Ísafold - 21.03.1879, Blaðsíða 1

A F 0 L 0.
VI 7.
Reykjavík. föstudaginn 21. marzmán.
1879.
J>að lítur svo út, sem áhugi lands-
búa á verzlunarmálefnum, sje á nýfar-
inn að aukast; að minnsta kosti berast
oss á seinni tið ritgjörðir um þetta efni
úrýmsum áttum. Rúmsins vegna leyf-
um vjer oss, að steypa ritgjörðum þess-
um saman í eina grein, og biðjum höf-
undana velvirðingar bæði á því, og á
hinu, að vjer sleppum úr þeim ýmsu,
sem eingöngu sveigir að „J>jóðólfi“.
Nokkrum árum eptir það, að ein-
okunarverzlunin hjer á landi var upp-
hafin (1786—87), tóku landsmenn sig
við Oxará 1795, eins og kunnugt er,
saman um, að biðja konung um rýmra
verzlunarfrelsi, og bentu undir eins á
þær misfellur, sem á hinni nýju „fríhöndl-
an“ voru. þetta var sú svo kallaða al-
menna bænarskrá íslands, sem Magnús
Stephensen samdi, og svo gott sem
allir embættismenn landsins rituðu nöfn
sín undir, að undanskildum Olafi stipt-
amtmanni. í umkvörtunum þessum tóku
þátt báðir amtmennirnir Wibe og Stefán
þórarinsson, lögmenn, sýslumenn, pró-
fastar, o. s. frv., enda voru embættis-
menn' landsins þá jafnan fremstir í flokki.
þegar um eitthvað var að ræða, sem til
landsheilla horfði. Bænarskrá þessi var
prentuð, og eru höfuðumkvartanir henn-
ar þær sömu, að einni undanskildri (að
aðrar þjóðir, en Danir einir, sjeu úti-
lokaðir frá viðskiptum við ísland), sem
enn koma fram, og enn eiga við, sem sje:
1. Kaupmenn setja einir verðlag á alla
aura bæði innlenda og útlenda.
2. |>eir gjöra samtök sín á meðal um
verðlagið, og drepa með því alla verzl-
unarkeppni niður.
3. þeir flytja misjafnar vörur, sjer í lagi
slæmt timbur.
4. jþeir vega og mæla ekki eins og lög-
boðið er (sbr. tilsk. 18. júní 1784),
heimta yfirvigt á fiski, binda malar-
steina um háls verzlunarvogunum (til
þess að hneyksla ekki smælingjana?).
5. J>eir byrgja ekki verzlanir sínar nægi-
lega upp með nauðsynjar.
6. Jprátt fyrir það, sem lögboðið er í
þessu efni, sjer í lagi rentukammer-
brjef 6. mai 1793, — sem leggur fyr-
ir kaupmenn, að sanna á ári hverju
fyrir sýslumönnum, að þeir flytji svo
nægilega peninga til landsins, að bónd-
inn geti fengið þá peninga, sem hann
þarf í öll opinber gjöld —•Jlytja kaup-
menn peninga út úr landinu, en litla
sem enga inn, troða par á móti alls-
konar krami og óparfa upp á lands-
búa. „O vesælu peningalausu kaup-
menn!“ kallar Magnús gamli upp
(bls. 15).
7. Hrávaran ein er útflutt, því kaupmenn
vilja hvorki taka smáband nje dugg-
araband með því verði, að það borgi
sig fyrir landsbúa að vinna ullina, —
og loks, en verst af öllu:
8. Höfuðkaupmennirnir búa erlendis, og
draga verzlunararðinn út úr landinu,
sjer sjálfum til munaðar og öðru landi
til gagns.
Bænarskráþessi vakti, eins og menn
muna, fullkominn storm sjer í lagi með-
al kaupmanna, og urðu þeir, sem þá
voru mestir mennirnir og flestar verzl-
anir höfðu hjer, Plum, Henkel og sjer
í lagi G. A. Kyhn til þess að svara ís-
lendingum í heilli bók upp á 344 bls.
(Nedvœrgc 1 mod dcn i Island regjerendc
Ovnghcd, Kh. 1797). Kenndi hann þeim
um margt ófagurt, þar á meðal hlut-
drægni og ósanngirni. Sama gjörir
„þ>jóðólfur“. Kyhn bregður landsbúum
um dugnaðarleysi, að þeir ekki komi
sjálfir verzlunum á legg, verði skipa-
eigendur og keppi við danska kaup-
menn; sama gjörir ,,pjóðólfur“, nema
hvað hann einnig hælist um, að hin
innlendu verzlunarfjelögsjeu, sum hver,
undir lok liðin. pó mun það sannast
að segja, að auk hrossakaupa og fjár-
kaupa Skota og gufuskipaferðanna, sem
gjöra íslendingum kost á að byrja sjálfir
færandi (activ) verzlun, eru hin innlendu
kaupfjelög sú eina verulega breyting
til hins betra, sem orðið hefir á verzlun
vorri síðani795. Bæði hafa fjelög þessi
neytt aðra kauþmenn til að bæta verð-
lag á vörum, og þá hefir, að minnsta
kosti nokkuð, af afrakstri fjelagaverzl-
ananna lent hjá landsbúum, sem sje af-
rakstur hlutabrjefanna. Munu með þessu
móti fleiri þúsundir króna hafa orðið
eptir í landinu af Gránufjelagsverzlun-
inni einni. Enda er oss til efs, að Norð-
lendingar og Austfirðingar hefði getað
gefið annað eins stórfje til nauðstaddra
hjer syðra, hefði verzlunin hjá þeim
Engu síður en aðrar þjóðir, höfum vjer
íslendingar, að tiltölu, átt fram úr skar-
andi merkismenn að gáfum, lærdómi og
fróðleik, og í miklu áliti, bæði innan-
lands og utan. pó þeirra sje að vísu
getið í annálum, árbókum og ritgjörð-
um, þá er hætt við, að nöfn þeirra fyrn-
ist með tímanum, nema minning þeirra
sje við og við á lopt haldið. Einn af
þeim, sem telja má meðal hinna mestu
og jafnframt lærðustu höfðingja þessa
lands var sýslumaðurinn í Rangárþingi
Gisli Magnússon.
Hann var fæddur á Munkaþverárklaustri
1621. Foreldrar hans voru Magnús lög-
maður norðan og vestan Bjarnarson og
Guðríður Gísladóttir lögmanns pórðar-
sonar. Magnús lögmaður var auðugast-
ur maður hjer á landi á sinni tíð. Átti
hann XVCC (tólfræð) og CXVC betur
í föstu, en XICC, LVIIC og LII álnir f
lausu, landsskuldir LXXXC, kúgildi
LXXC X álnir. 1 Hann var höfðingi
mikill; deyði 1652. Gísli var 11 ára
gamall sendur í Skálholtsskóla, dvaldi
þar þrjá vetur; fór þaðan í Hólaskóla,
var þar aðra þrjá og útskrifaðist þaðan.
Átján vetra gamall sigldi hann til Kaup-
mannahafnar háskóla, og lagði sig þar
helzt eptir málfræði. Lærifaðir hans
var hinn nafnfrægi Dr. Oli Worm, sem
heita má að tæki ástfóstri við Gísla, því
löngu eptir að Gísli var aptur kominn
tilíslands, skrifuðust þeir á, eins og sjá
má af hinum prentuðu bijefum Worms
á latínu. Eptir tveggja ára dvöl erlend-
is kom Gísli inn aptur, sat eins árs tíma
um kyrt hjá foreldrum sínum, en sigldi
þá aptur í þetta sinn til Hollands; var
hann þar 4 ár á ýmsum stöðum, en
dvaldi sjer í lagi við háskólann í Ley-
den, lagði hann sig þar mestmegnis
verið taldir: Brynjólfur sýslumaður |>órðarson
Thorlacius á Hlíðarenda (þl762), porsteinn sýslu-
maður Magniisson á Móeiðarhvoli (ý 1785), og
Brynjólfur sýslumaður Sigurðsson í Hjálmholti (ý
1771). Eptir hinn síðast nefnda voru i fasteign
9cc, 63c og 100 álnir, í lausafje 14cc, 2c 64 álnir.
Landsskuldir 65c, 29 álnir, kúgildi 186’/j, kirkna-
kúgildi 51.
eptir náttúrufræði. Frá Hollandi fór
hann til Englands, var þar um tíma;
þaðan fór hann til Kaupmannahafnar
og því næst til íslands aptur. Sat hann
um kyrt í 3 ár hjá foreldrum sínum á
Munkaþverá. Árið 1649 kvongaðist
hann, átti hann prúði dóttur porleifs
sýslumanns á Hlíðarenda Magnússonar
prúða og Gróu Gísladóttur Árnasonar á
Hliðarenda Gíslasonar. Flutti Gísli sig
fyrst austur að Skriðuklaustri í Fljóts-
dal, var hann þá sýslumaður í Múla-
sýslu nokkur ár. Meðan Gfsli var í föð-
urhúsum ritaði hann (á Munkaþverá 16.
sept. 1647) Kristjáni konungi IV á lat-
ínu uppástungur sínar til að koma ís-
landi upp (consignatio instituti seu ra-
tiones eorum, quæ in patria mea Islandia
efficere statui, ad quæ conficienda Sere-
nissimæ Regiæ majestatis operam humil-
lime oblatam velim), og nokkru síðar
bækling, einnig á latínu, líks efnis (res
et scopus hadenus pro patria Islandia
suscepti negotii); finnast bæði þessi
handrit í handritasafni Árna Magnús;
sonar, Nr. ig2, í fjögra blaða broti. I
ritum þessum biður Gísli konung ásjár
íflestum þeim efnum, sem mönnum síð-
') ílestir r.uðmenn næstir honum sunnanlands hafa