Fréttablaðið - 30.09.2006, Qupperneq 69

LAUGARDAGUR 30. september 2006
Vísindavefur Háskóla Íslands fjallar um öll vísindi, hverju nafni sem þau nefn-
ast. Að jafnaði birtast þar 15-20 ný svör í hverri viku. Meðal spurninga sem
glímt hefur verið við að undanförnu eru: Hvað eru til mörg letidýr í heiminum,
hver er uppruni orðasambandsins að finna einhvern í fjöru, var Haraldur hár-
fagri bara uppspuni Snorra Sturlusonar og verður maður brúnn eða kannski
gulur af því að borða gulrætur? Hægt er að lesa svör við þessum spurningum
og fjölmörgum öðrum á slóðinni www.visindavefur.hi.is.
�������������
���������������
Hvað varð um rússnesku
keisarafjölskylduna
í októberbyltingunni?
Í kjölfar þess að Nikulás II Rússa-
keisari afsalaði sér krúnunni í
mars árið 1917 var keisarafjöl-
skyldan sett í stofufangelsi í Alex-
andershöllinni í Petrograd sem nú
heitir Skt. Pétursborg. Bráða-
birgðastjórnin sem tekið hafði við
völdum hugðist flytja fjölskyld-
una til Englands en þau áform
mættu hins vegar andstöðu sov-
étsins í Petrograd. Þess í stað var
keisarafjölskyldan flutt til
Tobolsk í Síberíu í ágúst 1917. Þar
var hún handtekin eftir október-
byltinguna og höfðu forystumenn
Bolsévika áform um að rétta opin-
berlega yfir keisaranum.
Áform um að frelsa keisarann
Í maí 1918 var keisarafjölskyldan
svo flutt til Ékaterínburg í Síber-
íu. Þá var hafin borgarastyrjöld í
Rússlandi þar sem gagnbyltingar-
menn, svokallaðir hvítliðar, börð-
ust við stjórn Bolsévika í Péturs-
borg, og nutu stuðnings
innrásarherja frá Bretlandi,
Frakklandi, Bandaríkjunum og
Japan. Hvítliðar í Síberíu lutu
stjórn Alexanders V. Koltsjaks
aðmíráls, en hann hafði tekið völd-
in í Omsk og gerði sig líklegan til
að sameina allar hreyfingar and-
snúnar Bolsévikum austan Úral-
fjalla í stóran og mikinn her.
Hvítliðar sóttu mjög hart að Ékat-
erínburg og mun ætlunin hafa
verið að frelsa keisarann og gera
hann að leiðtoga uppreisnarinnar
gegn ráðstjórninni.
Keisarafjölskyldan tekin af lífi
Í júlí 1918 var Ékaterínburg her-
tekin af tékknesku herdeildunum
sem höfðu þá gengið til liðs við
gagnbyltingarmenn. Þá hafði ráð-
stjórnin í borginni hins vegar látið
taka keisarafjölskylduna af lífi.
Það var gert í stofufangelsi þeirra,
húsi sem áður hafði tilheyrt auð-
ugum borgara af gyðingaættum,
Nikolaj Ípatíev að nafni, og fóru
aftökurnar fram aðfaranótt 17. júlí
1918. Ekki er nákvæmlega vitað
hver fyrirskipaði aftökurnar, hvort
það var ráðstjórnin í Ékaterínburg
eða miðstjórnin í Moskvu. Þær
framkvæmdi hins vegar Jakov
Júrovskíj (1878-1938), leyniþjón-
ustumaður frá Tomsk.
Margir aðalsmenn flýðu land
Tíu ættingjar keisarans voru
myrtir eða líflátnir af byltingar-
mönnum, en 35 munu hafa flúið
land. Margir rússneskir aðals-
menn flýðu land eftir byltinguna
þar sem Bolsévikar vildu útrýma
aðlinum sem stétt. Í nóvember
1917 voru lögbundin forréttindi
aðalsins afnumin með tilskipun og
í kjölfarið fylgdi eignaupptaka.
Formleg jarðarför eftir 80 ár
Í júlí 1991 voru lík keisarafjöl-
skyldunnar grafin upp en tvö
barnanna fundust ekki. Keisara-
fjölskyldan fékk að lokum form-
lega jarðarför 18. júlí 1998, 80
árum eftir að hún var tekin af lífi.
Sú goðsögn er lífseig að Anasta-
sía, dóttir keisarahjónanna, hafi
lifað af, og jafnvel einnig sonur-
inn Alexei, en það stangast á við
frásagnir sjónarvotta af aftökun-
um. Samkvæmt frásögn Júrov-
skíjs skaut hann sjálfur keisar-
ann og son hans. Önnur lífseig
samsæriskenning sem finna má
víða snýst um að Gyðingar hafi
lagt á ráðin um aftökurnar. Sagn-
fræðingar taka hvoruga kenning-
una alvarlega.
Sverrir Jakobsson, stunda-
kennari í sagnfræði við HÍ
Hversu margar stjörnur
sjást á heiðskírri nóttu?
Á himinhvelfingunni allri sjást
einungis um 6000 stjörnur með
berum augum við bestu aðstæður.
Við sjáum þó aðeins hálfa hvelf-
inguna hverju sinni, það er að
segja í mesta lagi aðeins um 3000
stjörnur. Staðsetning stjörnuskoð-
anda eða athugunartími skiptir
engu máli því að stjörnufjöldinn
er nær óháður því hvorn helming
hvelfingarinnar verið er að skoða.
Ekki sömu stjörnur á Íslandi og
í Ástralíu
Staðsetning athugandans skiptir
hins vegar sköpum um það hvaða
stjörnur sjást á himninum. Sé
athugandi til að mynda á Íslandi
sér hann ekki sömu stjörnurnar
og athugandi í Ástralíu því að
jörðin byrgir mismunandi hluta
hvelfingarinnar. Vegna möndul-
snúnings jarðar sýnast stjörnurn-
ar rísa í austri og setjast í vestri,
rétt eins og sólin okkar, og vegna
brautarhreyfingar jarðar
umhverfis sólina breyta stjörn-
urnar smátt og smátt stöðu sinni á
himninum.
Stjörnur af öllum stærðum
Að undanskildum reikistjörnun-
um er sérhver stjarna næturhim-
insins fjarlæg sól, svipaðs eðlis
og sólin okkar. Stjörnurnar fram-
leiða sitt eigið ljós og hita og hafa
ef til vill einhverjar reikistjörnur
umhverfis sig. Stjörnurnar eru af
öllum stærðum og gerðum. Marg-
ar stjörnur eru miklu stærri en
sólin okkar, til að mynda stjarnan
Betelgás í stjörnumerkinu Óríon,
sem er svo stór að væri henni
komið fyrir í miðju sólkerfis
okkar myndi hún ná út fyrir braut
Júpíters. Aðrar stjörnur eru miklu
minni, eins og til dæmis hvítar
dvergstjörnur sem eru sólir á
stærð við jörðina.
Stjörnur nær og fjær
Fjarlægðin til stjarnanna er afar
mismunandi. Fjarlægð til stjarna
er mæld í ljósárum, en það er sú
fjarlægð sem ljósið ferðast á einu
ári. Nálægast stjarnan, Proxíma
Centauri, er til dæmis í 4,2 ljósára
fjarlægð en bjartasta stjarnan,
Síríus, er í um 8,7 ljósára fjar-
lægð. Áðurnefnd Betelgás er í um
520 ljósára fjarlægð en Pólstjarn-
an er í um 820 ljósára fjarlægð.
Fjarlægasta fyrirbærið sem við
getum séð með berum augum er
heil vetrarbraut, M31, í 2,8 millj-
ón ljósára fjarlægð.
Sævar Helgi Bragason,
eðlisfræðinemi
Rússneska keisarafjölskyldan.
NÝTT&
FERSKARA
BLAÐ
KEMUR ÚT ALLA FIMMTUDAGA
Nanna Guðbergsdóttir
hamingjan býr ekki í glamúrheimi
Björgvin Halldórsson
þetta var alveg stórbrotið
Hulda í Flash
ætlaði aldrei að opna verslun