkar stærstu og hættulegustu gróðrarstiur smitbera, sem sagan getur um — en jafnframt eru nú til stórvirkustu hjálpar- gögnin til aö breiöa út smit. Flugvélarnar sjá um út- breiðsluna. Meira en 400 milljónir manna feröast ár hvert með flugvélum og geta séö um aö ný tegund smits ber- ist frá Bombay til New York á skemmri tima en sólarhring. Skúraborgirnar, sem nú eru umhverfis flestar stórborgir þriöja heimsins eru upp- spretturnar. Kólera, taugaveiki og blóökreppusótt geta komiö upp I þessum braggahverfum og breiözt þaöan út meö flugvélum til finustu hverfanna i auöug- ustu borgum heims. Þessar skúraborgir — sem kallaðar eru favelas I RIo de Janeirs, kampongs i Jakarta, villas miserias I Buenos Aires, barong-barongs I Manilla, barricadas I Lima, bustees i Kalkútta — eru venjulega þyrpingar frumstæöra húsa úr leir eöa pappaplötum meö þök- um úr pálmablöðum eöa báru- járni. Þótt nöfn þeirra séu ólfk er þeim þaö sameiginlegt, aö þær verða til fyrir tilviljun og skipulagslaust fyrir örvæntingu þeirra, sem þær byggja. 1 þeim eru hvorki vatnsleiðslur né skólpræsi, sem hefur I för meö sér, aö þar skapast smithætta, sem einn góðan veöurdag getur valdiö þvi aö sjúkdómar berast til viröulegra rikismannshverfa i Faris, London, Tókió eða New York 'I'ókió eða Niew York Skúraborgirnar vaxa meö ótrúlegum hraða. í lok þessa áratugar mun helmingur Ibúa jaröar búa 1 stórborgum, og ef vöxtur borga veröur sá sami og veriö hefur, býr um helmingur jarðarbúa um aldamótin i stór- borgum meö yfir 100.000 ibúa. Þá verður mannfjöldinn oröinn tvöfaldur á við nú, eða um sjö milljaröar manns. Fimmti hver i skúraborg Ólöglegir innflytjendur virö- ast nú ætla aö yfirfylla margar hinna hraövaxandi stórborga heims. Þegar I upphafi sjöunda áratugsins bjó fimmti hver Ibúi i Karachi I skúraborg. í Santi- ago fjóröi hver og I Caracas þriðji hver. í Maracaibo i Venezuela, bjó helmingur ibú- anna i skúraborgum eöa I yfir- fullum borgarhverfum, þótt hefðbundinnar tegundar væru. Og þessar tölur hækka stööugt. Þaö væri nokkur bót I máli, ef hægt væri aö likja þessum hverfum viö fátækrahverfin i Evrópu á öldinni sem leiö — bót I máli vegna þess, aö verstu fá- tækrahverfin þar hurfu með timanum. En samlikingin er röng. Fyrstu frumstæöu iönaöarborgirnar i Evrópu voru liður I efnahagsþróun, sem aö endingusá fyrir þvl aö þær voru fjarlægöar. Flestar skúra- boigirnar nú eru hins vegar spegilmynd hraöfara flótta úr sveitunum, og eru tákn um efnahagslegan óstööugleika. Braggahverfi þróunarlandanna eru ekki hæf til þess aö skapa velmegun innanfrá. Aöeins meö róttækum hreinsunum, eða með miklu fjármagni utanfrá er hægt aö stöðva hnignun þá, sem þarna blómgast. Gróðrarstiur farsótta Þessi hverfi þeirra, sem til borganna flytja, hafa oft verstu galla bæði sveitalifsins og borg- anna. Opin skólpræsi valda þvi að börn geta smitazt af orma- sjúkdómum — alveg eins og á sér staö þegar skólp er notað sem náttúrulegur áburöur á ökrunum úti á landi. En i borgunum þurrkar og hreinsar sólin ekki úrganginn. Þarmasjúkdómar (kólera, blóökreppusótt, taugaveiki og aörir bakteriusjúkdómar) eru Flugvél á leiö til einnar stórborgar Vesturlanda yfir elnni skúra borginni. 3 íslendingar sigla skútu frá Bretlandi til íslands gébé Rvik. — Þrir ungir menn hafa ákveðiö að sigla á 22 feta skútu frá Bretlandi til tsiands i maimánuði. Áætlað er að þeir leggi upp frá Southampton I Bret- landi 4. mai og komi tii tslands i lok mánaðarins. — Tilgangurinn meö þessari ferð er að vekja áhuga manna hér á landi á siglingum, sem auk þess aö vera mjög skemmtileg iþrótt, getur verið fristundagaman fyrir alla fjölskyiduna, sagði Stefán Félagarnir þrir sem ætla að sigla á 22 feta skútu frá Bretlandi til ts- lands. Frá vinstri: Arni Friöriks- son, Axel Söivason og Stefán Sæ- mundsson. Timamynd: G.E. Sæmundsson, framkvæmda- stjóri, en hann er einn þeirra sem fara i feröina. Hinir eru Axel Sölvason, rafvélavirki og Árni Friðriksson, skipasmiður, sem er þeirra vanastur skútusiglingum. — Við förum utan i fyrramáliö, sagöi Stefán I viötali viö Tlmann á föstudagskvöldiö, en skútan verö- ur sjósett mánudaginn 3. mai. Siöan munum viö sigla meö ströndinni til Stornaway, sem veröur siöasti viökomustaöur áöur en viö leggjum i lokaáfang- ann heim. Búumst viö viö, aö vera um tiu daga þaöan heim, en auövitaö fer þetta allt eftir veöri. Stefán sagöi, aö Arni væri þeirra vanastur sjómaöur, en þeir hinir tveir myndu án efa sjó- ast vel á leiðinni meðfram kletta- skorinni strönd Englands til Stornaway. 1 skútunni er aðeins litil 6 hestafla hjálparvél, sem mest verður notuð til að sigla irin og út úr höfnum. Aöallega veröur þvi notazt viö seglbúnaðinn. Full- komin fjarskiptatæki veröa um borö, svo þeir ættu aö geta látiö vita af sér á leiöinni. Eins og áöur segir er þetta 22 feta skúta, smiðuð fyrir þá félaga i Southampton, og er feröin farin i þvl augnamiöi aö vekja áhuga fólks hér á landi á siglingum al- mennt. — Aðrar þjóöir hafa hvað eftir annáð fariö I slikar kynning- arferöir, sagöi Stefán, og finnst okkur þvi kominn timi til aö Is- lendingar geri það lika. 111—1 iriili!ii milíiiíllil 1111. Áhrif veðurfars á landbúnaðinn i. Sumardagurinn fyrsti hefur öldum saman verið hátiðisdag- ur hér á landi. Islendingar hafa ætið fagnað sumri og sól. A liðn- um öldum urðu þeir oft að heyja harða baráttu við vetrarhriðar, kulda og myrkur, svo að örðugt þótti að þreyja þorrann og góuna. En á þeim dögum var lif- að i voninni um bjart sumar og blitt: Senn kemur sumarið, sólin blessuð skin, vist batnar veðrið þá veturinn dvin. Allir Islendingar, sem komnir eru til vits og ára, þekkja mun sumars og vetrar. Sumarið er bjargræðistími. Það gefur jarð- argróðann og ávöxt hans. Þá hefur veðurfarið mikil áhrif, miklu meiri áhrif en margur hyggur. Menn þekkja þó áhrif rosans. Það er alkunnugt, hvað heyöfl- un er háð veðurfarinu um slátt- inn. Af þeim sökum getur orðið allmikill munur á heyfeng landsmanna bæði að vöxtum og gæðum frá ári til árs. Enn hefur ekki tekizt til fullnustu að ráða bót á þessu, þrátt fyrir miklar framfarir og tækni. Yfirleitt gera menn sér ekki fulla grein fyrir öðrum mikil- vægum þætti þessa máls, áhrif- um meðalhitans á landbúnaöinn ár hvert og um lengri timabil. Páll Bergþórsson veðurfræðing- ur hefur gert tilraun til að áætla þetta og styðst hann við þær niðurstöður, sem veðurathug- anir hér á landi sýna og þá þekkingu, sem veðurfræðin veitir. Niðurstaða P.B. er á þessa leið: „Setjum svo, að bóndi á fimmta tug þessarar aldar hafi i búi 5 kýr og 300 f jár. Töðufallið af túni hans er 500 hestburöir, en útheyskapurhverfandi litill, svo sem viðast var þá orðiö. í með- alári éta kýrnar 40 hestburöi hver en kindurnar einn kapal, skulum við segja. Þetta var mildur áratugur, einn af þeim beztu, sem komið hafa siöan hitamælingar hófust á Islandi. En hvaö hefði það þýtt fyrir þennan bónda, ef lofthitinn hefði að jafnaði verið aðeins einu stigi lægri en hann var á þessu tímabili? Samkvæmt at- hugun á hagskýrslum og veður- skýrslum hefði heyfengur hans af sama túni minnkað um 12% eða niður i 440 hesta á ári I stað 500. Ekki nóg með það. Kýrnar hefðu þurft um 4% meira fóöur hver, mest vegna lengri gjafa- tima á vorin, Og féð hefði þurft 12% meira hey, eftir þvi sem skýrslur um gjöf þess benda helzt til. Til að mæta þessum breyttu aöstæðum, loftkuldanum, heföi bóndanum verið nauöugur einn kostur að skera af heyjum. Þessu marki hefur hann náö með þvi að fækka búpeningi um einn fimmta hluta og láta sér og fjölskyldu sinni nægja afuröir af 4 kúm og 240 kindum. Ekki heföi veriö auövelt aö bæta sér þetta upp meö til dæmis garöyrkju, þvi að kólnun um eitt stig mundi skeröa uppskeru garöávaxta um 20%, llka samkvæmt athug- un á hagskýrslum. Starfið á heimilinu og tilkostnaður minnkar litt eða ekki, heyskap- ur af sama landi og áöur er á- líka tafsamur, þótt minna spretti, aðkeyptur áburöur jafn- vel ennþá kostnaöarsamari, þar sem búfjáráburöur er heldur minni, gegningar eru heldur léttari, en að sumu leyti tima- frekari. Við þessum bónda blas- ir þvi skeröing á brúttótekjum um 20%, vegna þess aö kvika- silfrið i hitamælinum lækkaöi um fáa millimetra, eina gráðu. Nettótekjurnar minnka enn meira hlutfallslega.” P.B. segir enn fremur: „Töðufall af hverjum hektara á landinu hef ég svo borið sam- an við hitaskilyrðin á hverju ári, meðaltal á landinu eins og ráða má að það hafi verið samkvæmt skýrslum Veðráttunnar. Kemur þá i ljós, að það er ekki ein- ungis sumarhitinn, sem ræður sprettunni, heldur einnig og jafnvel ekki siður veturinn og vorið á undan. Það verður þvi meðalhitinn frá desember og allt fram i september, sem bezt skýrir áraskiptin i tööufallinu. Munu margir undrast að vetur- inn skuli vera svo örlagarikur fyrir heyfeng næsta sumars á eftir, en þó er þetta i samræmi við trú og reynslu margra bænda. Sennilegast þykir mér, að hér valdi mestu frostkal i túnum og svo að nokkru, hvað klaki er mikill i jörðu að vor- inu.” II. Sú niðurstaða, að afrakstur af ræktuðu landi muni minnka um 10—20% ef meðalhiti á ári lækk- ar um eitt stig, er athyglisverð og lærdómsrik. Ef meðalhiti er lágur um langt timabil, reynist það enn áhrifarikara. Þessa niðurstöðu hefur veðurfræðing- ur fengið með visindalegum at- hugunum og nákvæmum sam- anburðiá veðurfarsskýrslum og hagskýrslum. Augljóst er sam- kvæmt þessu, að það getur ekki hjá þvi farið, að allmiklar breytingar verði á framleiðslu landbúnaöarafurða i heild frá ári til árs eftir árferði hverju sinni. Það er hliðstætt þvi sem tslendingar eiga að venjast i öðrum atvinnugreinum. I sjávarútvegi verða t.d. enn meiri sveiflur, þar sem fisk- gengd er misjöfn og gæftir eru stopular eitt ár fremur en ann- að Ekki verður hjá þvi komizt, að mjólkurframleiðslan sé breytileg eftir árstiðum, þrátt fyrir viöleitni bænda !J1 að minnka þá sveiflu i framleiösl- unni. A sl. ári var nrólki, minnst i febrúar. I þeim mánuöi tóku mjólkursamlögin á móti (i millj. kg mjólkur. En mest var mjólkin i júli um 13 millj. kg. Framkvæmdastjóri Osta- og smjörsölunnar telur, aö litiö megi út af bregöa, svo að ekki verði mjólkurskortur hér á landi á timabilinu okt.—mai. Heildarmagn innveginnar mjólkur hjá mjólkursamlögun- um á árinu 1975 var 111,5 millj. kg Það var 4,4 millj. kg minna en árið 1974. Ýmsir hafa levft sér að tala um offramleiöslu á landbúnað- arvörum, að smjörfjall hafi myndazt o.s.frv. En ef skortur veröur á einhverri búvöru, s.s. smjöri eða kartöflum, þá koma undir eins fram kröfur frá neyt- endum um aö úr þvi veröi bætt. Það kemur nú i ljós eftir vot- viðrasamt sumar, að mjólkur- framleiösla er ekki meiri en svo, aö rjóma veröur aö flytja frá Noröurlandi til Reykjavik- ur, smjör hefur verið af skorn- um skammti aö undanförnu og á miðjum vetri er tekið að sækja kartöflur til útlanda. Ef það á að vera tryggt, að neytendur geti fengið nógar landbúnaöarvörur af innlendri framleiðslu þó að árferöi sé ekki hagstætt land- búnaöinum, þá hlýtur aö verða að selja á erlendum markaöi, þegar árferði er gott, talsvert af búvörum, þótt veröið eriendis sé lægra en innanlands. í löggjafarstarfi hefu: verið um það fjallað, hvernig jafna skuli þennan verðmun. 1 fram- leiðsluráðslögum var heimild til að hækka búvöruverð innan- lands, er næmi gjaldi til að leggja i verðjöfnunarsjóð, sem nota mætti til að verðbæta út- fluttar afurðir, ef ekki fengist fyrir þær framleiðslukostnaðar- verð. Þegar þessi lagaheimild var notuð seint á sjötta áratug aldarinnar, var höfðað mál á hendur Framleiðsluráði i þvi skyni að fá verðjöfnunargjaldið dæmt ólögmætt. Hæstiréttur dæmdi á þann veg, að fullur lagalegur réttur hafi verið til að leggja á verðjöfnunargjaldið. Launþegasamtökin vildu ekki sætta sig við þessa niðurstöðu og varð þá að samkomulagi, að þetta lagaákvæði var niður fellt með lagabreytingu árið 1960, en útflutningsuppbætur lögleiddar i þess stað. Um þær gildir nú svohljóðandi lagaákvæði: „Tryggja skalgreiðslu á þeim halla, sem bændur kunna að verða fyrir af útflutningi land- búnaðarvara, en þó skal greiðslan vegna þessarar trygg- ingar ekki vera hærri en svarar 10% af heildarverðmæti land- búnaðarframleiðslunnar við- komandi verðlagsár miðað við það verð, sem framleiðendur fá greitt fyrir afurðir sinar”. Tryggingar eru algengar hér á landi og tilfærsla fjármuna eftir ýmsum leiðum. Þykir það réttmætt og eðlilegt i velferðar- þjóðfélagi. Til tryggingamála er varið allt að þriðjungi af árlegum tekjum rikissjóðs. 1 þvi felst mikil tilfærsla fjármuna innan- lands til tekjuöflunar. Þegar eftirspurn innanlands er orðin i ósamræmi við gjald- eyrisöflun og rétta þarf hlut sjávarútvegsins, þá er gengið fellt. I gengisfellingu felst m.a. mikil tilfærsla fjármuna. Þegar skortur verður á raf- orku frá vatnsaflsstöðvum til iðnaðar og heimilisnota, m.a. vegna breytilegs vatnsmagns fallvatna, þá er úr þvi bætt með disilstöðvum og kostnaðarauk- inn að nokkru leyti greiddur niður með rikisfé og dregið úr verðmun seldrar raforku með verðjöfnunargjaldi. Sjávarútvegurinn hefur afla- tryggingarsjóð og verðjöfnun- arsjóð fiskiðnaðarins. Ýmsir hafa bent á, að hægt sé að flytja inn landbúnaðarvörur eftir þörfum. En til þess þarf er- lendan gjaldeyri og gjaldeyris- skortur er einn gildasti þáttur þess efnahagsvanda, sem nú steðjar að þjóðinni. Og ekki eykst gjaldeyrisöflun I sjávar- útvegi, ef takmarka verður sókn á fiskimiðin. Otflutningsuppbætur á búr- vörur til framleiðenda eru ekki greiddar i erlendum gjaldeyri. Þar er um að ræða nokkra til- færslu á fjármunum innan- lands. A þann hátt er framleið- endum tryggð greiösla á þeim halla, sem þeir kunna að verða fyrir af útflutningi landbúnað- arvara. Þó má fjárhæðin, sem til þess er varið úr rikissjóði ekki nema meiru en 10% af heildarverömæti landbúnaðar- framleiðslunnar ár hvert. Útflutningsuppbætur eru jafnframt hvatning til bænda að haga framleiðslu svo, að jafnan verði fullnægt þörfum lands- manna fyrir þær búvörur, sem hægt er með góöu móti að fram- leiöa hér á landi. Útflutningsuppbætur verða þannig trygging fyrir þvi, aö neyténdur geti fengið þessi hollu matvæli og nauösynlegu eftir þörfum, þó að rosatiö torveldi stundum fóöuröflun og þótt meðalhiti á landinu lækki til muna nokkurt timabil og af- rakstur af ræktuöu landi minnki verulega sökum þess. Páll Þorsteinsson.

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.