Fréttablaðið - 13.11.2006, Side 64

!
Í fjöldamörg ár virðast íslenskir fjölmiðlar, að undanskilinni Rás 1 og
Morgunblaðinu, hafa verið nokkurn veginn á einu máli um að klassísk
tónlist sé ekki fjölmiðlaefni. Ég hef áður bent á að erlendar kannanir
sýna að klassísk tónlist nýtur mun meiri vinsælda en margir halda.
Kannski eru þessar upplýsingar einmitt að skila sér á rétta staði, því að
skyndilega virðist vera að birta til á hinum ýmsu vígstöðvum.
Ríkissjónvarpið hefur t.d. blásið til sóknar á þessu sviði, og væntan-
lega hvetur það Efstaleitismenn til frekari dáða að Græna herbergið,
þáttur Jónasar Ingimundarsonar og Sigrúnar Hjálmtýsdóttur, er
tilnefndur til Edduverðlauna sem sjónvarpsþáttur ársins. Þættir
Jónasar Sen, Tíu fingur, hafa fengið prýðilegar viðtökur og vonandi
verður framhald á þeim eftir að fyrsta þáttaröðin rennur sitt skeið á
enda. Við eigum a.m.k. nóg af frambærilegu tónlistarfólki til að halda
þeim gangandi í mörg ár í viðbót. Það væri hægt að gera heila þáttaröð
um íslensk tónskáld, aðra um kórstjóra, þá þriðju um ungt og efnilegt
tónlistarfólk, o.s.frv. Þannig yrði líka til dýrmæt þekking á framleiðslu
slíkra þátta, sem er einmitt það sem hefur skort fram til þessa. Tónlist
lýtur öðrum lögmálum en fótbolti, líka sem sjónvarpsefni. Það þarf
önnur efnistök, og dagskrárgerðarfólkið þarf tíma til að tileinka sér
þau.
Það kemur kannski einhverjum á óvart, en Bandaríkjamenn hafa
svo áratugum skiptir staðið öðrum þjóðum framar í að gera klassíska
tónlist aðgengilega í sjónvarpi. Það var hljómsveitarstjórinn og
tónskáldið Leonard Bernstein sem ruddi brautina með mögnuðum
fræðsluþáttum sínum, Young People‘s Concerts, sem fóru í loftið 1958
og gengu í fimmtán ár. Bernstein var hinn fullkomni sjónvarpsmaður:
hann myndaðist vel, geislaði af lífsorku og áhugi hans á tónlist var
bókstaflega smitandi.
Nú virðist arftaki Bernsteins hafa stigið fram á sjónarsviðið.
Michael Tilson Thomas, aðalstjórnandi Sinfóníuhljómsveitarinnar í San
Fransiskó, er umsjónarmaður nýrrar þáttaraðar, Keeping Score, sem
bandaríska ríkissjónvarpið (PBS) framleiðir. Verkefnið mun standa í
fimm ár og kostnaðaráætlun hljóðar upp á rúman einn og hálfan
milljarð króna. Markmið þáttanna er að miðla upplýsingum um helstu
hljómsveitarverk sögunnar á áhrifamikinn og spennandi hátt. Í fyrstu
þáttaröðinni tekur Tilson Thomas m.a. fyrir tvö byltingarkenndustu
tónverk allra tíma: Eroicu-sinfóníu Beethovens og Vorblót Stravinskis.
Hann fer til Vínarborgar og Parísar og útskýrir fyrir áhorfendum á
heillandi hátt, bæði við flygilinn og fyrir framan hljómsveitina, hvað
það var í þessari kraftmiklu tónlist sem sló áheyrendur algjörlega út af
laginu. Klippingarnar eru hraðar, athugasemdir stjórnandans eru
skýrar og aðgengilegar, og hverjum þætti lýkur á að viðkomandi verk
er flutt á tónleikum í Davies-tónleikahöllinni.
Keeping Score-þættirnir eru sýndir í Bandaríkjunum einmitt um
þessar mundir. Hvernig væri að RÚV keypti þá og setti þá á dagskrá á
sunnudagskvöldum þegar fyrsta þáttaröðin af Tíu fingrum hefur
runnið sitt skeið á enda?
Vefsíða Keeping Score-þáttanna (www.keepingscore.org) er frábært
dæmi um hvernig hægt er að gera fræðslu- og menningarefni lifandi
og aðgengilegt á netinu. Þetta eiga Íslendingar eftir að læra ef marka
má síðurnar mbl.is og visir.is. Þar er ekki fjallað um klassíska tónlist,
leiklist eða myndlist nema í undantekningartilvikum, enda fellur efnið
ekki að þeim efnisflokkum sem lagt er upp með. Fréttir af listum
rúmast helst undir flokkunum „Fólkið“ eða „Lífið“, en svo virðist sem
umsjónarmönnum vefjanna þyki mikilvægara að Íslendingar viti hvað
amerískum kvikmyndastjörnum finnst best að borða í morgunmat en
hvað íslenskir listamenn eru að fást við hér heima og erlendis.
Þarf þetta að vera svona? Ágætt dæmi um gagnstæða nálgun er
vefsíða breska dagblaðsins The Guardian, þar sem heil undirsíða er
eingöngu helguð klassískri tónlist (music.guardian.co.uk/classical). Þar
er hægt að lesa viðtöl við helstu tónlistarmenn samtímans, gagnrýni
um tónleika og óperusýningar, og fréttir úr tónlistarheiminum. Nýlega
hljóðritaði The Guardian fyrirlestraröð sem ungverski píanóleikarinn
András Schiff hélt í Wigmore Hall og hlaut frábærar viðtökur.
Viðfangsefnið var píanósónötur Beethovens og fjórir fyrstu fyrirlestr-
arnir eru þegar komnir á netið. Hvenær skyldu íslensku netmiðlarnir
brydda upp á einhverju jafn frumlegu? Það virðist a.m.k. vera
séríslenskt viðhorf að klassísk tónlist sé ekki fjölmiðlaefni. Enda
skulum við vona að það sé á hröðu undanhaldi.
Klassísk tónlist er fjölmiðlaefni
Stúdentaleikhúsið sýnir
verk sitt „Þú ert enginn
Johnny Depp“ í Austurbæ.
Þetta óvenjulega verk er í
raun stúdía á valdníðslu og
varnarleysi mannskepnunn-
ar og könnun á því hvernig
of mikið eða of lítið frelsi
getur leikið okkur öll.
Hörður Ellert Ólafsson, formaður
Stúdentaleikhússins, útskýrir að
verkið byggi á frægri rannsókn
sem gerð var í Stanford-háskóla
árið 1971. Rannsóknin sé jafnan
kölluð „The Stanford Prison
Experiment“ en henni var stjórn-
að af Dr. Philip G. Zimbardo,
sálfræðiprófessor við Stanford-
háskóla. „Rannsókn þessi beindist
að því að kanna hvernig maðurinn
bregst við þegar honum er haldið
föngnum,“ útskýrir Hörður. „Upp-
haflega átti rannsóknin að standa
yfir í tvær vikur en henni var hætt
á sjötta degi því það fór allt úr
böndunum, þá voru þátttakendur í
rannsókninni farnir að beita hver
annan andlegu ofbeldi.“
Tuttugu og fjórir heilbrigðir
karlkyns stúdentar úr millistétt
tóku þátt í rannsókninni á sínum
tíma og réðst það af tilviljun hverjir
urðu fangar og verðir. Leitast var
við að skapa aðstæður og líkja
eftir raunverulegri fangelsisvist,
þátttakendur voru til að mynda
innilokaðir í klefum, klæddir bún-
ingum og beittu verðirnir þá harð-
ræði en þeir höfðu frjálsar hendur
um hvernig þeir komu fram við
fangana nema að ekki mátti beita
þá líkamlegu ofbeldi. Línan milli
raunveruleikans og þessa svið-
setta hryllings varð hins vegar
óskýrari en rannsakendurna óraði
fyrir. „Við byggjum leiksýninguna
á heimildum um þessa rannsókn,“
útskýrir Hörður og bendir á að
mikla upplýsingar sé að finna um
hana á netinu en á heimasíðu henn-
ar sé einnig hægt að nálgast
myndbandsupptökur af atburðun-
um. „Við erum hins vegar ekki að
sviðsetja rannsóknina heldur
okkar eigin sýningu og þess vegna
setjum við ýmist tvist á hlutina.“
Hugmyndin að baki sýningunni
er komin frá Birni Hlyni Haralds-
syni leikstjóra. „Hann hafði lengi
langað að vinna sýningu úr þessari
rannsókn. Víkingur Kristjánsson
gerir síðan leikgerðina en þeir
tveir og leikhópurinn allur eru höf-
undar verksins því sýningin er
einnig mikið til unnin út frá
spuna.“
Átján leikarar Stúdentaleikhúss-
ins taka þátt í sýningunni og segir
Hörður að vinnuferlið hafi verið
mjög áhugavert. „Við höfum unnið
talsvert með einlægni, nálægð og
tilfinningar,“ áréttar Hörður og
bætir því við að fróðlegast hafi
verið að finna hversu stutt er í
frumeðlið hjá mannskepnunni
eins og fyrrgreind rannsókn stað-
festi að nokkru leyti. Ísland sam-
tímans sé annað talandi dæmi því
Hörður vísar til átaksins Nóvem-
ber gegn nauðgunum sem beint
er gegn ofbeldis- og kynferðis-
glæpum. „Það er fáránlega stutt í
frumhvatir mannsins sem brjót-
ast til dæmis út í einhverju vímu-
rugli eða þegar menn kunna sér
ekki hóf. Þetta félagslega taum-
hald getur hætt að virka allt í
einu.“
Kl. 15.00
Listakonurnar Dagbjört Guðmunds-
dóttir, Guðrún Helga Kristjánsdóttir,
Helga Jensdóttir, Helga Sigurðar-
dóttir, Kristín Tryggvadóttir, Laufey
Johansen, Maja Siska og Margrét
Brynjólfsdóttir sýna verk sín á
Skúlagötu 61. Sýningin ber yfirskrift-
ina „40A 32D“ og verður hún opin
daglega kl. 15-19 og um helgar kl.
13-18 fram til 18. nóvember.
Fundnar eru ljósmyndir eftir
bandaríska ljósmyndarann Dorot-
heu Lange sem hún tók veturinn
1943 þegar alríkisstjórn Banda-
ríkjanna fyrirskipaði að þúsundir
bandarískra þegna af japönskum
uppruna skyldu hnepptir í fangelsi.
Eru ljósmyndirnar um 800 talsins
og hafa lengi verið taldar glataðar.
Lange var heimsþekkt fyrir ljós-
myndir sínar af flóttafólki frá land-
búnaðarhéruðum á kreppuárunum.
Áður var ljósmyndarinn Ansel
Adams búinn að birta myndir frá
herleiðingu japanskra Bandaríkja-
manna en örlög þeirra hafa lengi
legið í þagnargildi vestanhafs og
þykir þetta smánarblettur í stjórnar-
fari stríðsáranna þar í landi.
Myndir Lange eru sagðar bera
öll einkenni hennar; myndefnið er
ekki sviðsett heldur sótt til raun-
verulegra aðstæðna. Myndbygging
ber öll einkenni meistara og sýnir
mannlega hlið fanganna. Talið er
að vel yfir hundrað þúsund hafi
verið fangelsaðir og var reynt að
leyna aðbúnaði þeirra lengi vel.
Mun Lange hafa heimsótt 21 fang-
elsi og víðast var henni meinaður
aðgangur að myndefni eins og
gaddavírsgirðingum, húsakosti
sem var lélegur og hreinlætis-
aðstæðum eins og opnum klóökum.
Talið er að fangarnir hafi tapað
samtals 2,5-6,2 milljörðum dala, en
langflestir voru neyddir til að láta
eignir sínar af hendi og fengu engar
skaðabætur að stríðinu loknu.
Úrval mynda Lange frá þessum
tíma eru nú komnar út á bók,
Impounded, hjá Norton. Þar er að
finna ritgerð um handtökurnar og
aðstæður fanganna, en fjölskyldun-
um var safnað saman í bráðabirgða-
byrgi og gripahús og haldið þar til
loka stríðsins.
Lange sá mikið eftir myndun-
um, en hún hafði lagt mikla vinnu í
þær, þegar þær hurfu. Hún lést árið
1965 og er talin með fremstu ljós-
myndurum Bandaríkjanna á síð-
ustu öld. Ljósmyndir hennar eru
listrænar í myndbyggingu og í
þeim má sjá samúð hennar með
þeim sem minna mega sín og órétti
eru beittir.
Útgáfa myndanna frá japönsku
fangabúðunum snertir strengi í sál
Bandaríkjamanna. Sjá má skýra
samsvörun milli mynda Lange og
ljósmynda af helför gyðinga í
Evrópu. Örlög fanganna á þeim
tíma eru þau sömu og við sjáum á
myndum frá stríðshrjáðum svæð-
um heimsins nú á tímum. Það rifj-
ast upp að nýsett lög í Bandraríkj-
unum um fangelsun án dóms og
laga eiga sér eldri dæmi í fram-
komu stjórnvalda Vestanhafs við
þegna sína.
Fangar í eigin landi
550 5000
AUGLÝSINGASÍMI
Gagnrýni og stjörnugjöf
Ferðasaga Andreu Róbertsdóttur er
forvitnileg bók fyrir margra hluta
sakir. Höfundurinn pakkaði saman
og seldi efnislegar eigur sínar og
lagði upp í ferð um framandi slóðir.
Andrea ferðaðist ein til Indlands,
Taílands, Kambódíu og Laos. Sú
ákvörðun hennar er virðingarverð
og til eftirbreytni því ekki hafa allir
hugrekki til þess að skora eigin for-
dóma á hólm og „viðra sig á röng-
unni“ eins og hún kallar það.
Í bókinni lýsir Andrea upplifun
sinni af stöðum og fólki. Fjölmarg-
ar skondnar vísanir og hugdettur er
að finna í henni og ljóst að þetta
ferðalag hefur verið talsvert ævin-
týri fyrir hana en mér er til efs að
það þýðist vel yfir á bókarformið.
Í fyrsta lagi er Andrea á ferð um
frekar óskilgreindar slóðir, það er
lítið um landfræði- eða sögulegar
skýringar í þessari bók sem rýrir
gildi hennar sem eiginleg ferða-
saga. Stöðugar vísanir til Lonely
Planet-ferðahandbókanna fannst
mér einnig hvimleið árétting þess
að bók Andreu er mjög langt því frá
tæmandi upplýsingarit um Asíu-
ferðir.
Ferðin sjálf er svolítil þeysireið
og erfitt að fylgja Andreu eftir, það
er vaðið úr einu í annað, persónu-
legar hugleiðingar hennar um eins
ólík efni og Johnny Cash, tegerð og
jafnréttismál renna saman við lýs-
ingar á staðháttum og samferða-
fólki. En textinn flæðir samt ekki,
hann er brotinn upp í litla kafla,
ítrekað rofinn með myndum og
fróðleiksmolum. Sárlega finnst
mér vanta myndatexta í bókina og
svo var eins og það ætti eftir að
brjóta um aðra texta hennar.
Andrea útskýrir í bókinni að
hún vilji gæta trúnaðar við sam-
ferðafólk sitt og nafngreini það
því ekki. Fyrir vikið er öll frásögn-
in, allar 170 síðurnar eins og inni í
höfðinu á henni einni. Þetta er per-
sónuleg bók en ekki mjög djúpvit-
ur og tilviljanakenndur stíllinn er
lýjandi þótt bókin sé fljótlesin.