Fréttablaðið - 19.11.2006, Qupperneq 74

Heimili Gríms Thomsen á
Bessastöðum:
„… öll Bessastaðastofa var af sjer gengin og
ógeðsleg orðin, og hvergi inn komandi nema í þá
stofu sem hann bjó í, sem áður hafði alltaf verið
dagleg stofa, og „gullsmiðurinn“ faðir hans hafði
setið í, og svo „borðstofuna“, hún var nokkurn
veginn notandi, þó allt gólfið dúaði þegar á því
var gengið; allt annað í húsinu var svo fornfálegt
og óræstað, að hann vildi ekki láta ókunnuga
koma þar; kirkjan var höfð til að þurka þvott …“
Nýlega komu út fjórða og fimmta bindi Íslenskrar bókmenntasögu
hjá Máli og menningu, en þau bindi gera 20. öldinni skil; ritstjóri er
Guðmundur Andri Thorsson. Talsverð umræða hefur orðið um
þessar bækur, einsog vænta mátti, mest á síðum Lesbókar Morgun-
blaðsins. En um hvað snýst hún? Hér skal reynt að gefa lesendum
Fréttablaðsins hugmynd um það. Áður en lengra er haldið er rétt að
taka fram að ég er ekki saklaus af þessu verki, átti þátt í því sem
útgefandi að koma ritun þess af stað og ritstýrði þriðja bindinu, og
upphaflega stóð líka til að ég ritstýrði síðustu bindunum en síðan
varð ég að gefa það frá mér af ýmsum ástæðum. Eftir stendur
svolítill kafli eftir mig í fjórða bindinu um Halldór Laxness og verk
hans á fjórða áratugnum. Mér er sem sé málið skylt.
Lesendum kann að koma á óvart sú gremja í garð verksins sem
birtist hjá nokkrum þeirra sem hafa skrifað um það í Lesbók,
öðrum kann að virðast umræðan torskilin þegar byrjað er að tala
um „dauða höfundarins“ og jafnvel bætt um betur með dauða
lesandans (og sýnist þá útgefandinn einn eftir). En á bak við þetta
eru ólíkir skólar í bókmenntafræðum sem takast á um bókmennta-
söguna. Fyrir fjörutíu árum skrifaði franski fræðimaðurinn Roland
Barthes ritgerð sem nefndist „Dauði höfundarins“ þar sem hann
vildi skilja túlkun texta frá ætlun og bakgrunni höfundarins, verk
og höfundur væru tvennt ólíkt og bókmenntafræðin ætti að einbeita
sér að verkinu og skoða innri táknheim þess og tengingu við
orðræðu annarra texta, einsog stundum er sagt. Hann sýndi hvað
hann átti við í bók sem hann sendi frá sér árið 1970 og hét einfald-
lega S/Z, en þar greindi hann söguna Sarrasine eftir Balzac með
þessum hætti. S/Z er feiknalega tyrfin bók en snjöll og kenningar
Barthes höfðu mikil áhrif, ekki síst í bandarískri bókmenntafræði.
Þær kenningar og fleiri lögðu grunn að því sem stundum er kallað
póst-strúktúralismi í bókmenntafræðum og voru áhrifamestar í
akademíu Vesturlanda á áttunda áratugnum og síðar einnig hér-
lendis.
En hvað kemur þetta íslenskri bókmenntasögu við? Með talsverðri
einföldun má segja að hér séu tveir skólar að takast á. Fyrir daga
Barthes var söguleg og ævisöguleg aðferð algengust í bók-
menntaumfjöllun auk hinnar svonefndu nýrýni, sem einbeitti sér að
verkunum sjálfum. Þeir sem aðhyllast hinar póststrúktúralísku
kenningar telja að þeirra gæti ekki nóg í bókmenntasögunni nýju,
hún litist um of af hefðbundinni, sögulegri nálgun í stað nýrra
kenninga og endurmats. Á móti er hægt að færa þau rök að söguleg
og jafnvel ævisöguleg nálgun sé mun vænlegri þegar verið er að
rekja bókmenntasögu þjóðarinnar í samfelldu máli, þótt póststrúkt-
úralisminn kunni að vera gjöfulli í greiningu einstakra verka.
Söguleg og þjóðfélagsleg umfjöllun, sem ég aðhyllist sjálfur, hefur
líka verið að eflast í fræðaheiminum undanfarna áratugi, að vísu
breytt frá því sem áður var, meira meðvituð um efa- og afstæðis-
hyggju póstrúktúralismans en fyrrum; þar hafa líka stefnur í
sagnfræði, frá einsögu til svonefndar hugarfarssögu, haft sín áhrif.
Þessi endurnýjaða sögulega hugsun hefur örugglega haft mótandi
áhrif á marga af höfundum bókmenntasögunnar, en gagnrýnendur
hennar halda fram nálgun þar sem verkin og innbyrðis tengsl þeirra
eru tekin fram yfir höfundana og bakgrunn þeirra.
En þetta eru ekki bara átök hnakka og trefla í íslenskum fræðum,
heldur hefur bókmenntasagan nýja líka verið gagnrýnd vegna þess
sem ekki er í henni, svo sem umfjöllun um þýðingar. Slík gagnrýni
getur að sjálfsögðu verið réttmæt. Samt hefur sú leið verið farin í
flestum bókmenntasögulegum yfirlitsverkum, til dæmis í
nágrannalöndum okkar, að takmarka umfjöllunina við frumsamin
verk, einfaldlega vegna þess að einhvers staðar verður að draga
mörk þegar yfirlitsrit eru sett saman. Gagnrýnin sem einna helst
hittir í mark, miðað við ætlun útgefenda bókmenntasögunnar, er sú
sem vekur athygli á merkilegum verkum eða góðum höfundum sem
hafa lent utangarðs, viljandi eða óvart. Það verður að taka mið af
slíkum ábendingum við endurútgáfu bókmenntasögunnar.
En það er ekki þar með sagt að grundvellinum sé kippt undan öllu
því sem frá er sagt á þessum 1.400 blaðsíðum um íslenskar bók-
menntir á 20. öld. Það sem mestu skiptir: Hér er komin heildstæð
saga íslenskra bókmennta í fimm bindum sem getur orðið grund-
völlur nýrrar sýnar, andmæla og annars konar framsetningar,
semsé þeirrar gagnrýnu umræðu sem er frjómagn bókmenntanna
sjálfra.
Barist um bókmenntasögu
Þýðingalistinn hans Gyrðis er tek-
inn að slaga upp í hans eigin frum-
smíðar; þeir sem hafa átt þess kost
að þræða textasafnið hans vita að
margt er þar úr sama farinu, íhygli
og elskusemi í bland við hljóða ein-
manakennd, svalandi hrylling og
gamansemi. Þar eru nokkur verka
Brautigans sem varð þessum les-
ara handgenginn fyrir nærri þrem-
ur áratugum. Brautigan stakk í
stúf við flesta aðra ameríska höf-
unda. Hann bar undramörg ein-
kenni vesturstrandarinnar í þann
tíma, frjáls andi og þreifaði sig
áfram á ritvellinum.
Ógæfusama konan – ferðalag
ber öll hans bestu einkenni. Hann
tekur lesanda með sér og þeir sem
hafa lagt í ferð með honum verða
ekki sviknir. Furður lífsins, dag-
leiðin þar sem alltaf er eitthvað
nýtt og undursamlegt svo kvika
opnast á samferðamönnum og ekki
síst á honum sjálfum. Verkið kom
út löngu eftir hans slysalega enda-
dag og er annað tveggja verka sem
komu út að honum látnum. Margir
hafa lesið það sem langan inngang
að sjálfsmorðinu en mér er sýnna
að lesa það sem einn af mörgum
söguköflum hans sem dásama lífið,
frekar en að henda því frá sér.
Hvað er að segja um þýðing-
una: Gyrðir er afburðamaður í
meðförum á máli og slítur frum-
textann alveg úr sínu enska mál-
umhverfi og setur niður í tungu-
takið íslenska. Verkið er örugglega
ekki allra, það er ekki æsileg iðn-
aðarafurð eins og svo margt sem
bókmenntavélin spýtir úr sér
þessa dagana. En sá sem gengur af
stað með þetta nesti í malnum
sínum er ekki svikinn. Það er mik-
ilsvert að texti sem þessi komi á
íslensku í svo frábærri þýðingu
Gyrðis Elíassonar.
Á ferð með Brautigan
Arnaldur tilnefndur í Svíþjóð
Stærstu peningaverðlaun sem
veitt eru Impac-verðlaunin svo-
kölluðu en nýlega hefur birst listi
yfir verkin sem bókasöfn víða um
heim tilnefna. Alls eru það 169
söfn sem leggja inn tillögu. Til-
nefnd eru 138 verk svo einhver
fær stuðning fleiri en tveggja
safna. Söfnin eru í 129 borgum í 49
þjóðlöndum. Hér á landi leggja
tvo bókasöfn tillögu í púkkið.
Borgarbókasafnið í Reykjavík
leggur til að Never Let Me Go
eftir Kazuo Ishiguro fái verðlaun-
in en Bókasafn Vestmannaeyja
stingur upp á Grafarþögn Arnalds
Indriðasonar í enskri þýðingu.
Hann er raunar í mestu uppáhaldi
hjá bókavörðum, fær 18 tilnefn-
ingar.
Úrslitin verða tilkynnt í júní,
en þau eru valin af tíu verka
úrvalslista sem
verður kunn-
gerður í apríl.
Þau nema 100
þúsund
evrum.
Bókasafna-
verðlaun