Ísafold - 20.01.1912, Blaðsíða 2

10
ISAFOLD
Erl. símfregnir.
Nýja ráðuneytið í Frakklandi.
Khöfn 12. jan. 1912.
Hið tiýja jrakkneska rdðuneyti er
skipað. Yfirráðherra og utanríkismála
er Poincaret. Merkustu ráðherrar
aðrir eru Leon Bourgeois, Aristide Bri-
and, Millerand og Delcassé.
Hinn nýi yfirráðherra heitir fullu
nafni Raymond Poincaret (lesið: Po-
ængkare) og hefir einn um fimtugt;
hann hefir verið þingmaður síðustu
24 árin og ráðherra tvisvar áður:
1894—1896 kenslumálaráðherra og
1906 fjármálaráðherra i Sarriens-ráðu-
neytinu. Hinir ráðherrarnir, sem nefnd-
ir eru, eru allir nafnkunnir stjórnmála-
menn úr gjörbótaflokknum, Briand var
svo sem kunnugt er yfirráðherra fram
til vorsins 1911 og Bourgeois hefir
margsinnis áður verið ráðherra (1895
yfirráðherra), sömuleiðis Millerand og
Delcassé.
Fýzku kosningarnar.
Khöfn 16. jan. 1912.
Jafnaðarmönnum hefir
stórflölgað í þýzku kosn-
ingunum. Enn eru óút-
kljáðar 189 kosningar.
Alls eru í ríkisþinginu þýzka 395
þingmenn — rúmur helmingur kosn-
inganna þvi óútkljáður.
Friður í Kína.
Khöfn 19. jan. 1912.
Friður kominn á í Kina.
Keisara-ættin afsalar sér
völdum. Yuan-8hi-Kai er
forsetaefni.
Það litur þá út fyrir, eftir þessari
simfregn að dæma, að Sun-Yat-Sen
ætli að afsala sér forsetamensku í
hendur Yuan-Shi-Kai yfirráðherra, til
sátta og friðar.
-----4.----
Byltingín í Kína.
Lýðveldið Suður-Kína
og keisaradæmið Norður-Kína?
Sun-Yat-Sen forseti.
---- Kh. 8/i ’12.
Lýðveldismenn i Kina hafa verið
svo bráðlátir, að þeir hafa ekki viljað
bíða úrslita þjóðarsamkomu, sem gera
átti út um hvort Kína yrði lýðveldi
eða þingbundið keisaradæmi, heldur
kosið Sun-Yat-Sen forseta í lýðveldinu
Kína. Yuan-Shi-Kai er fastur á að
reyna að halda í keisaradæmið og er
nú ekki annað fyrir að sjá en að
barist verði áfram og fer þá liklega
svo, að Kína skiftist í tvö ríki, lýð-
veldið Suður-Kína og keisaradæmið
Norður-Kina, ef ekki skerast önnur
ríki í leikinn. Mongólaland hefir
brotist undan Kina og lýst sig sjálf-
stætt ríki. Sennilega kemst það þá
áður langt um líður undir vernd
Rússa, og þá verður nú víst mikið úr
sjálfstæðinu! Yuan-Shi-Kai hefir með
hótunum um að fara frá völdum haft
stórfé út úr keisaraættinni til ríkis-
þarfa, en heimtar þó miklu meira,
enda eru fjárhagsástæður herfilega
bágbornar.
Sun-Yat-Sen forseti hefir nýlega
gefið út opið bréf til allra vinveittra
þjóða, ákærir Manschustjórnina og
lofar að lýðveldið taki við öllum lán-
um, sáttmálum og öðrum skyldum, er
til hafi verið við útlendinga áður en
byltingin hófst. Hann lofar útlend-
ingum vernd, kveðst vilja ^koma á
endurbótum í borgara- og hegningar-
rétti, embættisstörfum og fjármálum,
heitir frjálslyndi í trúarefnum og frjálsri
verzlun.
Mantschúríumönnum er heitið jafn-
rétti að lögum, ef þeir fari með friði.
Bókara-lögleysan.
Nokkurar athugasemdlr við vefinn
í stjórnarblaðinu út af því máli verða
að bíða næsta blaðs.
Tugamál.
1.
Langeinfaldasta og öruggasta aðferð-
in til að kenna tugamálið nýja er að
sýna aðaláhöldin, sem mælt er með
eða vegið. Orðakenslan er lítilsvirði
móts við hlutkensluna.
Fyrst stikuna, sem er rúm U/2 al-
in, sama sem 1 skref, x/2 mannhæð
eða x/2 faðmur, — það tvent miðað við
stóran mann.
Láta þess getið þvi næst, að stik-
unni sé skift í 10 hluti. Þessi */10
úr stikulengd er markaður á allar stik-
ur. Hann er jafn þverhönd eða lófa-
breidd á meðalmanni. En fyrir það
þríkvæða (þriggja atkvæða) orð höfum
vér i íslenzku annað orð einkvætt,
orðið læfð, og er því einsætt að nota
það heldur. Fyrir því segjum vér, að
stikunni sé skift í 10 læfðir.
Orðið stika er fornt, en hvarf úr
málinu um margar aldir. Það er þó
mjög hægt að festa í minni sér fyrir
það meðal annars, að vér segjum enn
að stika léreft, stika völl o. fl.
Enn smærri skifting á stikunni er
i 100 skorir. Þær eru og markaðar
á allar stikur.
Ef mæla þarf til muna meiri lengdir
en stiku, er haft að jafnaði mæliband,
sem er 10 stikur, sama sem 10 skref.
Vel má og nota til þess mjóa stöng.
Sú vegarlengd er nefnd spölur. Sé
spölurinn aftur margfaldaður með 10,
lýsum vér því með sérnafninu skeið
Þá verða 100 stikur skeið. Loks eru
10 skeið nefnd röst. Og eru þá
1000 stikur í röstinni.
Þurfi að. mæla ekki einungis lengd
einhvers hlutar eða þá vegar, heldur
hvað hann er mikill fyrirferðar, köll-
um vér það fiatarmál. Sé hann 1
stika á alla vegu (af 4), köllum vér
það ferstiku. Vér segjum þá t. d. um
stofugólf, að það sé 6 ferstikur, ef hver
Mdástofunni(af 4) er 6 stikur. Séstærð-
in 10 ferstikur, er það kallaður reitur
á landi, en teigur, ef hún nemur 100
ferstikum; flatarmálsröst heitir blett-
ur, sem er 10 teigir, sama sem 1000
ferstikur. — Alþekt hús hér i bænum,
Vinaminni, er réttur reitur að vídd.
Stundum þarf að mæla eigi ein-
ungis lengd og breidd hlutar, heldur
einnig hæðina. Það er nefnt rúm-
mál eða teningsmál. Frumeining þess
máls er teningsstika,'rúmstika, sem
er 1 stika á lengd, 1 stika á breidd og
1 stika á hæð. Það er 1 stika í 3.
veldi.
Sé hluturinn 10 sinnum minni, að
eins læfð í 3. veldi, er sagt hann sé
að stærð 1 rúmlæfð.
Ekki er haft sérnafn á stærra ten-
ingsmáli (rúmmáli) en rúmstiku, held-
ur aðeins einkent með tölum, t. d. sagt
10 rúmstikur, 100 rúmstikur o. s. frv.
— Húsið Vinaminni er 10 rúmstikur
eða væri það, ef haft væri á því flatt
þak, jafnhátt mæninum.
Sama er um lagarm álið nýja eins
og lengdarmálið, að langhægast er að
gera það skiljanlegt og minnisfast
með því að hafa við hendina til sýn-
is ílát þau, er notuð eru til lagar-
mælingar. Aðalilátið er mælir eða mál,
í stað potts áður, og tekur að eins
ríflega jafnmikið.
Skift er því sömuleiðis í 10 hluti.
Það skiftinefni er bikar eða bolli. Og
Vm úr bollanum köllum vér spón
(ílátið) eða spónblað það sem í þvt er.
Það kemur og heim, að í meðalbolla
eru 10 spónblöð.
Smærri skifting á legi er alls ekki
notuð í daglegu lífi eða algengum
viðskiftum, þótt til sé í orði kveðnu
og notað i vísindalegum störfum. Það
er tíundi hlutinn úr spæni eða x/l000
mælis. Vér gætum kallað þá örlitlu
lagar-ögn seytil. Það er ekki nema fá-
einir dropar. En óþarfi er það. Frakk-
ar o. fl. kalla hana millilitre.
Tvö stærri lagarílát en mál eru
mjög algeng, annað 10 sinnum slærra
og hitt 100 sinnum. Minna ílátið er
nefnd skjóla og er á stærð við fjórð-
ungsfötu (20 marka), en hitt 100
sinnum stærra — tekur 100 mæla,
sama sem 103 potta. Það er vegna
þess munar á potti og mæli, 8/100,
sem pottsheitinu er ekki haldið. Svo
lítill sem munurinn er, er betra að
þetta tvent ruglist ekki saman, þ. e.
mál og pottur.
Þetta nýja 100 mæla ílát hefir ver-
ið kallað ker, en líklegast er fult eins
hentugt að kalla það tunnu, sem væri
þá öruggast að nefna fr. (franska)
tunnu, meðan eldri tunnan (120 potta
o. s. frv.) er að falla úr sögunni;
lengur þarf þess ekki.
Talað er og um 1000 mæla ílát,
10 sinnum stærra en tunnuna (nýju),
en mun naumast vera notað nema á
pappírnum. Það er svo geysistórt.
Því er þó nafn gefið og kallað áma.
f^Loks er þunga'málið. Algengust
stærð þess er 2 punda lóð og nefn-
ist vog. Henni er aftur skift í 10
hnotir og hnotinni í 10 örtog, en ör-
toginu í 10 met. Það eru þá 1000
met í voginni; sú skifting er al-
gengust, og kalla margir metið frum-
eining þungamálsins. Metið vegur á
við V4 úr lítilli og þunnri póstpappírs-
örk. En þó er til í orði kveðnu þre-
föld (þrístiguð) skifting á því og notuð í
vísindalegum rannsóknum, sem sé
ViO) Vioo Viooo hIuti úr meti. En
hégómi er að tjá það almenningi eða
veita þeim nær ósýnilegum ögnum sér-
nefni, þótt gert sé það í bókum.
Aðalnýjungin og kosturinn á þessu
er þetta, að alt er miðað við tug,
bæði skiftingin á frumeiningunum og
öll margföldun þeirra. — Því er það
kallað tugamál, og gerir það stórmik-
inn létti í öllum reikningi. Fyrir pað
er það að komast á um heim allan,
en ekki hitt, að þjóðinni, sem kom
fyrst upp með þetta, tókst að hugsa
upp og koma á gang þeim heitum
eða nöfnum á alt það keifi, er segja
sjálf til, í hvaða hlutfalli skifting og
margföldun frumeininganna standa við
þær, og varð hún þó það til að vinna, að
steypa saman 3 tungumálum í þau
nöfn. Það hefir sumum þótt svo
mikið í varið, að þeir vilja halda þeim
heitum á öllum tungumálum, enaftóm-
um misskilningi. Það eru stórnikil
hlunnindi, að sami vegarlengdarmæli-
kvarði sé notaður um allan heim, og
eins á legi og þunga, — eins og það eru
mikil hlunnindi, að þjóðirnar noti sama
tölukerfi. En fyrir því ætlast enginn
maður til, að tölurnar heiti alstaðar
sömu nöfnum, svo að vér íslendingar
t. d. færum að telja á einhverju öðru
máli, þó að vér tölum annars íslenzku,
færum t. a. m. að segja un, deux, trois,
quatre, í stað einn, tveir, þrír, fjórir.
Og hefir sú óskiijanlega samanblönd-
un á tvennu ólíku valdið miklu þrasi
og veldur enn.
Það er Hkt og ef t. d. vér hugsuð-
um oss, að sauðfjárrækt hefði komið
fyrst upp í Frakklandi, og svo skyldi
ekki þykja annað hlýða en að vér
kölluðum sauðkindina sama nafni og
Frakkar gera: mouton.
Slikt er hin mesta fjarstæða,
Vér eigum að fara með áminsta hluti,
þ. e. skiftinguna á lög og legi, o. s. frv.,
alveg eins og ef vér hefðum hugsað
þetta upp sjálfir eða notað fyrstir manna:
skíra það eins og oss hentar bezt, í lik-
ingu við þá hluti, sem vér höfum valið
til að skíra eftir eldri skiftinguna eða
stærðarhlutföllin: eitthvað,sem vérerum
kunnugir og handgengnir. Ella verða
heitin ekki annað en innantóm orð,
sem vér lærum eins og páfagaukar,
én skapa enga mynd í huganum.
Eftir þessum bókum er ærið nóg á
sig að setja þessi fáu heiti:
Stika, með skiftinefnum læfð og skor,
og hækkunarheitum spölur, skeið og
röst.
Ferstika, með hækkunarheitum reit-
ur, teigur, flatarmálsröst.
Mcelir eða mál, með skiftinefnum
bolli og spónblað (ílátið spónn), og
hækkunarheitum skjóla, tunna og áma.
Fog, með skiftmefnum hnot, örtog
og met, en hækkunarheiti lest (smá-
lest).
Hitt annað er langhægast að segja
og rita með brotatölum, þó að vel viegi
nota mets-skiftinefnin smámet (710),
þveiti (7100) og ögn 71000), ef þurfa
þykir, sem naumast mun gerast dæmi
til — 7i0) 7ioo °g Viooo úr ekki meira
þunga en 7* úr lítilli pappírsörk, sem
metið vegur. Það væri sama smá-
munastirfnin. Eins má nota smækk-
unarheitið rönd eða strik um 7iooo
hluta úr stiku og seytil um 7iooo úr
mæli. En alls óþarft er það, af ný-
nefndri ástæðu.
Með þvi lagi verður þetta svo ein-
falt mál, að jafnvel ungbörn eru enga
stund að læra það til hlítar, einkum ef
þeim eru sýnd aðaláhöldin, stika, mælir
og vog og börnin látinreyna skilning-
inn og iðka á því að nota þau, og
þau mint á tugakerfið, sem haft er
bæði til smækkunar (skiftingar) og
hækkunar (margföldunar).
Það er allur galdurinn.
Það sem ruglingi veidur og örðug-
^eikum er áfergjan sumra manna að
koma að hinum útlendu (frönsku)
nöfnum á þessu öllu saman, sem aldr-
ei hefði komið til orða, ef tugamálið
hefði verið upphugsað hér á landi, og
á alls ekki að koma til orða fremur fyrir
það, þótt ættað sé annarsstaðar að.
Að hugsa sér hér í móti kröngul-
yrðin metri (skárra væri það, hefði það
verið kallað metur og beygt eins og
letur), desimetri, sentímetri og milli-
metri, og hins vegar dekametri, hektó-
metri og kílómetri. Ennfremur ari
og hektari.
Eða litri, desilítri, centilítri, millí-
lítri; og dekalitri, hektólítri og kiló-
lítri.
Og loks gram, desígram, centígram
og millígram; eða dekagram, hektó-
gram og kílógram.
Hvaða vit er í að ætla almenningi
annan eins óskapnað, sem hann botn-
ar ekkert í, eins og engin er von,
ruglar saman og afbakar.
Sentímetri, sentílítri verður t. d.
sanktimetri, sanktilítri o. s. frv., millí-
metri milli-metri eða miklummetri,
dekametri dekursmetri, og þar fram
eftir götum.
Hvilík sérvizkufirra og fordildar-
snápskapur!
Loks er ekkert sérnafn haftá þyngd-
armálinu fyrir ofan vog, hvað margar
einingar sem þar eru saman komnar,
— hve mikill vogaF|öldi sem veg-
inn er eða úti látinn i einu.
Þess er að geta sérstaklega um
lengdarmálið, að þegar mæla þarf
bletti á landi, þá er það að jafnaði
gert með því að til taka, hve margar
stikur þeir séu á hvern veg (af 4).
Sé bletturinn 10 stikur á hvern
veg, er hann kallaður sérnafninu reit-
ur, en teigur, ef hann er ioo st. á
hvern veg. B. J.
Afmælissjóður heilsuhælisius.
Fyrsta gjöfin i hann barst ritstj.
ísafoldar þ. 9. jan. Nú eru komnar
í sjóðinn vikuna síðan hátt upp í 50
kr. Þeir sem gefið hafa enn auk
þeirra tveggja, sem getið var í síðasta
blaði eru: 13. jan. Hjalti Sigurðsson
verzlstj. 2 kr., Chr. Zimsen konsúll
5 kr., 14. jan. Ól. Björnsson ritstj.
10 kr., 15. jan. frú Asta Sigurðsson
5 kr., ónefndur Hafnf. 2 kr., 17.
jan. ónefnd kona 5 kr., 18. jan. frú
Georgia Björnsson 2 kr.
Þessar gjafir koma allar héðan úr
bænum eða nágrenninu, en væntan-
lega má búast við, að ekki svo lítið
mundi áskotnast heilsuhælinu út um
landið, ef einhverir hefðu forgöngu
um afmælisgjafir þar.
Hvað segja prestarnir um að gang-
ast fyrir og taka móti þessum afmæl-
isgjöfum, hver i sinni sókn?
Um að gera að varpa tómhetinu,
einum þjóðlestinum íslenzka, fyrir
ætternisstapa!
Skipsstrand.
Golden Sceptre, botnvörpungur sá,
er rakst á Bæjarsker á jólunum átti
ekki að eiga afturkvæmt í heimkynni
sín. Á leið til Englands strandaði
hann við Katanes nálægt borginni
Whitby á Englandi aðfaranótt þriðju-
dags. Allir komust skipverjar af. M.
a. voru með skipinu Helgi Zoéga
kaupmaður, Kolbeinn Þorsteinsson
skipstj. o. fl. héðan úr bænum. Póst-
ur var nokkur í skipinu, og varð hon-
um bjargað.
Af Höfnum og Miðnesi
er sögð heldur stirð tíð. Afli dá-
lítill fram undir jól, en ógæftir síðan.
Hvít jól.
Fjölgun botnvörpunga.
Viðkoman botnvörpunganna eykst
stórum. í miðri vikunni kom botn-
vörpungur, sem keyptur hefir verið
af félagi, er Kveldúlfur nefnist og eru
synir Thor Jensens kaupmanns, Ric-
hard og Ólafur fyrir því. Sá er
skírður Skallagrímur og kvað hafa 7
ár að baki — en vera hið vandaðasta
skip.
Þá er von á þeim stallbræðrum,
Baldri og Braga, hinum nýsmíðuðu
botnvörpungum Thorsteinssonsbræðr-
anna, í öndverðum næsta mánuði.
Fóru skipstjórarnir, Jón Jóhannsson og
Kolbeinn Þorsteinsson, til Englands,
ásamt skipshöfnum, til að sækja þá
nýverið.
En ekki situr við þessa öru viðkomu,
heldur kvað enn von 2 botnvörpunga,
sem Garðar Gislason og Helgi Zoéga
gera út.
Segi menn svo, að kyrkingur og
kraftleysi sé í framkvæmdalífi voru —
og prédiki volæði og barlóm inn í
þjóðina í þar til gerðum málgögnum!
Bæjarstjórnarkosningarnar.
Þær eiga fram að fara næsta laugar-
dag 27. þ. mán.
Þegar eru fram komnir 4 listar til
að kjósa um.
Þeir eru : Sjálfstæðismannalistinn:
Sveinn Björnsson yfirdómslögnjaður,
Hannes Hafliðason skipstjóri, Pétur
Hjaltested úrsmíður, Sæmundur Bjarn-
héðinsson læknir og Samúel Ólafsson
söðlasmiður.
Framlistinn : Thor Jensen, kaupm.,
Knud Zimsen verkfræðingur, Jón Ólafs-
son skipstjóri, Guðmundur Ásbjarnar-
son trésmiður og Þorvarður Þorvarðar-
son prentsniiðjustjóri.
Dagsbrúnarlistinn : Þorvarður Þor-
varðarson prentsmiðjustjóri, Jóhannes
Hjartarson verziunarm., síra Magnús
Helgason kennaraskólastjóri, Sigurður
Sigurðsson ráðunautur og Samúel Ólafs-
son söðlasmiður.
Á kvenlistanum muwu eiga að vera
m. a. frú Bríet Bjarnhéðinsdóttir, frú
Guðrún Lárusdóttir og frú Ragnheiður
Pétursdóttir.
Engum samvizkusömum manni get-
ur blandast hugur um það, að bezt
væri fyrir bainn, að listi sjálfstæðis-
manna sigraði. Þar eru fulltrúar sjó-
manna, iðnaðarmanna, og auk þess
fyrsti maðurinn á listanum i stöðu,
sem kynnir hann mjög vel kjörum
bæjarbúa og praktiskum málum yfir-
leitt, og loks 4. maðurinn á listanum
maður, sem allir hafa mætur á.
Skæting setur Lögr. í Svein Björns-
son, af því hann er 1. maður á list-
anum — fer að tyggja upp hinn marg-
tugna og þó oftar hrakta rógvef um af-
skifti hans af ýmsum málum t. d.
Rawsonsmálinu, er hún svo kallar. F.f
þar er átt við tilraunir þær, er gerð-
ar voru haustið 1910 til að veita brezku
fé inn í landið — má það vera til
hróss hr. Sv. Bj., en eigi lasts. En
þar var hann vitaskuld eigi einn um
þau afskifti, heldur stóð þar honum
við hlið hr. Eggert Claessen yfirdóms-
Iögmaður. *
Afmælisgjafir til Heilsahælisins.
Nú er verið að gera upp reikninga
Heilsuhælisins fyrir árið 1911. Að-
sóknin hefir verið svo mikil, að sjúkl-
ingar hafa oft orðið að bíða. Árang-
urinn er ágætur; mun það sannast
að hann er eins góður og í beztu
hælum utanlands. Kostnaðurinn hefir
ekki orðið meiri en við var að búast.
Um alt þetta kemur bráðum nákvæm
skýrsla.
En við höfum orðið fyrir einum
miklum vonbrigðum.
Deildir Heilsuhælisfélagsins gera
fremur að dofna en iifna. Tillög
landsmanna eru of lítil, svo lítil, að
ekki er annað sýnna en að því reki,
að hækka verði meðgjöf sjúklinganna,
— ef menn verða ekki greiðugri við
Hælið eftirleiðis.
Einna mest hefir Hælinu áskotnast
í minningargjöfum, í Ártíðaskrána,
og öðrum gjöfum og áheitum.
Mörgum hefir farið höfðinglega við
Hælið, gefið þvi veglegar gjafir.
Og margir hafa jafnan sýnt því
velvild á ýmsan hátt, bæði í orði og
verki. Einn þeirra manna er Ölajur
Björnsson, ritstjóri ísafoldar. Hann
hefir nú fyrir skömmu hafið máls á
þvi, að menn eigi að hugsa til Hæl-
isins á afmælisdegi sinum, gefa því
ajmcelisgjafir. Hafa honum þegar bor-
ist þess konar gjafir; mun hann leggja
alt kapp á, að þær verði sem flestar
og mestar.
Eg kann honum alúðarþakkir fyrir
þetta ágæta nýmæli og vona að það
verði Heilsuhælinu til mikils stuðn-
ings.
Það er auðvitað, að stjórn Heilsu-
hælisfélagsins og allar deildir þess
munu taka með þökkum við öllum
afmælisgjöfum. Sömuleiðis ber eg
það traust til ritstjóra allra íslenzkra
blaða, að þeir vilji veita afmælisgjöf-
um viðtöku og geta gefendanna í
blöðum sínum.
Og hver veit hvað úr þessu getur
orðið.
Ef alt uppkomið Jólk. vildi muna
Heilsuhælið á hverjutn ajmcelisdegi
sinum og gefa þvt nokkrar krónur,
þeir sem það gætu, en hinir krónu-
brot, sem minna mega, þá mundu
allir standa jafnréttir í fjárhagnum, en
Heilsuhælið komast úr miklum kiögg-
um og ná því óskamarki að geta