Tíminn - 06.06.1979, Blaðsíða 7

MiOvikudagur 6, júní, 1979
7
Heimir Pálsson:
Stefnur og straumar
I Isienskum búkmenntum frá
1550.1ðunn 1978.
Heimir Pálsson segir I
bókmenntasögu sinni að ekki sé
slst ástæöa til að minna á
umfangsmikiö framlag
Steingrim Thorsteinssonar i
þýddum söngtextum, sem fljótt
náöu miklum vinsældum og
útbreiðslu er rómantísk tónlist
barst hingaö til lands á siöustu
áratugum 19. aldar.
Þetta er slst ofmælt. En
margir söngtextarnir voru
frumsamdir. Eg elska yöur þér
Islands fjöll, ÞU bláfjallageim-
ur, Ég reiö um sumaraftan einn,
Hvar eru fuglar, Frjálst er i
fjallasal og Nú er sumar eru
frumsamin Islensk ljóö. Svo
mætti lengi telja. Sennilega er
fáum fyllilega ljóst hve veiga-
mikill þáttur Steingrims I
skáld. Vitanlega var hann einn
af lærisveinum Brandesar en
hann var lika alla ævi aðdáandi
Steingríms.
Þaö er ekki ofmælt að_
meMerö Þorsteins á háttum
þyki til mikillar fyrirmyndar.
Égheld aö ekkert af meiri hátt-
ar skáldum fyrir hans daga hafi
veriö jafn vandvirkt og kröfu-
hart um réttar reglur háttanna.
Ég held hann hafi aldrei látiö
eftir sér aö sleppa áherslulausu
atkvæöi fremst I hendingu þar
sem þaö á aö vera en slikt
viröist ekki hafa þótt tiltökumál
fyrir hans daga og jafnvel sjálf-
sagt skáldaleyfi. Um þettagiltu
strangari reglur en áöur eftir aö
Þorsteinn var kominn til sögnn-
ar.
Þaö má kannski segja aö
verulega stórstigir hafi íslensk-
Heimir bendir á aö I síðarí
sögum sinum fylgi Einar
persónunum oft þar til þær hafi
tekiö sinnaskiptum, oröiö sátt-
fúsar og fyrirgefiö. Þá var þaö
skoðun hans aö sáttfýsi og
góövild væru sáluhjálparatriöi.
Hefnigjarn maöur og heiftræk-
inn skapaöi sjálfum sér helviti.
Hann taldi sig hafa sannanir
fyrir því aö þetta lögmál næöi út
yfir gröf og dauöa. En þó aö
þessi boöskapur væri honum
aöalatriöi allan slöari hluta æv-
innariþurfti hann ekki aö vlkja
frá grundvelli raunsæisstefn-
unnar. En þar sem mörg
raunsæisskáld héldu sig fremur
við efnislegar nauösynjar
manna en andlega þörf er talaö
um borgaralegt raunsæi eins og
Heimir segir.
Heldur ónákvæmt er aö segja
eins og hjartaö segir, njóta þess
aö vera náttúrubarn. Þetta
getur sjálfsagt allt veriö i
samhljóöan viö nýrómantlkina.
En Einar var ekki búinn aö tala
út. 1 næsta erindi finnst mér
hann gera grein fyrir þvi hvers
vegna hann á ekki samleiö meö
þeim nýrómantlsku. Þar segir:
Þaö er s vo hollt aö heyra
þittmál,
heilbrigt og laust viö hiö
skrúfaöa prjál
og sérgæöings fordild
svartsýnnaanda
sem sönginn og lifiö sér
eiturblanda,
sem leika sittönuga apaspii
Iuppgeröarhryggöaf aö vera
semveiklasmekksinnbiö
volæðissóninn,
sem viljandi slá á hjáróma
tóninn.
Þetta er tilþrifamikil ádeila
og markviss. Ég veit ekki um
Þig hryllirviöfegurösem
hjúpar hvaö spillt er,
þú hatar þann kraftsem vinnur
hvaöillt er,
þú f i nnur a ö k ær leik ans e öli
innst
er ást til hinsgóöa, hvelágt
sem finnst.
Þá feröu aö elska höfund
þlns hjarta,
þá hækkar þitt mark —yfir
sólina bjarta,
og andi þinn játast ódáins-
kenning
um almáttka.fórnandi
skapandi þrenning.
Hér hygg ég aö Einar
Benediktsson sé aö hugsa um
feril sjálfs sin og lýsa eigin
þroskaferli og þeirri heimspeki
sem mótar skáldskap hans. Þaö
er eölilegt framhald þessara
hugleiðinga aö hann óski þess aö
skáldkonan unga feti þennan
þ-oskaferil sem fljótast:
Halldór Kristjánsson:
Við strauma bókmenntanna
— siðari hluti ritdóms —
sönglifi þjóöarinnar hefur veriö.
Isienskt söngvasafn sem Sigfús
Einarsson bjó til prentunar —
fjárlögin — geyma 300 lög en
aðeins færri texta, þar sem tvö
lög eru viö einstaka texta. Þar
eru 75 textar komnir frá
Steingrlmi og er mikill
, meirihluti þeirra sagður
frumsaminn enda þótt áhrifa
erlendra texta gæti meira og
minna á sumum þeirra.
Eí viö lítum á söngvasafn þaö
sem Jónas Helgason gaf út á ár-
unum kringuml880 er hlutur
Steingrims miklu meiri. Þar á
hann meirihluta söngtextanna
a.m.k. f sumum heftunum.
Þegar þess er gætt hve
almennur söngur var mikill
þáttur I skemmtanalifi og
samkvæmislffi framan af þess-
ari öld skynja menn betur mikil-
vægi þessara áhrifa. Fólk lasröi
þessa söngtexta. Bestu og ljúf-
ustu minningar margra voru
bundnar þeim stundum er þeir
voru saman komnir meö æsku-
vinum þar sem lagiö var tekiö.
Þá var þaö Steingrlmur
Thorsteinsson sem öörum frem-
ur lagöi þeim orö á tungu. Þar
komst enginn nálægt honum.
Þannig hefur Steingri'mur
oröiö flestum meiri áhrifa-
maöur í menningarllfi Islend-
inga um alllangt skeiö. Frá hon-
um var runniö margt sem sung-
iö var inn i hjarta þriggja
kynslóöa aö minnsta kosti.
Mótsagnir
hjá Matthiasi.
A blaösiðu 111 segir aö hægur
vandi sé aö finna i ljóöum
Matthíasar Jochumsonar dæmi
þar sem fullyrðingsýnist standa
gegn fullyröingu. Þvi til sönn-
unar er birt siöasta erindi úr
kvæöinu um haflsinn. Þaö
erindi er vel valiö sem sýnis-
horn af kveöskap Matthlasar. 1
öllum hans skáldskap er sú trú
aö
aldrei fýkur fis né strá
fram úr alvalds hendi.
Þvl gat hann sagt við
Dettifoss:
Hertu þig heljar bleikur,
hræöa skaltu ei mig.
Guödómsgeislinn leikur
gegnum sjálfan þig.
Hjá haflsnum fann hann allt
sem andann fælir, allt sem
grimmd og hörku stælir, en
spuröi samt hvort hann væri
kannski farg sem þrýstir fjööur
fólgins llfs. Því svaraöi hann
ekki og þurfti raunar ekki svar
viö slikri spurningu þvl aö
Lífiö hvorki skilur þú
néhel.
TrU þú, upp Ur djUpi dauöa
drottins rennur fagra hvel.
Matthías sá mótsagnir llfsins
og andstæöur þess, en þetta var
trú hans og hana boöaöi hann
stöðugt.
Lærisveinar Brandesar
Þorsteinn Erlingssoner dæmi
um þaö hve erfitt er að flokka
ir skáldsagnahöfundar ekki orö-
iö fýrr en komiö var talsvert
fram á 20. öldina. Þó er þetta
vafasamt oröalag þar sem
Einar Kvaran, Jón Trausti
Þorgils gjallandi, Torfhildur og
Guömudur á Sandi voru öll aö
verki fyrir og um aldamót.
Vafasamt oröalag er á
blaösi'öu 120 þar sem sagt er aö
samhliöa þvi sem velgengni
borgaranna jókst „fjölgaöi stór-
um þeim sem lltiö sem ekkert
báru Ur býtum.” Þetta kann að
visu aö eiga einkum viö aörar
þjóöir.
Þaö breytir þó ekki miklu.
Þaö er misskilningur aö efna-
hagur hinna snauöustu hafi far-
ið versnandi. Fátækt fólk var til
áöur, blásnautt. Þegar hér var
komið sögu var beinn sultur og
hungursneyö úr sögunni, en
skortur alls ekki. Biliö milli
stéttanna varö meira til um-
ræðu en áöur vegna þess aö
öreigarnir eignuöust talsmenn
og tókuaö vakna tilvitundar um
rétt sinn — ekki vegna þess aö
örbirgöin væri ný i sögunni. Hér
færi vel á þvi aö vlkja orðalagi
dálltiö viö.
Dálltiö skýtur þaö skökku viö
aö á siöu 121 kemur tilvitnun á
dönsku. Aöur er búiö aö þýöa
ummæliúr Noröurlandamálum.
Sjálfsagt skilja þeir sem þetta
lesa þessi orö Brandear þótt
óþýdd séu svo ungt sem fóUt
byrjar dönskunám. En þaö er
jafn skritiö fyrir þvl að þessi
eina tilvitnun er dönsk.
Rétt er þaö aö verslunin var
aö mestu I höndum danskra
manna fram undir siðustu alda-
mót. Hitt varekki gottheldur að
islenskir kaupmenn voru aö
mestu I Danmörku á vetrum og
urðu þannig meira og minna
danskir. Verslunin þurfti aö
vera erlendis. Islensku
kaupmennirnir uröu aö fylgja
verslun sinni eftir eins og Jón
Sigurösson oröaöi þaö. Vershin-
in átti heima erlendis og var
stjórnaö þaöan alla tlö meöan
landiö var slmalaust.
Þá er kannski ekki sem heppi-
legastoröalagaö segja aöEinar
Kvaran hafi oröiö talsmaöur
splritismans I staö raunsæis.
Hann hélt flestum einkennum
raunsæisskáldanna þótt hann
yrði talsmaöur splritismans.
Hins vegar var það ekki_
samkvæmt forskrift Brandesar,
en raunsæisstefnan var annaö
en hann.
aö ritdeila þeirra Einars og
Sigurðar Nordals hafi veriö um
framhaldsltf.
Ekki er erfikvæði Guömundar
á Sandi um Kristján ferjumann
aö öllu I anda raunsæis-
bókmennta.
Niöurlagserindiö er ekki
eftir þeirri forskrift:
Konungurinn heiöum hári
horföi milt á þennan gest,
slitinn af aö ferja
og fóöra
fýrir ekkert mann og lest,
setti hann I sinu rlki
sólskinsmegin, á hvltan hest.
A blaðsiðu 134 er rætt um
aldahvörf I Evrópu þar sem
raunsæisstefnan vlkur fyrir
nýrómantlk. Þeirri breytingu er
lýst meö þessum oröum:
„Einstaklingnum erá ný skipaö
I öndvegi.” Áöur var vitnaö I
fyrirlestur Hannesar Hafstein
til aö gera grein fyrir stefnu
raunsæismanna. Þarsagöi hann
meöal annars:
„Ti'mans heróp er líf
persónunnar, ekki gloria um
hina afdregnu hugmynd: þjóð.”
Persónan hlýtur að vera
einstaklingur. Sögur þeirra
Gests og Einars, Þorgils
gjallanda og Jóns Trausta voru
um einstaklinga. Hitt er alveg
vafalaust aö með nýrómantik-
inni er áhersla lögö á dulin öfl i
sál einstaklingsins.
Einar Benediktsson
og nýrómatikin.
Höfundur segir aö Einar
Benediktsson sé eitt þeirra
skálda sem meö rökum veröi
talinn fylgja nýrómantisku
stefnunni. Ég held aö Einar
verði ekki talinn til þeirrar
stefnu. Hann er stórbrotiö skáld
og sérstæður heimsspekingur aö
engin dægurstefna á hann.
Einar hefur kannski aldrei gert
grein fyrir skáldskaparstefnu
sinni.Égheldaö megi lesa hana
út Ur ljóði hans: Til Huldu. Þaö
birtist I blaöi áriö 1904. Þaö er
sannarlega eitt þeirra ljóöa sem
gott er aö lesa meö bókmennta-
sögu. Fyrsta erindiö er svona:
— Þúgleösteins oghjartaö
sjálft þér segir
og syngur meö náttúrubarnsins
þú viltað þig leiöi listanna r°<^’
vegir
til ljóssins áttar, — til þess
ertukvödd.
Dalasvanninn meösjálfunna
menning,
sólguönum drekkur þú
bragaskál,
meðátrUnaöfastaní ungri
„ , , sál
áaflsogkærleiksog
feguröar þrenning.
Hér dvelur Einar viö þaö sem
hann telur jákvæö einkenni á
unguskáldi. Köllun skáldsins er
aö vlsa til ljóssins áttar meö
lotningu fyrir sólguönum og
örugga trú á máttinn,
kærleikann og feguröina. A
þeirri leiö er gott aö gleðjast
skarpari ádeilu á stíl og tlsku
þeirra skálda sem komu fram
um þessar mundir og stundum
ortu vissulegar af uppgeröar-
hryggö afaövera til. En I þriöja
erindinubendirEinar skáldkon-
unni ungu á leið til meiri
þroska:
ÞUleitar aösamhljóm I söng
og óöi
og setur þér markiö fjarlægt
oghátt,
þó enn nái skeytin ogskammt
oglágt,
tilskotmiðsþUstefnir I
hverju ljóöi,—
Svo framastu af sjálfsdáö
I frónskri menning,
frjálsog þó bundini stllsins
skoröum,
meðfleirihugsunum, færri
orðum,
með form og sniöeftir
listanna kenning.
Einar vissi þaö aö enda þótt
Hulda væri góöskáld var hún
ekki oröin stórskáld. Þvl benti
hann henni á veginn til aukins
{x-oska. En hann vissi lfka aö þó
vandvirkni og ástundun séu
nauösynleg skilyröi þess aö ná
fullkomnun veröurenginn mikiö
skáld af sllku einu saman. Til
þess þarf llka ltfsreynslu. Þvl
segir hann:
— Svo opnast þln sjón eina
sorgarnótt
fyrir sól þeirri er aldrei
hverfur I æginn,
og upp frá þvl þráiröu,
eiliföardaginn
meðEdenslif sins slunga
þrótt.
Þásnýröu þérinn — aöþeim
æöraheimi,
augu þih skyggnast I
draumanna geimi
og alls staðar séröu aö ltf
er ljós,
viöllnskarar dauöans, — I
hrimskuggans rós.
Sjónin opnast eina sogarnótt.
Skáldiöverður aöfinna til. Eöli-
legar og óspilltar tilfinningar
náttúrubarnsins kenna þeirrar
alvöru og þjáningar sem
stendur fyrir svefni og þá
opnast augun fyrir hinu guð-
dómlega, — þeirri sól sem
aldrei gengur til viöar. En slfk
llfsreynsla hefur viötækari áhrif
á tilfinningallf skáldsins:
Komfljótt,kom fljóttyfir
brúna sem byggir
þér braut til marksins — og
sigurþér tryggir.
Drekktu af geislunum,
dalarós, —
og dyldu þig ei hver skóp
þeirra ljós.
Þá festist þitt útsáþ I
akursins skaut
og yngir upp dalsins lautir
og hóla.
Þá lifirðu I framtiö meö
fölnað skraut,
fyrsti gróöur vors nýjasta
skóla.
Niöurlagsoröin eru sönnun
þess aö höfundi þeirra hefur
þótt ástæöa til aö finna eitthvaö
nýtt til mótvægis rikjandi
skáldskaparstefnu. Oröin um
þaö líf sem skáldiö eigi fyrir
höndum eru I samræmi viö þaö
sem hann sagði annars staöar:
Ljóö er hiö eina sem lifir allt.
Guðlast og
Alþýðubókin
I sambandi viö Bréf til Láru
er sagt aö málaferli hafi risiö út
af guðlasti. Þar man ég ekki
eftir ööru en málaferlunum
gegn Brynjólfi Bjarnasyni
vegna ritdóms um bókina. Þaö
voru ummæli Brynjólfs um
guöshugmynd kirkjunnar á
liönum tlma sem uröu tilefni
málaferla og sektardóms. Um
þaö er i sjálfu sér athyglisverö
og fróöleg saga en vafasamt aö
rétt sé aö tæpa á henni á þennan
hátt i' svona yfirliti.
A blaöslöu 149 er sagt aö meö
Alþýöubókinni hafi Halldór
Kiljan Laxness hafiö áratuga
langa baráttu slna fyrir bættum
kjörum almennings, auknu
félagslegu réttlæti og breyttu
skipulagi. Hann er vlst eini
maðurinn sem getiö er um aö
hafi beitt sér fyrir bættum kjör-
um.
Ekki skal þaö I efa dregiö aö
Halldór hafi viljað vel og um-
mælin þvi rétt aö þvi leyti. Hins
vegar var þessi barátta hafin
áöur meö blaöagreinum I
Alþýöublaöinu og Veröi.
vafasamt er aö sumt 1 Alþýöu-
bókinni falli undir þá baráttu.
Og enga einstaka kjarabót
Islensks almennings er hægt aö
tengja baráttu þessa skálds.
Þaö er svo önnur saga aö
skemmtilegt viöfangsefni væri
aö gera textasamanburð á
fýrstu Utgáfu og siöari útgáfum
af Alþýöubókinni.
Ónákvæmur
prósentureikningur.
Talaö er um átök á götum
Reykjavlkur „þegar til stóö aö
lækka laun verkamanna I
atvinnubótavinnu um 30% og
önnur laun til samræmis.”
Þetta er ekki nógu gott. Kaup
I atvinnubótavinnunni var kr.
1.36 á klst. og átti aö veröa ein
króna. Þetta er ekki 30% lækk-
un, heldur því sem næst 26,47%.
Ekkert liggur fyrir um þaö aö til
Framhald á bls 19