Ísafold - 28.11.1879, Page 2

tio
hæð. En geti þeir ekki fengið sitt hjá
skiptavinum sínum á Islandi, þá verður
þeim einnig erfitt, ef ekki ómögulegt
að standa i skilum við lánardrottna sina
erlendis. Hverjum er nú sú opt yfir-
klagaða óskilvisi landsbúa að kenna?
Er hún eingöngu þeirra skuld sem lán-
in taka? Er hún ekki einnig þeim að
kenna, sem lánin veita ? Bæði um land-
búnaðinn, en þó sjerílagi um fiskiveið-
arnar, hvort heldur hákallsaflann norð-
anlands, eða þorskaflann sunnan og
vestan má með sanni segja á öðru eins
landi og ísland er, að hvorir tveggja
kaupmenn og landsbúar spila þar í
lukkuspili. Harðindin nyrðra, aflaleysi
syðra og vestra lætur einatt vonir bæði
landsbúa og kaupmanna til skammar
verða. Sýnir það sig þá, að kaupmað-
urinn hefir allt að einu lánað upp á ó-
vissu, eins og bóndinn, sjer í lagi út-
vegsbóndinn, hefir verið djarftækur á
að leita láns. Bóndinn tekur lánið að
öllum jafnaði upp á aflavon, og kaup-
maðurinn lánar upp á sama stofn. Kaup-
maðurinn verður því meðfram að kenna
sjálfum sjer, þegar bóndinn getur ekki
staðið í skilum, af því von beggja brást,
hans og kaupmannsins, en báðir byggðu
á sama sandi. Alla samninga vantar,
viðskiptabækur eru óvíða viðhafðar, þó
þær sjeu lögboðnar, og allt gengur því
af handahófi. Lánardrottnar kaupmanna
herða að þeim, og þeir að landsbúum,
og eins og skáldið segir:
Ásækja smærri
fiska stærri fiskar,
sílum samferða
að sama náttstað,
náhvals' i gapanda gini.
Sílið er bóndinn, smærri fiskarnir
erum við ísl. kaupmennirnir; lánardrottn-
ar vorir erlendis eru stærri fiskarnir,
en náhvalurinn einhver stórríkur mað-
ur eða banki, sem aptur hefir meðal-
göngumennina í vasanum. jpegar við
kaupmenn tölum um, að við „hjálpum“
þeim eða þeim bónda, þá er þetta með
öðrum orðum: við lánum honum í von
uin, að hann framleiði þá vöru, sem
oss er arðsöm og við þurfum með handa
þeim, sem hefir „hjálpað“ oss í álíka
von um góða vöxtu af hjálpinni. En
þegar við þannig „hjálpum“ út í óviss-
una samningslaust og einatt orðalaust,
þá er efamál, hvort rjett er að ganga
hart að bóndanum, sem gjörir sitt bezta
til að endurgjalda hjálpina, en fór var-
hluta afþeirri sönnu hjálp, sem dregur
hann lengst: góðum skepnuhöldum og
hjálpinni úr sjónum. Sjálfsagt eru íslend-
ingar einatt hugsunarlitlir með lántök-
una, en satt er bezt að segja, þeir borga
optast, þegar þeir geta, og kaupmenn
hafa sjálfir vanið þá á óskilvísina með
því að lána eins þeim, sem ólíklegt er
að geti borgað, eins og hinum. Betra
væri, að takmarka lánin nokkuð, þó af-
leiðingin kynni að verða sú, að færri
færu að búa. Bæði til sveita, en sjer í
lagi við sjóinn væri skaðlaust, þó bænd-
ur fækkuðu nokkuð. í sjávarplássunum
væri mikil bót, ef útvegsbændur væru
færri, og að með þeim minnkaði skipa
og bátafjöldinn; sjómannahaldið mundi
þá verða ljettara; bændur færi sjálfir
að leggja saman; þeir, sem ekki hafa
krapt, dugnað, eða útsjón til forustu og
formennsku, færi þá að róa hjá öðrum
í góðum skiprúmum, í stað þess að vera
gegn um skuldir og eymd að basla við
útgjörð og formennsku sjálfir. Mundi
þessi breyting brátt hafa áhrif á sveita-
þyngslin og lcaupstaðarskuldirnar. En
þess ber að endingu að geta, að sjeu
þær eins miklar, eins og margir af með-
bræðrum mínum segja, þá sýnir það,
að kaupmennirnir, sem geta staðizt allt
að einu, hafa einhvern tíma haft drjúg-
an arð af verzlunum sínum, því hvern-
ig ættu þeir annars að geta haldið áfram
að verzla, og hafa, eins og þeir segja,
allt að þriðjungi af sínum höfuðstól bund-
inn í útistandandi skuldum? þ>etta þol-
ir enginn kaupmaður neinstaðar, nema
við fsl. kaupmennirnir. Svo vel borga
þeir bændur, sem borga!
þ>riðja orsökin er f>eninga-eklan.—
]það verð jeg að játa, að engin mynd
er á því, að hver maður skuli ekki geta
fengið peninga fyrir varning sinn, eða
það sem hann leggur inn skuldlaust.
þ>að er heldur ekki forsvaranlegt, að
sjávarbóndinn skuli ekki mega borga
það salt, sem hann þarfnast í fisk sinn,
með öðru en fiskinum úr saltinu, hvern-
ig svo sem hann er verðlagður. Pen-
ingaeklan hefir stórum aukizt síðan í
æsku minni. það var þá algengt, að
hinir betri kaupmenn fluttu á ári hverju
stórfje inn í landið í beinhörðum spesí-
um. Nú flyzt hver eyrir út. Afleiðing-
in lendir á landsbúum, en einnig á kaup-
mönnum sjálfum. þ>eir þarfnast peninga,
þó aldrei sje nema í tollana, en af því
þeir geta ekki fengið það hjer, sem
ekki er til, verða þeir opt að taka þann
varning, sem sízt skyldi, upp í skuldir.
Rentukammerbrjef 6. maí 1793 —sem
þó er yngra en verzlunarfrelsis-tilskip-
anirnar 1786 og 1787, og ekki enn þá
úr lögum numið — skyldar kaupmenn til
að birgja verzlanir sínar svo upp með
peningum í parjir landsbúa (opinber
gjöld), aff ekki sje orsök til umkvartana,
en þó það kynni að þykja hart, að fram-
fylgja þessu lagaboði, þá er hitt víst,
að kaupmanna eigin hagur væri, að
flytja, eins og „ísafold“ einu sinni lagði
til, meiri peninga og minna skran. Af
peningaeklunni hlýzt margt illt fyrir
kaupmenn sjálfa, einkum það, að þeir
geta nú ekki sætt eins góðum kaupum,
eins og ef peningar væri fyrir. fá
myndi það t. d. ekki geta hugsazt, sem
nú á sjer jafnan stað, að kaupmenn selja
saltfisk og aðra innlenda vöru á íslandi
við lœgra verði, en pví, sem peir gáfu
fyrir hann gegn ávísunum til Kaup-
mannahafnar, — allt svo til þess að fá
peninga í hendur. Hvaðan sækja þeir
þennan reikningshalla nema úr vösum
landsbúa með uppskrúfuðu verði á út-
lenda varningnum?
Fjórði og höfuðannmarkinn er það,
að verzlun vor, sem köllum okkur ísl.
kaupmenn er ekki innlend, það er að
skilja, að arðurinn af verzluninni, og
ekki einasta arðurinn, en mest allur af-
raksturinn (Brutto-overskud) fer út úr
landinu, því kaupmennirnir eru jafn óís-
lenzkir, hvort þeir eru íslendingar eð-
ur ei, hvort þeir eru einstakir menn,
eða fjelög. Hinir fæddu íslendingar
flytja allt eins vel, eins og hinir dönsku,
til útlanda ; þeir fara, ef til vill, nokkur
ár milli landa, en þegar þeim er vax-
inn fiskur um hrygg, þá flytja þeir bú-
slóð sína til Kaupmannahafnar eða ann-
arstaðar erlendis, og eyða þar stundum
með „vellystingum praktuglega“, því
sem þeir hafa reitt saman á fósturjörðu
sinni með ýmsu verzlunarmóti. Fjelög-
in — jeg undantek ekki Gránu — hafa
bæði kaupstjóra sína, og pess utan dýra
meðalgöngumenn erlendis. Skrifstofu-
og annar kostnaður þessara manna bæt-
ist ofan á verzlunarkostnaðinn á íslandi
af húsum, skipum, þjónum og vinnu,
og þar sem svo er ástatt, að hinir ein-
stöku kaupmenn eða fjelögin erfiða með
lánsfje, þá ganga 10—12% af höfuð-
stólnum, sem í veltu er, út úr landinu,
auk kostnaðarins af verzlununum á ís-
landi, og af siglingunum landa á milli,
því landsbúar borga; enda lýsir þetta
sjer bezt í verðlaginu hjá fjelögunum;
Grána selur eins dýrt og kaupir eins
lágu verði, eins og við hinir, enda er
hún nú boðin og velkomin í okkar hóp ;
sama er að segja um hlutaveltufjelagið
í Reykjavík. jþað eina, sem þessi ís-
lenzku verzlunarfjelög hafa fram yfir
okkur hina, er að arðurinn af aktíunum,
þegar nokkur er, verður í landinu. Jeg
álít því lítinn skaða fyrir landið eða
verzlunina, þó ýms af hinum svokölluðu
innlendu fjelögum sjeu undir lok liðin;
þau voru aldrei á rjettum grundvelli
nje með nægri fyrirhyggju stofnuð.
pau voru að eins vottur um viðleitni
landsbúa til að gjöra verzlunina, það
sem hún sjálfsagt á að vera á íslandi
eins og annarstaðar, innlenda, og til
þess að losast undan verðlags ánauð
hinna föstu kaupmanna. En tíminn mun
ekki vera kominn, þekkingin og reynsl-
an ekki nóg til þess að gefa þess kon-
ar fjelögum þá tilhögun sem þarf, enda
mun þeim sjer í lagi hafa verið það á-
bótavant, að þau tvístruðu kröptunum
meðal of margra vörutegunda. |>ví er
það, að pöntunar-fjelögin munu vera það,
sem bezt á við á Islandi, eins og á
Færeyjum. En það er stór munur á
þeim og verzlunarfjelögunum, því þau
kaupa að eins, en selja ekki, og þurfa
því að eins áreiðanlegan meðalgöngu-
mann ytra, sem hægt er að fá, og sem
ekki kostarnema 2% af innkaupsverði
vörunnar í ómakslaun auk flutnings-
kostpaðar. Allir sjá, hver munur er á
þvf, eða þeim 25—5O°/0 og þar yfir,