Tíminn - 23.09.1979, Blaðsíða 14

Texti: Atli Magnússon
Refurinn mun lifa
99
okkur alla
99
segir grenjaskyttan 1 Merkinesi,
Hinrik Vilhjálmur ívarsson
AM— Refaskyttan íslenska hefur fengið á sig alveg
sérstaka mynd í hugum okkar, sem. manngerð út af
fyrir sig,endaeru refaskytturnar liklega einu menn á
Islandi, sem nálgast það að vera veiðimenn i þeim
skilningi, sem við lögðum i orðið í bernsku. Svona eitt-
hvað i áttina við veiðimanninn í Rauðhettu eða Pétri
og úlfinum. Það er líka undantekning ef refaskyttan í
hverju héraði er ekki spölkorn á undan sveitungunum
aðæðri andlegum hæfileikum,-orðskviðir hennar eru
á hvers manns vörum og oft er hún skáld. Kannski er
það vegna þess að hún hefur öðlast hlutdeild í sjötta
skilningarvitinu sem refurinn hefur, skipar sér áveð-
urs við mannlifið eins og hann og tileinkar sér sömu
kankvísu íhyglina.
Einn besti fulltrúi stéttar refaskyttna á islandi er
Hinrik Vilhjálmur Ivarsson hreppstjóri í Merkinesi í
Höfnum. Við börðum upp á i Merkinesi á dögunum,
blaðamaðurinn og Ijósmyndarinn og föluðumst eftir
að heyra eitthvað frá ævi hans og veiðimennsku og því
tók hann Ijúfmannlega. Uppi við vegg stóð hans
„arsenal", — rifflar, haglabyssur, minkabyssur,
lensa og bryntröll, sem allt hjálpaði til að gæða stund-
ina hinum rétta hugblæ.
„Ég er fæddur austur 1
Grimsnesi”, segir Hinrik
Vilhjálmur „og foreldrar minir
voru þau Margrét Þorsteins-
dóttir, ættuö undan Eyjafjöll-
um, og ivar Geirsson, sem var
frá Rauöará viö Reykjavik. En
mér leiöast ættartölur, svo ég
fer ekki lengra út I þessa sálma,
ólikt fööurbróöur minum, Þóröi
lögregluþjóni, sem var geysi-
lega mikill áhugamaöur um
ættfræöi.
Ég get ekki sagt, aö ég hafi átt
neitt sérstakt bernskuheimili
þarsem ég ólst upp á fimm bæj-
um til þriggja ára aldurs, en
foreldrar minir voru vinnuhjú.
Ég fór seinna meö fööur minum
nitján ára aldurs, þegar ég fór
til Hafnarfjaröar, til Þorvaröar
á Jófrlöarstööum, og var vinnu-
maöur hans I eitt ár. Eftir þaö
fór ég aö eiga meö mig sjálfur”.
Flugan
„Ég flæktist nú til Reykja-
vikurtilBjarna nokkurs Simon-
arsonar, sem var húsasmiöur,
og hóf aö læra hjá honum. Viö
þaö var ég I tvö ár, en missti þá
heilsuna vegna brjóstveiki. Þeir
vildu senda mig á Vifilsstaöi, en
þangaö sagöist ég ekki fara ó-
bundinn. Jón læknir Hjaltalln
sagöi aö þá yröi ég aö vera i
sveit og hafa sem mesta hreyf-
mývarg trúi svona og áliti þaö
Vellygna-Bjarna sögur.
Slöar kynntist ég Magnúsi
prófasti á Úlfljótsvatni, sem al-
inn var upp viö fluguna þar.
Hann var oröinn svo svalur fyrir
flugunni aö þaö var eins og hann
yröi ekki var viö hana. Aftur á
móti var það til i dæminu, þegar
hann var á gangi I brunagaddi i
Reykjavik, aö hann var sifellt
að fara meö fingurinn upp að
andlitinu. Hann haföi tamiö sér
þetta og oröið honum ósjálfrátt
aðrétt snerta fluguna, en nudda
hana ekki af sér, þvi viö létta
snertingu dregur hún út brodd-
inn.
Hjá Magnúsi geröi ég viö tvo
báta, en var annars ætlað aö
fara út til veiöa þegar mér
sýndist og litist fiskilega horfa.
Skyldi ég þá róa endilangt Úlf-
ljótsvatn og upp i strauma, en
helmingur vatnsins lá Úlfljóts-
vatnsmegin.
Ég geröi viö bátana og bikaöi
þá, þótt þeir yröu móálóttir af
flugu, þegar ég bikaði. Hins
vegar neitaöi ég aö mála kirkj-
una ljósa, eins og hann eitt sinn
bað mig um, þvi ég vildi ekki
mála hana flekkótta af flugu.
En meðan þessu fór fram
rann smlöanám mitt út i sand-
inn, bæöi vegna þess aö gamli
maöurinn, Bjarni, fékk aökenn-
ingu aö slagi og varö aö hætta og
ég haföi tekist á hendur aö
smiöa bæði baöstofur og hús úti
um sveitir, sem ég rauk i að
vinna við, upp á mitt eindæmi.
En um þessa starfsemi mina
þrengdist svo siöar, þvi læröir
handverksmenn, sem höföu
próf, litu þetta hornauga”.
„En þá atvikast þaö svo.aö ég
var fenginn til þess aö gera viö
fjarðarlaginu, ágætlega vel.
Þegar ég smiöaöi slðar minn
eiginn bát notaöi ég lag Péturs á
afturstefniö en haföi lotstefniö
aöframan, eins ogá sunnlensku
skipunum (Engeyjarlagiö).
Pétur haföi lofaö aö leiðbeina
mér meö smiöina, en þegar
hann sá þennan grip, bað hann
mig blessaðan að hlifa sér við aö
skipta sér af þessu, þvi þannig
bát hefði hann aldrei smiöaö.
En þetta lag gafst prýðilega.
Ég geröi þennan bát út hér um
árabil, eða til 1952, þegar ég
seldi hann inn á Strönd. Afkom-
an var aldrei sérlega góð,
mögru kýrnar átu upp þær
feitu, eins og þar segir. Lélegar
vertiðir komu og mannakaupiö
hækkaöi þaö mikið I striöinu aö
ég fór aö róa einn, og þvi hélt ég
áfram til 1976”.
Refaskyttan og
herinn
„Já, þú spyrð úm tildrög þess
að ég fór aö eiga viö refinn. Nú,
orsökin var aöeins vandræöi
hreppsnefndar. Ég var oröinn 46
ára þegar ég fyrst hleypti af
skoti á ref og var svo vitlaus I
byrjun aö ég hélt aö þetta y'æri
ekki meira en aö skjóta tor-
tryggan hund, sem kemur aö bæ
eða frá. En ég mátti nú lesa þaö
udd ob læra betur.
Þegar hernámíð komst hér f
algleyming, varð hér fyrst vart
viö ref, en hér haföi veriö alveg
reflaust átimabili. Þaö var áriö
1947, sem ég fyrst var beöinn
um aöfara ágreni.ogégsagöist
svo sem geta reynt. Viö urðum
aö fá leyfi hér og leyfi þar, en
þegar til átti aö taka var enginn
refur i greninu, þetta var fariö,
son minn, aö nú væri hetjulegt
aö standa upp og labba upp á
hæðina, þótt ekki mundi þaö
ráðlegt. En þetta varö góö för
um síðir og við náöum báöum
dýrum og yrölingum.
Þetta greni var I litlum hól,
sem skagaði út i gjána, og á
greninu voru tveir munnar,
þannig aö ómögulegt var fyrir
sama manninn aö sjá til þeirra
beggja i senn. Þótt Sigurjón
væri ekki nema 14 ára, haföi
hann samt skotið, og nú kom ég
honum fyrir hjá öörum munn-
anum, en settisf sjálfur nærri
hinum, sem ég taldi liklegra aö
tófan kæmi fyrst að, eöa þeim
sem sneri undan vindi. Svo
mikiö vissi ég aö tófan kemur
fremur aö greni undan vindi,
þótt ekki sé þaö regla.
En allt i einu kvaö viö skot
hinum megin viö hólinn og ég sá
hvar tófa þeysti hinum megin
við hólinn upp á Klapparsléttu.
Ég man ekki eftir mér fyrr en
ég er kominn á þeytisprett fyrir
neöan hólinn á eftir tófunni, ætl-
aöi vist i kjánaskap minum aö
reyna aö komast fyrir hana. En
I þvi bili dró hún upp kryppuna
og steinlá. Tófan haföi komið aö
greninu undan vindi, sem er á
móti reglunni. Hún kom Sigur-
jóni alveg á óvart og tókst aö
komast inn i greniö og hvaö
eina. En brátt kom hún út aftur,
og þá haföi hann getað lægt
,Srii
En ég skil þetta svo ósköp vel.
Þetta hafa veriö dýravinir og
haftgamanaf dýrunum, þviþað
eru ótuktarleg dýr sem menn
geta ekki komiö til viö sig, ef
beitt er lagi. En þaö er meö tóf-
una eins og manninn aö svo er
margt sinniö sem skinniö og
lundarfariö misjafnt. Sumar
eru tortryggnar I innsta eöli
sinu og slikar tófur éta ógjarna
hræ. Þær blátt áfram þora þaö
ekki. Þær lifa á eigin veiöi og
þaö eru hættulegustu dýrin. Þau
dýr sem hægt er aö egna fyrir
meö eitri og þvi um liku eru þau
dýr, sem sist bíta. Þau lifa á þvi
sem þau finna, hræjum og sliku.
En ekki verður loku fyrir þaö
skotiö, aö út af slikum dýrum
komihættuleg dýr. Ættirnar eru
ekki slöur blandnar en hjá
mönnunum”.
ókræsileg
hvftasunnumáltið
„Það var ókræsileg hvita-
sunnumáltiö sem ein tófa kom
meö heim I greni sitt eitt sinn.
Þótt ég sé ekki trúmaöur mikill
var mér bölvanlega viö aö
liggja á greni um hvitasunnuna,
þótt oft færi þaö svo. Nú, nú, en
hann kom þarna þetta grey og
hún einhvers staöar úti, læöan,
°® harir
bænum þá lofaði verkstjórinn I
frystihúsinu mér að láta mann-
inn á bil frystihússins skjóta
mér inneftir. Á leiöinni minntist
ég þess aö hafa heyrt aö þessi
bílstjóri hefði séö tófu á þessum
slóðum fyrir skömmu og segi:
„Heyröu, sást þú ekki tófu
hérna á dögunum?”
„Ha, jú”, segir hann. „Þaö
varhérna”, —og um leiö bendir
hann út fyrir veginn. En er þá
ekki tófa á gangi rétt á þeim
stað sem hann haföi áöúr séö
hana. Ég baö hann aö stoppa
ekki, þvl þá heföi hún strax tek-
iö á rás, og viö ókum niöur i dá-
litiö hvarf, þar sem við sáumst
ekki. Ég rauk af staö en sá dýriö
ekki strax, þvi þaö var aö
snuöra þarna i hvörfum. En á
endanum gekk greyiö á mig og
andaðist þar aö sjálfsögðu.
Ég hélt nú áfram og upp að
greninu meö rebba meö mér og
lagöist þar. „Nú þarf ég aö leika
á greyiö”, hugsaði ég, þvi tófan
er afleit meö þaö aö finni hún
slóð, fer hana strax aö gruna
eitthvaö og rekur förin, og hún
er alltaf viss um i hvaöa átt
maöur hefur fariö. Þvi má ekki
snúa viö hjá greninu, þvi þá er
undarlega löng og skyldi ekki
hvernig á þvi stóö, fyrr en ég
haföi hæft hana, — hún var þá
meö hvita hveitibrauðssneiö i
kjaftinum, sem hún haföi auö-
vitaö fundiö i sorpinu hjá hern-
um.”
Uppeldisstarf
„Ég ól hér upp yrðlinga ár
eftir ár. Til dæmis tók ég tvo og
hafði saman I minkabúri, þar
sem ég hélt aö þeim liöi betur
vegna félagsskaparins. En þaö
fór á annan veg. Þetta voru
refur og læöa og refurinn ætlaöi
læðuna lifandi aö drepa. Hann
tók af henni allan mat, en kom
sjálfur aldrei út úr skýli sinu
fyrr en ég var farinn. Læöan var
hins vegar gæf og leyföi mér aö
strjúka sér og klóra. Ég sýndi
fram á þaö I sögu um refi, sem
ég skrifaði fyrir Guömund
Hagalin, aö heföi slikt grimmd-
ardýr æxlast viö annaö meö
sama lunderni, þá heföi varla
gott komiö út úr þvi.
Oft var ég meö einn yröling.
Sá fyrsti var ósköp gælinn og
,Þetta voru ábyggilega dýravinir....'
,...og sárnaði að ég skyldi hafa drepið greyin.
„Skjótum bara helvítis Merkineskarlinn ofan á
tófurnar, sögðu þeir.."
,Og ég skil þá svo sem vel'
að Búrfelli i Grimsnesi, til
þeirra Jóns Sigurössonar og
Kristinar Bergsveinsdóttur, en
þegar ég var átta ára, byrjuðu
foreldrar minir að búa niöri á
Eyrarbakka. Þarna ólst ég upp
en var I sveit á sumrum viö aö
gæta kinda og kúa, eins og geng-
ur, en eftir fermingu, þegar ég
var fimmtán ára, fór ég fyrst á
vertiö meö fööur minum, sem
var formaður á teinæringi i Þor-
lákshöfn. Úr Þórlákshöfn fór
um viö faöir minn til Herdisar-
vikur,en þá var tekiö aö róa þar
aö nýju. Talaöist brátt svo til aö
ég fór til Þórarins Arnasonar,
sem bjó i Krýsuvlk, sonar Arna
sýslumanns á Kirkjubæjar-
klaustri, sem margir kannast
viö. Hjá Þórarni var ég svo til
Myndir: G.E.
ingu og útiloft og fór ég þvi eitt
sumar á flæking um Grimsnes,
var hjá ýmsum gömlum kunn-
ingjum, en komst loks i kynni
viö stangarveiöina á Kaldár-
höfða. Gerðist ég þar meö at-
vinnumaöur viö silungsveiöina
þrjú næstu sumrin á eftir.
Þarna var svo mikið af flugu
aö þaö kom fyrir aö maöur
þekkti ekki sinn besta kunningja
á tiu faöma færi. Viö höföum
ekki úrræöi en þau aö reyra aö
okkur flikurnar viö háls og úln-
liði og bera ósalt smjör á andlit
og hendur og bera loks hrátjöru
yfir allt saman. Má nærri geta
aö ekki var maöur frýnilegur
þegar heim kom og flugan sat i
þessu i mökkum. Net þýddi ekki
aö nota, þvi flugan settist svo
þétt á netið að ekki varö séö til
aöbeita eða athafna sig. Ég geri
ekki ráð fyrir aö þeir sem ekki
hafa komist i tæri viö mikiö af
bát hér suöur meö sjó. Hér var
ágætt fiskiri um þetta leyti og
mér leist vel á mig. Smiöaöi ég
hér á árunum 1926 til 1930 bæði
áttæringa og hús og flutti loks
hingað suöur, þvi þá haföi
Merkinesiö hér hinum megin
losnaö. Fluttum viö hingað 1934,
en ég kvæntist 1927 Hólmfriöi
Oddsdóttur úr Reykjavlk. Hér
höfum við svo búiö alla tiö siðan
og unaö okkur vel. Seinna reisti
ég svo húsiö hérna á Austur-
bænum, en sérstakar orsakir
lágu til þess aö ég haföi jaröa-
skipti.
Ég haföi raunar hvergi lært
bátasmiöi en ég sá oft báta
smiðaða og var eins og grár
köttur hjá þeim Pétri Ottasyni
og Kristni, sem voru bræöur og
miklir bátasmiöir i Reykjavik.
Mér likaöi aldrei stefnislagiö
hjá þeim, sem var hjólbogiö, en
skutur, sem var meö Breiöa-
kannski oröiö fyrir styggö af
hernaöarumsvifunum, þött þaö
væri svo merkilegt meö tófur
hér, að þeim varalveg sama um
þennan stööuga flugvélagný.
Þær litu ekki einu sinni upp.
Arið eftir var ég svo á ný beð-
inn aö fara þarna upp eftir og nú
án vitundar hersins, til þess aö
foröast allt umstang. Viö sonur
minn og ég þræddum okkur þvi
eftir lángri og breiðri gjá hér,
sem heitir Arnarbælisgjá og er
sums staöar djúp en annars
staöar grunn, upp aö greninu.
Þaö heitir Uröarhólsgren og er i
öörum barminum á gjánni. En
viö vorum ekki fyrr lagstir
þarna, en þessi voðalega skot-
hriö byrjar neöan aö frá upp i
heiöina. Skotin glumdu I klett-
unumalltí kring, en viö vorum 1
vari, þar sem brekkan var
mikiöhærrifyrirofanokkur. Ég
sagði þvi sem svo viö Sigurjón
hjartsláttinn og lét vaöa á hana.
Hún hefur fengið lungnaskot og
þvi getað hlaupiö spölkorn, áöur
en hún gaf upp öndina”.
Réttast að skjóta
Merkisneskarlinn lika
„Ég var svo áfram i þessum
starfa og afraksturinn var eitt
og upp I þrjú greni á ári. Þaö vor
sem ég vann þessi þrjú greni,
voru þeir aö taka heilmikið efni
I Stapafelli og höfðu reist girð-
ingu þar og höföu vörö. Þarna
höföu þeir blátt áfram hænt að
sér tófur, þvi þær gengu I mat-
arúrgang þarna og voru orönar
allspakar viö þá. Þvi var þaö aö
þegar þeir fréttu, aö ég væri bú-
inn aö vinna þrjú greni i grennd
við þá, varö þeim aö oröi, aö nú
væri réttast að fara og skjóta
helvftis Merkineskarlinn lika,
ofan á refina.
og byrjar að japla á einhverju
fyrir utan greniö, eins og peir
gera, þegar þeir koma meö
munninn fullan. Og þá komu
þeir út i hnapp, yrðlingarnir, og
hann lét þetta niöur og byrjaöi
aö rifa þaö og tæta. Ég gaf mér
góöan tima til aö viröa þetta
fyrir mér, þvi hann haföi ekki
minnstu hugmynd um mig.
Þetta sem hann var meö leit út
eins og rúllupylsa og mikið átti
ég bágt meö aö skjóta á þá, þótt
ekki dygði samt annaö. Þetta
var þá stykki úr gamalli hnisu-
kápu, sem hann hafði einhvers
staöar rekist á, morkiö ogúldiö.
Já, sei, sei. Einu sinni fann ég
beikon við greni, en það lá ó-
hreyft, þvi yrðlingarnir höföu
ekki viljaö þaö. Þaö hafa þeir
sótt I sorpið á flugvellinum”.
„Ég ætlaði eitt sinn aö fara
inn aö svonefndu Gjáhólagreni
og þar sem enginn bill var hér á
hún vis til aö flytja sig i annaö
greni. Menn verða aö halda á-
fram, hafa ekki hönd á neinu,
taka stóran sveig ef þarf aö
komast heim aftur og þar fram
eftir götunum. Ef slóðin heldur
áfram fram hjá greninu, uggir
hún ekki aö sér.
Refinn hringaöi ég saman rétt
hjá greninu en hélt áfram fram
hjá greninu. Undir lágnættiö sá
ég hvar tófan kom. Hún var hvit
og fór i ótal krókum, þvi hún
fann lyktina af refnum. Þaö lik-
ar þeim ekki alltaf, þvi séu þær
ekki búnar aö venja yrölingana
af sér, vilja þær ekki mikið af
refnum vita. Þá má hann helst
ekki koma inn I greniö og ekki of
nærri þvi. Meðan yrölingarnir
eru ungir ber þvi aö leggja á-
herslu á refinn, en á læöuna,
þegar þeir eru orönir stálpaöir
og komnir út úr greninu .
Jæja, en mér þótti tæfa
góöur viö mig. Ég þurfti ekki
annað en gagga eöa reka upp
eitthvert tist, þá kom hann þjót-
andi. Gestir hér höföu áhuga á
aö sjá hann, svo ég varö aö kalla
til hans, og hann hlýddi einum
tvisvar eöa þrisvar sinnum. Þá
hætti hann að hlýöa þessu, hljóp
þar til hann haföi vindstööu af
mér og luntaöi eitthvaö I burtu,
ef einhver var hjá mér.
Enn átti ég ref, sem ég varö
aö drepa, vegna þess hve hart
hann gekk aö kvenfólki. Hann
hjólaöi I þær og reytti utan af
þeim nælonsokkana, svo ég
mátti hafa mig allan viö aö bæta
konum nælonsokka. Þessi refur
var ákaflega harölyndur en
haföi mjög gaman af aö flakka
meö mér til þess aö gá aö mink
og þvi um likt.
Sjá nœstu opnu
i
Sunnudagur 23. september 1979 Sunnudagur 23. september 1979