Tíminn - 13.11.1977, Blaðsíða 27

Sunnudagur 13. nóvember 1977
27
tekst Birni i Saublauksdal ab
rækta kartöflur meb ágætum
árangri, fyrstum islenzkra
manna. Samkvæmt skrábum
heimildum eftir merkan Hreppa-
bónda sést ab Hreppamenn hafa
verib fljótir ab tileinka sér kart-
öflurækt og var garbrækt stundub
á mörgum bæjum fyrir 1780.
Hitt sem kemur fram þetta ör-
lagaár er f járklábinn og er þar ab
verki barón nokkur, Hastfer, meb
hrútum, er hann kemur meb til
landsins. Klábans verbur þó ekki
vart fyrr en 1762 en þá er f járeign
allra landsmanna talin vera
356,907 kindur en árib 1770 abeins
140.056 kindur. En tveim árum
seinna, eba 1772 er tilskipun um
niburskurb gefin út. En einmitt á
þessu herrans ári 1772 er búib
fyrir innan Fjórbungssand. Þar
berst afreksmabur fyrir lifi slnu
og konu sinnar i veri austan
Þjórsár, sem nú ber hans nafn og
maburinn var Eyvindur Jónsson
frá Hlfb i Hrunamannahreppi.
Sennilega hefbi þó fjárldábinn
einn ekki nægt til ab menn hættu
ab smala hluta af afréttarlönd-
um sinum, þvf árib 1783 er fjár-
tala landsmanna talin vera
236,251 kind. Hér virbist mér ger-
ast þab sama og i seinni nibur-
skurbinum 1857 ab menn voru
ótnllega fljótir ab koma f járbúum
sfnum upp aftur ef náttúruöflin
gripu ekki fram fyrir hendur
manna. En nú gerast válegir at-
burbir þvi árib 1783 hefjast
Skaftáreldar eba hin svoköllubu
Móbuharbindiog 1784 er saubf jár-
tala landsmanna abeins 49,615
kindur eba litlu hærri en mann-
fjöldinn sem lifbi þessar hörm-
ungar af. Og nú verbur öræfa-
bóndinn Eyvindur Jónsson ab
hörfa af sínum slóbum og heldur
til átthaga konu sinnar Höllu
vestur á firbi og myndu vist fáir
treysta sér nú til sllkrar ferbar
vib þær abstæbur.
Skaftáreldrarnir eru eina eld-
gosib frá 1104 sem ég kem auga á,
ab hafi haft eybileggjandi áhrif i
Arnarfellsverum svo nokkru
nemi og varanleg áhrif þess þar
inn vib jökul miklu skammmærri
en nær byggb sem sfbar kom I
ljós.
Næstum virbist mér þab undra-
vert ab abeins sjö árum seinna
eba 1791 er saubfjáreign lands-
manna talin vera 153,551 kindur
eba rúmlega þr jár kindur á mann
enþabdugirekki til: smölum inn-
yfir Dalsá og Fjórbungssand
leggst nibur. Þab er svo kórónan á
öllum þessum hörmungum, ab
árib 1800 er Alþingi lslendinga
lagt nibur meb konungsbobi. Slik
eru sögulok.
III. öldin 19. og aðeins
meir.
Svo er þab nitjánda öldin meb
sin 31 góbu ár, 52 mebalár og 17
hörb en mannfellisár talin abeins
2. Landsmenn næstum komnir
meb sömu f jártölu og fyrir nibur-
skurb eba yf ir 300 þúsund fjár. En
af mannskepnunni er allt abra
söguab segja, þar er fjölgun hæg,
þvf 1801 eru taldar 47.852 sálir á
öllu landinu og má gjarnan hafa
þab til hlibsjónar, þegar farib
verbur ab tala um smölun af-
réttarlanda milli Þjórsár og
Stóru-Laxár. Tibarfarib hefur svo
afgerandi áhrif á afkomu bónd-
ans ab framhjá þvf verbur ekki
gengib. I annál, sem ég veit ekki
til ab mikib hafi komib fyrir al-
menningssjónir en er skrábur af
merkum bónda segir m.a.:
„Þannig var meb Langjökul sem
var 1802. Ég þekkti menn sem
mundu hann og ber þeim saman
um ab þab hafi verib eitt minnis-
stæbasta atribi i lifi þeirra ab
horfa á fénab sinn falla úr hor og
hungri. Þá komu góbir saubf jár-
hagar ekki fyrr en um Jóns-
messu”. Þetta segir bóndi f Ytri-
hrepp og bætir vib: „Þá féllnær
allur búpeningur á flestum bæj-
um og þar af leibandi næstu ár
hungur og jafnvel manndaubi af
hor og harbrétti”. Næsta ár sem
ég hef sannar sögur af og hafbi
óvanalegt tibarfar, var 1813. Þá
kvab Eirlkur á Reykjum þetta:
Atján hundrub og þrettán þeysti
þyngslasnjó úr blikunni,
út svo mabur trautt sér treysti
f tuttugustu vikunni. .
Þá gjörbi, eins og vfsan segir, svo
mikinn byl, ab moka varb snjó of-
an af sæti, sem sætt var kvöldib
ábur. Ekki hef ég heyrt talab um
harba vetureba tiltakanlega vont
tibarfar þar til 1866 ab gerbi
vonda norbanbylji um vorib, ann-
an um lokin eba 3 vikur af sumri,
svo annan um hvftasunnu, nálægt
5 vikur af sumri. Þá fennti fé til
daubs og eybilögbust unglömb”.
Þetta verbur ekki lengra rakib
hér meb tibarfarib, en abeins
drepib á eitt atribi enn þvf til
skýringar hvab lengi dróst ab
smala innyfir Dalsá. Sibar varb
mönnum þab ljóst, ab þessi
gróburvin innundir Hofsjökli varb
sjaldnast jafn illa úti i eldgosum
og afrétturinn nær byggb vegna
fjarlægbar frá eldstöbvum, t.d.
Heklu. Þetta hefbu menn þó raun-
ar átt ab vita um, og þab vissu fá-
einir menn, en þeir höfbu einka-
hagsmuna ab gæta, og höfbu eng-
an áhuga fyrir ab menn færu al-
menntab fara þarna inn ab Hofs-
jökli.
Máli mfnu til stubnings birti ég
hér frásögn Elínar Bergsdóttur
bónda á Skribufelli, en hún var
dædd 1864, stálminnug og frób, en
frásögn sina hafbi hún eftir föbur
sinum, Bergi, sem mátti vel um
þetta vita. Efnislega er frásögn
hennar á þá leib, ab eftir aldamót
og fram til 1845 er bóndi i Gnúp-
verjahreppi, sem fer ab jafnabi
inn I Kisubotna og inn yfir Sand,
þó ekki ár hvert. Fjallagrös voru
þá ein þeirra matfanga sem menn
höfbu möguleika til ab afla sér og
grasaland var gott bæbi f Norbur-
leit og innan Fjórbungssands.
Þab sem vakti athygli var, ab
hann kom meb ullarbagga til
baka á einum til tveimur hestum,
en þab taldi hann sig fá I vöru-
skiptum vib útilegumenn. Ekki
lögbu menn þó trúnab á slfkt og
töldu, ab hann væri ab hirba ull af
daubu fé, sem orbib hefbi úti á
þessum slóbum, eins og réttvar.
Skrába heimild hef ég svo úr
Hrunamannahreppi, þar segir:
„Agrasafjalllétu menn fara al-
mennt, einstaka mabur á álfta-
fjall (laust fyrir höfubdag eba
undir réttir), á hvannafjall
(sadcja hvannarót til fæbis).”
Engum mun detta i hug, ab Gnúp-
verjar drægju sig ekki líka eftir
llfsbjörg. Af hvönn og gæs var
gnægb fyrir innan Sand, enda
vitna gæsaréttirnar um, ab þar
hafi menn verib á ferb, og vissa
fyrir ab menn fóru á gæsafjall.
Vib lestur heimilda verbur fljótt
ljóst, ab um og eftir 1815 er orbib
þröngt f afréttar- og heimalönd-
um milli Þjórsár og Laxár, þab
sýnir sá ófribur, sem brátt varb
milli Gnúpverja annars vegar og
Flóa- og Skeibamanna hins vegar
útaf afréttarmálum og ekki hvab
sizt út a f ága ngi saubf jár f h eima -
lönd Gnúpverja. Þótt klögumálin
gangi á vixl um illa mebferb á fé,
slæmar heimtur, og þótt menn
viti f rauninni, ab fé verbur úti
fyrir innan Dalsá, er ekkert ab-
hafzt til úrbóta. Þab er mannfæb i
sveitum og kurr i fátækum bænd-
um yfir niburjöfnun fjallaskila,
þar sem fátæki bóndinn gerir
sömu fjallaskil og sá rfki eba
næstum þvf, og enn eru margir
tugir ára, þangab til hann nær
sinum rétti.
IV. Smölun afréttarins
innan Dalsár.
Nú skal reynt eftir þeim
heimildum, sem mér eru tiltæk-
ar, ab lýsa abdraganda ab smölun
afréttarins innan Dalsár og
’ Fjórbungssands. Fyrst er þá
auglýsingum fjallskilamál útgef-
in i Hjálmholti 25. september 1823
af Þórbi sýslumanni Sveinbjörns-
syni. 1 henni eru abeins fyrirmæli
um, hvernig menn eigi ab haga
vinnu sinni f réttum og sektum
þar ab lútandi, ef út af er brugbib.
Fjárleitir snertir hún ekki, þvi
verbur hennar dcki frekar getib.
Þá er þab Sandlækjarsamning-
ur 1843. Reglur um f jallrekstur á
Flóa- og Skeibamannaafrétti. Sá
fundurvar haldinnlS.maf 1843 ab
Sandlæk af hreppstjórum og
nokkrum helztu mönnum f Flóa-,
Skeiba-, og Gnúpverjahreppum.
Þarergerb samþykkt Isex grein-
um, sem svo er útgefin af þáver-
andi sýslumanni, Páli Melsteb,
dagsett f Hjálmholti þann 3. júni
1843. Abeins 6. grein þessa gjörn-
ingssnertir smöiun afréttarins og
tekib fram, ab þá var eftirsafn
ekki skylduleit, en greinin hljóbar
svo:
„Til ab halda áfram eftirleit á
Eystrihrepps- og Flóamanna-
afrétti skuli i hverjum
hrepp halda eftir einum manni,
sem bezt þykir hæfur til eftir-
leitarinnar, og hann frigefinn vib
venjuleg fjallskil, af fé þvf sem
finnst I þessarieftirleit skal borga
3 fiska af hvörri kind ungri og

T
L
P
I
H
F
Bændur
a thugið
Aö gefnu tilefni viljum vér upplýsa aS verö það, sem auglýst er í
Sambandsfréttum og aftur í Fóðurmöppu KEA, sem verð á
fóðurvörum, frá KFK, er verð, sem gilti hjá ossfyrir20. október sl.
Annað í plöggum þessum tökum vér ekki til oss.
Verð á fóðurvörum hjá oss er nú þetta:
A-blanda 14/98
A-blanda 14/100/4% feit
B-blanda 12/102/4% feit
C-blanda 9/92
Sóló heilfóður
Becona sláturgrísafóður
Laus
heim kominn
kr.
kr. 40.300,-
kr. 40.300,-
kr.
kr. 45.900,-
kr. 45.800,-
Sekkjað
i húsi
kr. 42.900.-
kr. 43.100,-
kr. 43.100,-
kr. 43.000,-
kr. 48.500,-
kr. 47.500,-
Bændur verzlið þar sem samah fer
/ágt verð, 1. f/okks vara og góð þjónusta
BÚSTÓLPI FYRIR BÆNDUR
Strandgötu 63 — Sími 96-22320