Ísafold - 10.06.1879, Blaðsíða 1
VI 16.
1879.
Háðherra íslands hefir í brjefi, dags.
io. des. 1878 (Stj.tíð. 1879, B. bls. 51
—54) tilkynnt landshöfðingja, að álykt-
un alþingis um undirbúning undir að
leggja niður amtmanna-embættin „ekki
sje þess umkomin, að verða tekin til
greina“. Ástæður ráðherrans eru sjer
í lagi og í stuttumáli þessar:
1. að sameining umboðsvaldsins á ein-
um stað (centralisering) sje „óheppi-
leg í víðlendu landi með svo ófull-
komnum samgöngum, sem eru á ís-
landi“,
2. að, „þegar eitthvað óvenjulegt kem-
ur fyrir, t. d. ef náttúruviðburðir,
landfarsótt, hungur og harðrjetti og
annað því um líkt að ber, sje áríð-
andi, að til sje einhver æðri em-
bættismaður, sem geti skipt sjer af
slíku, án þess að bíða eptir skipun
til þess frá landsh.“, og að eptirlit
með embættisrekstri sýslumanna
mundi verða enn þá meiri vandkvæð-
um bundið, en nú, pegar pað ein-
göngu cetti aff koma frá Reykjavík.
3. að þá hlytu amtsráðin aptur að
hverfa, og yrði þá að stofna eina
yfirsveitastjórn yfir allt land.
4. að amtmaðurinn yfirsuður- og vest-
uramtinu sje annar liður stiptsyfir-
valdanna, og sje því ótiltækilegt,
bæði að fá landsh. þau störf amt-
mannsins í hendur ásamt biskupi,
og að fela þau biskupinum einum;
sje það síðara „einkanlega óheppi-
legt með tilliti til umráðanna yfir
kirkjueignum“.
feir sem þekkja til þess, hvernig
amtmanna-embættin eru frá fyrstu til
orðin hjer á landi, vita, að þegar hirð-
stjórar og höfuðsmenn á ofanverðri 17.
öld hættu að hafa hjer aðsetur, og um
leið tóku stiptamtsmannsnafnið, sem pá
þótti veglegra, fengu þeir sjer fasta
fullmektuga, sem með ábyrgð fyrir stipt-
amtmanni og hans vegna gegndu störf-
um hans. Höfuðsmennirnir höfðu hjer
reyndar áður skrifara, fógeta eða full-
mektuga, þegar þeir fóru sjálfir utan,
en það var sjaldan nema um stundar-
sakir, enda voru þessir menn ekki skip-
aðir af konungi. Sá fyrsti stiptamt-
maður landsins, sem aldrei kom hjer,
Chr. Ulrich Guldenlöwe (skipaður 1684),
kom því til leiðar, að hjer var af kon-
ungi settur einn amtmaður yfir allt land
(Chr. Muller), en, sem þar fyrir ekki
var annað en fullmektugur stiptamt-
manns í umboðsstörfum, opinberum mál- í
um o. fl., skrifaðist á við hann einan I
Reykjavík, þriðjudaginn 10. júnimán.
um málefni landsins, og var honum £
öllu háður. Gúldenlöwe hafði auk hans
annan fullmektugan, sömuleiðis skipað-
an af konungi (Odd lögmann Sigurðs-
son), en sem hafði annað verksvið, sem
sje fiskals-valá til að ákæra og afsetja
rjettarins þjóna o. fl. (Arnesen, Isl.
Rettergang, 522—523). þ>ar á móti var
landfógetinn sjálfstæður undir kammer-
collegio, þegar hann var ekki fullmekt-
ugur landsforpaktaranna, eins og t. d.
þeir Jens Jörgensen og Páll Beyer
(1693—1716). Við þetta stóð frá 1684
til 1770, eða því nær hundrað ár, um
alla tíð þeirra stiptamtmanna Gúlden-
löwes, Rabens, Gúldencrones, Ochsens,
Rantzaus og Pröcks, sem allir dvöldu
erlendis, og höfðu hjer amtmenn fyrir
fullmektugan. En þegar Thodal varð
hjer stiptamtmaður og flutti hingað
sjálfur 1770, voru tvö amtmanna-embætti
stofnuð, sem sje suður- og vesturamtið,
sem Thodal hjeltásamt stiptamtmanns-
embættinu, og norður- og austuramtið
handa Olafi Stephánssyni, sem verið
hafði einn amtmaður áður yfir allt land
frá 1752. þ>etta fyrirkomulag hjelzt til
1783, þegar Stefán |>órarinsson varð
amtmaður norðan og austan. þ>á var
vesturamtið, sömuleiðis Olafs vegna, að-
skilið frá suðuramtinu og veitt Ólafi,
og síðan í því nær 100 ár amt sjer,
þangað til um sama leyti, sem lands-
höfðingjadæmið var stofnað (1872).
Fyrir öllum þessum breytingum
munu í hvort sinn hafa verið eins gild
rök, eins og þau, sem ráðherrabijefið
frá 10. des. f. á. tilfærir fyrir því, að
halda amtmanna-embættunum við líði.
En saga þeirra sýnir tvennt: að bæði
hefir stundum mátt una við einn amt-
mann yfir allt land, og að stundum hafa
þrír ekki þótt of margir. J>ess kon-
ar breytingar eru alloptast af persónu-
legum rótum rúnnar, þó almenn rök
sje leidd að nytsemi þess og hins fyrir-
komulags. Enginn amtmaður hefði ver-
ið skipaður hjer 1684, hefði Gúlden-
löwe nennt að sitja hjer á landi; amt-
mannsembættin hefði ekki orðið tvö
1770, hefði ekki þurft að sjá fyrir Ó-
lafi Stephánssyni, ekki þrjú 1783, hefði
ekki sami Ólafur verið; og suður- og
vesturamtinu hefði ekki verið steypt
saman í eitt 1872, hefði Hilmar Finsen
ekki þóttst þurfa að vera “heiðum hærri“
með sem flesta embættismenn undir sjer
og handarjaðrinum í Reykjavík, og hefði
hinn nýji landsh. ekki þóttst vaxinn upp
úr því, að veita suðuramtinu jafnframt
forstöðu. pá mundi stjórnarráðið ís-
lenzka ekki eptir því, að „eptirlit með
embættisrekstri sýslumanna myndi ekki
batna við það að koma eingöngu úr
Rvík“. pað mældi þá ekki vegalengd-
ina, og mat ekki samgöngurnar milli
eystra Horns og Hornstranda; því hug-
kvæmdist þá ekki, að „sameining um-
boðsvaldsins á einum stað (centralisering)
er óheppileg í víðlendu landi, með ó-
fullkomnum samgöngum“; það fjekkst
þá ekki um, „hversu áríðandi það er
ef eitthvað óvenjulegt fyrirfellurí Lóni
eða Aðalvík, landfarsótt, hungur, harð-
rjetti, (fj árkláði) o. fl., að til sje æðri
embættismaður á staðnum eða í nánd
við hann, sem ekki þarf að bíða eptir
skipun frá landsh.“ pá var ekki hugs-
að um annað en, að gjöra landshöfð-
ingjadæmið sem veglegast. Stjórnar-
ráðið virðist nú ekki muna eptir lands-
höfðingjaritaranum, sem er ósporlatur
maður og ætíð til taks, þegar mikið
liggur við, og líka sem fæddur og í
heiminn borinn til að eiga við öll óvenju-
leg og ófyrirsjáanleg tilfelli. Hann varð
þó til með landshöfðingjadæminu og
samsteypu suður- og vesturamtsins. Áð-
ur en fjárhagur landsins var aðskilinn
frá íjárhag ríkisins, var horft í skild-
inginn; þá var ekki embættum fjölgað,
og laun ekki hækkuð að ófyrirsynju.
Nú hefir sparnaðurinn ekki eins góð
fyrirheit, og þó stjórnarráðið vilji ekki
fækka embættum, mun ekkert þvi til
fyrirstöðu af þess hálfu, að amtmenn-
irnir yrðu fjórir, til þess að dreifa um-
boðsvaldinu, eða decentralisera; enda
bendir röksemdaleiðsla ráðherrans að
því, að minna muni varla duga, ef ept-
irlitið á ekki eingöngu að koma frá
Rvik, bæði með sýslumönnum, viðburð-
um náttúrunnar og sveitamálefnum. par
sem ráðherrabijefið telurupp ýms mál,
sem amtmenn nú geti leitt til lykta, þá
er þetta, eins og sjá má á erindisbrjefi
landsh. 22. febr. 1875, ofhermt, um allt
nema leyfisbrjefin ein, en það munar
minnstu, hvort þau fást öll eður að eins
sum, eins og nú á sjer stað, hjá landsh.
Skipstranda- og fjárkláðamál eru engan
veginn á síðasta stigi á valdi amtmanna,
og sama mun mega segja um heilbrigð-
is-, fangelsis- og þjóðjarðamál, eflands-
höfð. annars vill í þau skerast. Hon-
um er sjálfsagt heimilt, ef honum svo
líkar, að láta staðar nema við úrskurð
amtmanns; en það er allt annað mál.
pað er því næst örðugt að skilja,
vegna hvers amtmennirnir nauðsynlega
þurfa að vera formenn amtsráðanna.
Allt kemur þó að siðustu til kasta lands-